Wspomnienie o ks. Stanisławie Bednarskim

Henryk Barycz

Wspomnienie o ks. Stanisławie

Bednarskim

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 36/1-2, 9-20

W SPO M N IENIE O KS. STANISŁAWIE BEDNARSKIM

„ P ra w d ę m ó w ić m u s zę naw et o um arłych , abym w p r a w d z iw y c h u m a rły ch lo z k o c h a ł ż y w y c h “ .

(Juliusz S ło w a c k i, Listy).

Historiografia życia umysłowego w Polsce, a w szczegól­ ności zakonu jezuickiego poniosła przez zgon ks. Stanisław a Bednarskiego z zakonu T o w arz y stw a Jezusowego (ur. 9 kwiet­ nia 1896 w Nowym Sączu, zm arł w obozie koncentracyjnym w Dachau 16 lipca 1942) ciężką, bolesną i niepowetowaną stratę. Ubył z jej szeregów pracownik niezastąpiony, n a d z w y ­ czaj sumienny i niezm ordow any w odszukiwaniu i grom adze­ niu rozprószonych jezuityków polskich, badacz wielkich uzdol­ nień, znakomicie i wszechstronnie przygotow any, niezwykle p r z y ty m rozm iłowany w sw ym przedmiocie, oddany mu całą duszą, pisarz może nie błyszczący, ale niemniej celujący dobrą kom pozycją o raz jasn y m i sta ra n n y m wykładem, historyk, który napraw dę powołany był do stworzenia umiejętnej, na rzetel­ nej podstawie źródłowej, bez przymieszki legendy hagiogra- fieznej czy apologetycznego samochwalstwa, historii jezuitów w Polsce, w rodzaju zagranicznych monografii Dulira czy Fouqueraya, Ubytek to ty m więcej nieodżałowany, że pole ba­ dań Zmarłego, przedmiot jego tyloletnich zainteresowań po­ siada szczególniejszą doniosłość dla historii Polski nowożytnej. Dzieje jezuitów w Polsce — to nic zw ykła historia zakonu w rodzaju franciszkanów, dominikanów, czy nawet tak dla rozwoju społecznego i gospodarczego Polski średniowiecznej zasłużonego zakonu cystersów. Rozległością i doniosłością od­ działywania nie dorównuje im żaden inny zakon. Jezuici pol­ scy zasięgiem sw ym ogarnęli nie tylko całe niemal szkolnictwo publiczne, nie tylko wycisnęli niezatarty wpływ na życiu re li­ gijnym. ale zaważyli niezwykle silnie na kierunku rozwoju kultury polskiej, a w pewnych okresach (w epoce Zygm unta III) poniekąd nawet na losach narodu i państwa.

Nic dziwnego zatem, że dzieje zakonu skupiły na sobie od początku XIX w. uwagę naszego dziejopisarstwa. Każde niemal pokolenie historyków starało się ująć posiew rzucony przez zakon, ustalić dodatnie i ujemne strony jego

działalno-sei. Usiłowania te przez długi czas budziły i budzić musiały poważne zastrzeżenia zarów no przez swą fragm entary czn ą i niekompletną podstaw ę źródłową, jako też może jeszcze wię­ cej przez z g ó ry powzięte nastawienie, dodatnie lub negatywne, p rz y podejmowaniu oceny dziejowego dorobku zakonu. Stąd też skala sądu w y k a z y w a ła niespotykaną wprost rozpiętość, wahanie m iędzy dwom a przeciw nymi biegunami: apologia i idealizacją a b ezw zględnym potępieniem. W y ra z e m jej były w połowie ubiegłego wieku dwa krańcow e stanow iska: uwiel­ biające M aurycego Dzieduszyckiego i niezwykle surowe, p o s u ­ w ające się do uznania w działalności T o w a rz y s tw a Jezusowego jednej z p r z y c z y n upadku Polski J ę d rz e ja Moraczewskiego. Sąd ten był niewątpliwie w problem atyce swej zbyt p ry m i­ tyw ny, ab y m ógł się p rz y ją ć w całej rozciągłości, niemniej k r y ty c z n e nastawienie w ocenie działalności jezuitów u t r z y ­ mało się w umiejętnej, czy sto naukowej historiografii lat póź­ niejszych. W id a ć go i w surowej ocenie M. Bobrzyńskiego i w studiach m onograficznych nad ważniejszym i problemami „jezuickimi“ histo ry k ów doby przedostatniej, I. C h rz a n o w ­ skiego, W. Sobieskiego, M. Janika i i. T y m czasem umiejętne odtworzenie historii zakonu, które winno w yjść z łona sam ych jezuitów, spoczyw ało z brak u należycie ukwalifikowanych p r a ­ cowników odłogiem. Rzecz to znam ienna dla stosunków pol­ skich, że mimo skupienia, zw łaszcza w dawniejszych wiekach, tylu sił intelektualnych narodu, zakon jezuicki nie w ydał wielu h istoryków : w w. XVII J a n a Wielewickiego, Rostowskiego i W ojciecha Kojałowicza, w w. XVIII Adam a Naruszewicza, wreszcie w w. XIX i z początkiem XX Stanisław a Załęskiego i J a n a Sygańskiego. J e d y n a zaś na szeroką skalę podjęta przez Załęskiego próba przedstaw ienia dziejów jezuitów w Polsce okazała się dziełem w dużej mierze chybionym. P is a n a bez znajomości m eto d y historycznej, niedołężna w konstrukcji, nie­ um iejętna w w y zy sk a n iu źródeł, b e z k ry ty cz n a w sądach, na­ de w sz y stk o zaś jednostronna i apologetyczna, nie mogła odpo­ wiedzieć żadną m iarą dzisiejszym w y m ag an iom nauki hi­ storycznej. Wielki trud pisarski ks. Załęskiego okazał się stracony, zam iar przerósł poprostu siły wykonania. Okazało się dowodnie, że stworzenie sy ntetyczn ego obrazu działalności T o w a rz y s tw a Jezusow ego w Polsce poprzedzić muszą prace monograficzne o ra z publikacje w ażniejszych źródeł. Ale i w ty m kierunku pierwsze p róby z e -stro n y oficjalnej historio­ grafii zakonnej (w ydaw nictw o Listów ks. P io tr a Skargi) nie w y p a d ły najlepiej. T ak ted y zakon czekać musiał jeszcze dwa praw ie'dziesiatk i lat na pojawienie się pierwszego godnego tej nazwy, k ry ty c z n e g o budowniczego swych dziejów w osobie ks, Stanisław a B ednarskiego.

W spom nienie o ks. Stanisławie Bednarskim ₁₁

Ks. Stanisław Bednarski był wychowańcem Seminarium historii kultury polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, założo­ nego w roku szkolnym 1921/22 przez znakomitego uczonego, prof. Stanisław a Kota. Seminarium przeżyw ało w pierwszych latach swego istnienia okres bodaj największego rozkwitu i p rę­ żności naukowej. Na jego rozwoju z a w aży ła przede w szystkim niezwykła osobowość mistrza, łączącego z szerokim zn a w ­ stwem procesów historycznych kultury zachodnio-europejskiej i rodzimej polskiej wielki talent, można powiedzieć, wrodzony dar pedagogiczny. Z dużym umiarem i taktem umiał on u sz a ­ nować z jednej s tro n y indywidualność ucznia, kierunek jego zainteresowań naukowych, zarysow ujące się skłonności i uzdol­ nienia, z drugiej utrzym ać w dyscyplinie mniej skoordynowane, szukające dopiero właściwej drogi jednostki. Również i zespół członków Seminarium tych pierwszych lat powojennych był poćl k ażdy m względem szczególnie dobrany. W wynajdyw aniu no­ wych talentów i skupianiu ich dookoła siebie miał profesor nie­ wątpliwie szczęśliwą rękę. W pracowni znaleźli się obok doj­ rzew ających sił naukowych, częściowo wyćwiczonych w in­ nych seminariach historycznych (Józef Feldman, C zesław Cho­ waniec) początkujący adepci studiów historycznych: W iliam Rose, W a n d a Bobkowska, Mieczysława Miterzanka, W a n d a Januszkiewiczówna, Henryk Barycz, Stanisław Bodniak, M a ­ rek W ajsblum, Alodia Kawecka-Gryczowa i inni. Mimo dużej rozpiętości wieku, różnicy przekonań społecznych czy poli­ tycznych, wreszcie odmiennych zamiłowań naukowych w s z y s t­ kich uczestników Seminarium jednoczył gorący zapał i entu­ zjazm do p rac y nad poznaniem naszej przeszłości kulturalnej.

Je dn y m z najbardziej przejętych kultem nauki uczestni­ ków Seminarium okazał się ks. Stanisław Bednarski, od r. 1923/4 jego członek. Nieco s ta rszy od współkolegów, mil­ czący i opanowany, choć szczerze koleżeński i uczynny, nie długo trz y m ał się na uboczu. Tlejący w nim ogień zapału do badań naukow ych oraz pęd tw órczy okazał z araz przy in te r­ pretacji cennej korespondencji reform atorów szwajcarskich z Polakam i, wydanej przez T. W otschkego („Briefwechsel der Schweizer mit den P o le n “). W y g ło szo n y na jednym z pierw­ szych posiedzeń sem inaryjnych r. 1923/4 referat o znanym leksykografie w. XVI Janie Mączyńskim, o p a rty głównie na rzeczonym wydawnictwie W otschkego, wykazał odrazu zdol­ ność badaw czą młodego adepta, jego umiejętność interpretacji źródeł, ścisłość wnioskowania, dar kombinowania i zdolność konstrukcji. W y m a g a ją c y profesor odk ry ł w uczniu wybitny talent naukowy, to też rychło zaopiekował się nim i skierował go z w rodzonym sobie zrozumieniem i uszanowaniem indywi­ dualnych skłonności i zamiłowań na właściwą drogę wdzięcz­ nej i pociągającej p r a c y nad stojącą odłogiem, opuszczoną hi­ storią kulturalnej działalności jezuitów polskich, pojętej przez

młodego badacza niezwykle szeroko. W założeniu sw ym obej­ m ować ona m iała bowiem „tak ważne zagadnienia, jak walkę z pro testan ty zm em , teologię polemiczną, ascetykę, urabianie d uszy i obyczajów szlachty, w ym owę kościelną, pracę du szpa­ sterską, jej metody, zasięg, skutki, szkolnictwo, działalność na polu sztuki kościelnej, wreszcie działalność g o spo darczą“ ...1).

Mistrzowi zawdzięczał ks. B ednarski nie tylko podnietę do poświęcenia się nauce, ale całkowite urobienie historyka. P r z e ­ jął odeń pierw szorzędną metodę badań: skrupulatność w g ro ­ madzeniu źródeł, umiejętność k ry tycznej ich oceny, obiekty­ wizm w formowaniu wniosków i ostrożność w w ydaw aniu sądu, ale także szerokość h oryzontów w ujmowaniu proble­ m ów naukowych, wiązanie procesów rodzimej ku ltury z p r ą ­ dami zachodnio-europejskimi. Może nawet umiłowanie starej książki, pietyzm dla ty ch relikwii i pomników naszej kultury- umysłowej, zapał do ich wyszukiw ania i chronienia w y ro sły u ks. B edn arsk iego z tego podłoża duchowego.

W z a je m n y stosunek ucznia do profesora przerodził się rychło w ścisły i serd eczn y związek. Uczeń, niebawem sa m o­ dzielny już badacz, w częstych, długich rozm owach poruszał nurtujące nim wątpliwości, omawiał sporne kwestie, u w y d a t­ niał osiągnięte zdobycze, rozwijał plany wydaw niezo-naukow e; profesor ze swej stro n y daw ał bodźce i wskazówki, cenne rady, z właściwą sobie szerokością horyzontów i wnikliwością staw iał w now ym świetle problem y naszych dziejów um ysło­ wych, swą niespożytą energią utwierdzał w zamierzeniach, i planach pełnego zapału badacza, zachęcał go do nowych, w y- trw a ły c h wysiłków, pokonywania rosnących trudności. P r z y ­ w ią z an y całym sercem do m istrza odczuł boleśnie ks. B e d n a r­ ski krzyw dę, jaką profesorowi i nauce polskiej w yrządzo no we wrześniu 1933 r. przez zwinięcie z powodów czysto politycznych jego k ated ry. P r z y b ity ty m i z g ry zion y wewnętrznie próbował w ystąpić w obronie zagrożonej placówki. W ty m celu p rz y g o ­ tował a rty k u ł do „P rzeg lądu P o w szech neg o“ — po kazyw ał mi go Z m a rły w odbitce szczotkowej w październiku 1933 r. w S t a ­ cji Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności w Rzym ie — którego redak cja na skutek zarządzonego w dniu 30 września t. r. przeniesienia prof. Kota w stan nieczynny już nie z a ­ mieściła.

* * *

P ierw sze też samodzielne wystąpienie ks. Bednarskiego na niwie dziejopisarskiej z rozpra w ą : „Stosunki k a rd y n a ła Roberta Bellarmina z P o lsk a i P o la k a m i“ (Kraków 1928) w ią­ zało się ściśle z zainteresowaniam i mistrza, z jego rozległym przedsięwzięciem ujęcia związków um ysłowych Polski z

Za-x) „ P o lo n ic a w a r ch iw a ch je zu ic k ich “ (N au ka P o ls k a XX, 1935, str. 142).

chodem. W îelka postać znakomitego bojownika odrodzenia k a ­ tolickiego, księcia Kościoła i wybitnego pisarza teologicznego pociągnęła początkującego badacza. Jakkolwiek wyniki roz­ p ra w y okazały się raczej skromne, to jednak uwydatniła ona już główne właściwości osobowości twórczej autora, jego pełną dojrzałość badawczą. Z jednej strony zalety metodologiczne: szeroką podstawę źródłową, ścisłość i k ryty c y z m , dyscyplinę myślową, p rzy stę p n y tok opowiadania, ujmowanie zjawisk kościelnych na szerokim tle historyczno-kulturalnym, z d ru ­ giej skrystalizowanie się zamiłowań naukowych: ukochanie epoki odrodzenia jako tego okresu, k tó ry przyniósł całkowitą przemianę stosunków we wszystkich dziedzinach życia i w y ­ dał najwięcej stosunkowo jednostek twórczych i genialnych.

R ozpraw a o stosunkach Bellarmina z Polakam i stanowiła tylko drobny epizod, niejako wstęp do rozległej, powziętej już wówczas, na długość całego życia obliczonej p r a c y ba da w ­ czej nad działalnością kulturalną w szerokim tego słowa z n a ­ czeniu zakonu jezuickiego. Młody badacz już po pierwszym zagłębieniu się w dotychczasow y dorobek historiografii jezu­ ickiej doszedł do przekonania o konieczności podjęcia nowej, do podstaw sięgającej p ra c y dla odtworzenia pełnego, obiekty­ wnego obrazu przeszłości zakonu. P r z y zachowaniu szacunku — z uwagi chociażby na dyscyplinę zakonną — dla dzieła Załęskiego stwierdzić musiał poważne jego niedociągnięcia metodologiczne, k onstrukcyjne i tem atyczne. Widział je nie tylko w niepanowaniu nad stojącym do dyspozycji m ate ria ­ łem źródłowym, kronikarskim ujęciu, przew adze opisu p o s z cz e ­ gólnych domów, rezydencji i misji, z pominięciem ogromnej, bardziej zasadniczej i historycznie bez porównania ważniejszej dziedziny udziału zakonu w rozwoju życia religijnego, szkol­ nictwa i wychowania, literatury i sztuki, skrystalizowaniu się umysłowości i obyczajowości staropolskiej; po drugie w o p a r­ ciu się niemal w yłącznym tylko na źródłach drukow anych i pewnej kategorii łatwo czytelnych kronik domów jezuickich, z opuszczeniem natomiast prawie zupełnym bez porównania ważniejszych działów (w pierwszym rzędzie korespondencji urzędowej z generałem zakonu); w końcu w pewnych właści­ wościach metodologicznych opracowania (włączanie m etody t. zw. kontaminacji, nieprzetrawionego krytycznie materiału źródłowego do t e k s t u ) *).

Ażeby uniknąć błędów i niedomagali Załęskiego, postano­ wił ks. Bednarski zorganizować przede w szystkim w arsztat p ra c y naukowej, zapewnić sobie i p rzysz łym badaczom nale­ żytą podstaw ę źródłową. Tu był niejako archimedesowski punkt całego przedsięwzięcia, k tó ry młody, z ry w a ją c y się do szerokiego lotu naukowego badacz szczęśliwie n a sam ym po­

W spomnienie o ks. Stanisławie Bednarskim 1 3

czątku, bez krążen ia po m anow cach rozw iązał z wielkim dla nauki historycznej pożytkiem. Stworzenie w Krakowie p r z y czynnej i w y trw ałej w sp ó łp ra c y ks. B e dnarskiego dwóch no­ w y ch ośrodków naukow o-badaw czych: Archiwum i Biblioteki Prow incji Małopolskiej T. J., na któ ry c h czele stanął w r. 1925 i 1929, stanowiło pierwszy, doniosły k rok na drodze realizacji tego zagadnienia. W Archiwum Prowincji znalazły się jedn a­ kowoż właściwie tylko strz ę p y spuścizny dziejowej zakonu, ocalałe po kasacie z r. 1773 w prowincji białoruskiej w Połocku i s ta d w pierwszej połowie wieku XIX przeniesione do Lwowa, powiększone później przygodnie ofiarowanymi czy w y s z u k a ­ nymi frag m en tam i źródłowymi. Za głównym, zasadn iczym z rę ­ bem m ateriałów trz e b a było szukać gdzie indziej, mianowicie w z a g ran iczn y ch zbiorach archiw alnych zakonu. 1 tu właśnie okazał p o c z ątk u ją c y badacz niezw ykłą energię, zapał i zm ysł organ izacyjn y . W częstych, od r. 1928 w y p ra w a c h za gra nic z ­ nych, podejm ow anych początkow o na marginesie pod ró ży z a ­ konnych, a z biegiem lat w yłącznie już w celach naukow ych (częściowo z zasiłku F unduszu Kultury Narodowej), zdołał ks. Bednarski o g a rn ą ć cały istniejący zasób źródłow y do historii zakonu w Polsce. Zbadał w pierw szym rzędzie szczegółowo Centralne Archiwum T o w a rz y s tw a Jezusowego, znajdujące się jeszcze w ów czas w Holandii, i stąd dopiero przeniesione nieco później do R zym u, dalej archiwum p ro k u ra to ra generalnego zakonu (t. zw. F ondo Gesuitico w Archiwum P a ń s tw o w y m w Rzymie, w r. 1929 oddane z powrotem jezuitom i umie­ szczone p r z y kościele Al Gesù), odszukał w ażne i cenne dla stosunków polskich archiwum A. Possewina, które zam ierzał w przyszłości opublikować, p oodnajdyw ał wreszcie tułające się luzem pojedyncze książki archiwalne w różnych archiwach i bibliotekach europejskich: w Archiwum W a ty ka ńsk im , Biblio­ tece U niwersyteckiej w Lowanium, w archiwum zak onn y m na wyspie Jersey , w Bibliotece Narodowej w Wiedniu, Monachium i t. d., dopełnił je wreszcie k w erend ą po zbiorach krajow ych. Uwieńczeniem tego ogrom nego trudu heury sty czn ego było ustalenie i zrekonstruow anie całego zasobu ściśle archiwalnego do historii zakonu w Polsce. P rz e d s ta w ił je badacz w treści­ wym, b a rd z o po żytecznym , logicznie ułożonym przeglądzie tychże źródeł, o głoszonym w XX tomie „Nauki P o lsk ie j“ („Polonica w archiw ach jezuickich“ 1935).

Równolegle z p rze p ro w a d z an ą re je strac ją źródeł, podjął Z m a rły p racę nad w y zy sk an iem i zebraniem znalezionego m a ­ teriału. W ielką zdob y czą w ty m zakresie było sfotografowanie całego m ateriału z najdawniejszej, z a ra z em najciekawszej dla historii jezuitów polskich epoki w. XVI. Zbiór tych odbitek fo­ tograficznych, złożony w Archiwum Prowincji Małopolskiej i udostępniony dla studiów, oddał niemałe usługi badaczom tej epoki.

W spom nienie o ks. Stanisławie Bednarskim _{1 5}

Równocześnie nie zaniedbywał ks. Bednarski właściwej konstrukcji historycznej. Nosiła ona jeszcze częściowo c ha­ rakter przygodny, pow staw ała na marginesie właściwych jego prac organizacyjnych i badawczych. Należała do nich roz­ praw a: „Geneza Naruszewiczowego wiersza: »Na ruinę jezu­ itów»“ (Przegląd Pow szechny) oraz miła gawçdâ bibliofilska, owoc p ra c y nad sta ry m zasobem Biblioteki Prowincji M ało­ polskiej, w y d a n a z wielkim smakiem przez drukarnię „ P r z e ­ glądu P o w szechnego“ na II Zjazd Bibliotekarzy Polskich w Wilnie o „Bibliotece Józefa Kalasantego Szaniaw skiego“ (Kraków 1929), której główny zrąb w ilości około 3000 tomów z darow izny właściciela wszedł w latach 1839—44 do biblioteki lwowskiego kolegium, a stąd do Biblioteki Prowincji Małopol­ skiej. Mimo swej pozornej bezpretensjonalności rozpraw a s t a ­ nowiła cenny przy czy nek do biografii Szaniawskiego: ustalała bowiem nie tylko z aw artość księgozbioru, jego losy, omawiała ważniejsze jego okazy, ale równocześnie wnikała w źródła c z y ­ telnictwa i umiłowań bibliofilskich pierwszego k a n ty s ty pol­ skiego, co więcej sta ra ła się rozświetlić mroki jego ponurej du­ szy, które doprowadziły go do zap rzań stw a narodowego.

W program ie pisarskim ks. Bednarskiego mieściła się już cenna rozpraw a, poświęcona przedstawieniu powstania i po­ czątków drugiego z rzędu co do starożytności uniwersytetu polskiego w Wilnie („Geneza Akademii W ileńskiej“, Księga P a m ią tk ow a ku uczczeniu CC CL rocznicy założenia i X w skrzeszenia U niwersytetu Wileńskiego, I Wilno 1929, str. 1—22 i odb.). W y w o d y autora wnosiły do tego zawiłego i nie- wyświetlonego zupełnie zagadnienia nowe punkty widzenia, zbyt tylko silnie podkreślały konstruktyw ną rolę samego z a ­ konu w powzięciu koncepcji uniwersytetu i w jego budowie, co k r y ty k a później z m o d y f ik o w a ła 1).

Dwuwiekowe dzieje tej jedynej wyższej uczelni zakonnej na ziemiach polskich (1570—1773), mającej wiele chlubnych momentów w swej przeszłości, interesowały nadal żywo ks. Bednarskiego. W oczach jego Akademia pełniła potrójny cel: stanowiła ośrodek kulturalny dla Litw y i krajów sąsiednich, była ogniskiem odrodzenia religijnego i p ra c y apostolskiej wśród różnowierców i schyzm atyków , odskocznią na W schód. Nic dziwnego, że prag n ął jej poświęcić monografię, któ rab y z a ­ pełniła dotkliwą lukę w tej dziedzinie. P rz ed w c ze sn y zgon p rz e ­ szkodził realizacji, jak wielu innych, tak i tej myśli. Ostał się tylko drobny ślad tych zainteresowań, w postaci sy n te ty c z ­ nego z a ry su : „Dwieście lat Wileńskiej Akademii Jezuickiej 1570— 1773“ (Pamiętnik Zjazdu Historyków Polskich w W il­ nie, Księga Referatów, str. 289—294).

0 H. B a r y cz , „Do g e n e z y Ak ad em ii W ile ń s k ie j “ (Atene um W i l e ń ­ sk ie X, 1935, str. 168— 72 i odb.).

Równocześnie z tymi drobniejszymi p racam i dojrzewało w cichej pracowni b a d acza na Wesołej zasadnicze dzieło, któ re zapewnić mu miało za jednym zam achem trw ała p o z y ­ cję w historiografii polskiej — rzecz o „Upadku i odrodzeniu szkół jezuickich w P o lsce “ (Kraków 1933, str. 538). Jak po­ przednie studia, tak i to w yszło z inspiracji prof. Kota. P o d s u ­ nięte na drugim roku studiów jako tem a t p ra c y seminaryjnej, w y ro sło na jedno z najcenniejszych dzieł historiografii naszej w zakresie dziejów szkolnictwa i ośw iaty (stanowiło z a ra z em p racę do k to ry z a cy jn ą , na podstawie której au to r w r. 1932 u zy sk ał w Uniwersytecie Jagiellońskim stopień doktora filo­ zofii). T em at na pierw szy rzut oka w yd a w ał się niewdzięczny. Zajm ow ać się odrodzeniem szkolnictwa jezuickiego, jego z a ­ sługami dla o św iaty narodowej w epoce założenia Collegium Nobilium St. K onarskiego i rozkwitu szkolnictwa pijarskiego, czyż nie mogło w y d a w a ć się przedsięwzięciem jałow ym i w gruncie rzeczy dość akadem ickim ? I sam badacz w p ocząt­ kowych stadiach swej p r a c y nie liczył, zdaje się, na większe zdobycze i olśniewające wyniki naukowe. N iezrażony zagłębiał się jednak latanii z b en edy k ty ń sk ą cierpliwością w m ateriał źródłow y, zw ierzając się z biegiem czasu coraz częściej z ro ­ sn ący m zapałem z nowych, bardziej interesujących znalezisk. P ra w d z iw e zw łaszcza królestw o o dk ry ł w lekceważonych i po­ m ijanych rękopiśmiennych tekstach w ykładów, niezliczonych dysputacjacii, ćwiczeniach i w ypraco w aniach piśmiennych s tu ­ dentów szkół jezuickich, za le g a ją c y c h półki naszych bibliotek, które uzupełniał m ateriałem u rzędo w y m z jezuickich archiwów. Z k a ż d y m fascykułem aktów, rękopisem w yk ładó w otw ierały się przed b ad aczem nowe olśniewające h o ry z o n ty ; od kryw ał naw iązującą się z pow rotem łączność kulturalną z Zachodem, stw ierdzał usiłowania zm ierzające do p op raw y i modernizacji p ro g ra m ó w naökowych, m etod d yd a k tyc z n yc h, powiew no­ w ych p rąd ów i m yśli i t. d.

W ten sposób powstało dzieło, posiadające doniosłe z n a ­ czenie dla poznania naszego odrodzenia um ysłowego w wieku XVIII. W spokojnym rze c z o w y m wykładzie, na podstawie ol­ brzym iego, skrupulatnie zebranego, całkiem nowego i k r y ty c z ­ nie oświetlonego m ateriału p rzedstaw ił autor proces dźwiga­ nia się z upadku szkolnictwa jezuickiego, jego dążenia refo r­ m atorskie, rozkwit i osiągnięcia naukowe oraz d ydaktyczne, obok tego rolę i znaczenie w ażniejszych działających w nim osobistości. Autor uczuciowo zw ią za n y z kierunkiem reform a­ torskim, co p raw d a , tracił c zasem pe rsp e k tyw ę historyczną, zapominał o ciemnych — mimo w sz y stk o — stronach tego szkolnictwa. To jednostronne nastawienie spowodowało pewną dysproporcję dzieła, przesunięcie punktu ciężkości w ykładu ze s p ra w y upadku na wysiłek od rodzeńczy zakonu, i zbyt w końcu może lekkie przejście nad kwestią odpowiedzialności

W spomnienie o ks. Stanisławie Bednarskim _{1 7}

Iow arzy stw a Jezusowego za. upadek oświaty, zepsuty smak, dewocję wieku XVII i początku XVJII, sprowadzenie zagadnie­ nia do prostego stwierdzenia, że jezuici przystosowali się tylko do poziomu m oralnego i umysłowego ówczesnego społeczeń­ stwa, aje także przyniosło mimowolne zatarcie pierwszeństw a dzieła St. Konarskiego. T y m czasem najbardziej nawet p rzeko­ nywujące wyw ody, nie m ogą umniejszyć zasługi pijarów w dziele odrodzenia szkolnictw a i oświaty polskiej w. XVIII, podobnie — jak z drugiej stro n y — mimo w szystko nie potrafią zatrzeć^ ustalonego przez tak poważnych badaczy, jak W ła d y ­ sław Smoleński („Żywioły zachowawcze i Komisja E du ka ­ c y jn a “, 1880), czy P io tr Chmielowski („Liberalizm i obsku­ ran ty z m na Litwie i Rusi“, 1898) faktu udziału części jezuitów (właściwie eksjezuitów) w zaciekłym zwalczaniu reformy szkolnej Komisji Edukacyjnej, lub wstecznych tendencji póź­ niejszej Akademii Połockiej. T a nazbyt może silnie u w y da tnia ­ jąca się dążność rehabilitacyjna nie umniejsza jednakowoż wielkiej zasługi badawczej ks. Bednarskiego, którego dzieło pozostanie klasyc z n y m i podstaw ow ym dla poznania kultury umysłowej Polski wieku oświecenia.

Odnalezienie po długich poszukiwaniach w t. z w. Fondo Gcsuitico w Rzymie protokołu obrad Komisji polskiej prowincji nad pierwszym projektem „Ratio studiorum “ z r. 1586 pozwoliło ks. Bednarskiemu dorzucić niebawem (w r. 1935) nowy w ażn y p rzy czy nek : dokument do umiłowanej historii szkolnictwa jezu­ ickiego w XVI w. („Jezuici polscy wobec projektu ordynacji studiów“, Kraków 1935). Dokument to tym cenniejszy, iż uwagi Komisji polskiej cechowała szerokość horyzontów i wysoki po­ ziom myśli naukowej, objawiony zwłaszcza w postulacie do­ puszczenia większej swobody w dziedzinie nauczania teologii (przy zachowaniu pełnej integralności podstawowych dogm a­ tów i praw d w iary), trafności uwag dydaktycznych i m eto­ dycznych.

P o r. 1935 ogłaszał ks. Bednarski drukiem obok doboro­ wych życiorysów jezuitów polskich z w. XVI—XVIII w „ P o l­ skim Słowniku Biograficznym“ raczej drobniejsze okoliczno­ ściowe przyczynki i referaty z zakresu dziejów szkolnictwa j ez u ick ie g o 1). Nic znaczy to bynajmniej, by rozmach jego p rac y twórczej uległ zahamowaniu. Przeciwnie, natężenie jej z ka ż d y m rokiem wzrastało. Niestrudzenie prowadził dalej po­ szukiwania w archiwach zagranicznych (Rzym, 1936 i 1938). g ro m adząc materiał fotograficzny do planowanego wydania korespondencji jezuitów polskich XVI wieku wraz z

atchi-1) .D w ieś cie lat Wileńskiej Akademii Jezuickie! 1n/0— W /3. Prób a n t e z y “ ;’ „Dzieje kulturalne jezu ickieg o kolegium w e L w o w ie w XVIII ek u “. K sięg a refera tów Zjazdu Nau kow ego im. I. K ia s ic k ie g o pod re~ keja L. B e rn a ck ie g o , L w ó w 1936 I, str. 1 11.

wiim Possew ina Ł). Z terenu stuLecia XVIII, na k tóry m odniósł tak wielkie sukcesy naukowe, powoli, ale w yraźnie przenosił się jednak z powrotem do umiłowanego przez siebie wieku XVI, w odniesieniu do pierwszego, najstarszego pokolenia jezuitów polskich, istotnie wypełnionego szeregiem wielkich, niepospo­ litych postaci o raz równie znakom itych ich czynów7 i o s ią ­ gnięć. Zw łaszcza urzekła go wybitna postać Stanisław a W a r- szewickiego, działacza misyjnego, dyplom aty, o rg anizatora szkolnictwa jezuickiego w Polsce, pisarza teologicznego, k tó ­ remu poświęcił gruntowną, na rozległym tle rozwijającego sie odrodzenia katolickiego w Polsce wystudiow aną monografię. Zaczął drukować ją partiam i od r. 1938 jako tom 3 serii I „ P r a c i źródeł do dziejów jezuitów w Po lsce“. P ra c ę n ad nią, doprowadzoną w druku do drugiej misji W arszewickiego w Szwecji w7 r. 1577 (11 a rkuszy), przerw ało powtórne uwię­ zienie autora przez gestapo w dniu 8 iipca 1941 r., zakończone m ęczeńską śmiercią w Dachau.

Obok W arszew ickiego n ieprzepartym urokiem podbiła go postać najwybitniejszego „zagończyka C hrystu sow ego “ — P io tra Skargi. Nie kusząc się o wyczerpujące studium, o nowe ujęcie jego działalności, wrykrycie nieznanych szczegółów z życia przypom niał ks. B ednarski społeczeństwu w czterech- setną rocznicę urodzin tego „niestrudzonego wojownika o praw dę Bożą i Polskę wielką szczęśliwą“, tego wieszcza- p roroka (jak go ujmował) swego narodu, ogniskującego w swej duszy myśli i cierpienia za miliony rodaków, „biorącego na sie­ bie całą jego niedolę i m ękę“ („Tragizm S k a rg i“, Verbum 1936-, nr 4, str. 703—24). S k a rg a pozostał dlań takim, jakim widział go A. Mickiewicz w „Prelekcjach p a ry s k ic h “, „najidealniej- szym wcieleniem katolika i Polaka, dla którego istniały dwie tylko miłości: B o g a i Ojczyzny, zespolone najściślej w jego sercu, przenikające się wzajemnie, w y ty c z a ją c e mu główne cele i drogi życia ziemskiego“.

R ozpraw a b yła naw skróś bojową. Aktualizując wielkość Skargi jako zlekceważonego przez ówczesne społeczeństwo bo­ jownika n a p ra w y Rzeczypospolitej, szerm ierza idei jedności n a ­ rodowej, odzwierciedlała z a ra z em k r y ty c z n e stanowisko kół neokatolickich w Polsce na smutną rzeczywistość Polski mię­ dzywojennej, na tragedię jej duszy zbiorowej, niezdolność do podjęcia wielkiego wysiłku odrodzeńczego, stworzenia rozu­ mnego p ro g ra m u reform i w yjścia z dotvchczasowego m a ­ razmu. „Nic się nie zmieniło — podnosił w pełnych bólu, a jakże p raw dziw ych słowach — inne są nazwiska, twarze, ale zagadnienia, spraw y, choroby te same. I dziś m a P olska do

*) P o d ją ł też z ramienia Komisji H is to ry c zn ej P ols k iej Ak ad em ii U m ie ję tn o ś ci p r z y g o t o w a n i e do druku o s ta tn ie g o tom u d iar iu sz a Jana W i e l e w i c k ie g o .

W spom nienie o ks. Stanisławie Bednarskim _{1 9}

rozwiązania problem wschodni i problem zachodni, i dziś po­ siada mniejszości religijne i narodow i, i dziś aktualną jest spraw a unii i spraw a polskości miast naszych i niedoli, nędzy ludu polskiego. Jak wtedy, tak i dziś przeraża dusze i serca jasnowidzących „tremendum m ysterium “ zbiorowej duszy pol­ skiej, ciągle jeszcze niemądrej po szkodzie, po straszliwej p ró ­ bie grobu, rozbitej na partie, zwaśnionej, nie umiejącej znaleźć wspólnego języka miłości Ojczyzny. Temu mysterium duszy polskiej przeciwstawia mysterium swojej świętej, płomiennej, w Bogu i Polsce zatraconej duszy Skarga. Żali — zapytyw ał — ten drugi, duchowy, mistyczny jego żywot pośród nas ma być także tra g e d ią ? “ (str. 723— 4).

* * *

P rz ez zgon ks. Bednarskiego straciła historia kultury w Polsce indywidualność twórczą dużej miary. Zmarłego ce­ chował duży obiektywizm, umiłowanie prawdy, gorliwe dą­ żenie do jej znalezienia. Złych i ujemnych stron w dziejach z a ­ konu nie ukryw ał pod korcem, co najwyżej starał się je tłu­ m aczyć w arunkam i i okolicznościami dziejowymi lub personal­ nymi. Kilkakrotnie dawał np. wyraz ubolewaniu z powodu — zdaniem jego — niepotrzebnej i szkodliwej, a z takim zacie­ trzewieniem prowadzonej walki z Akademia Krakowską w w. XVII, czy mało budujących i niezaszczytnych sporów z pija­ rami o fundację Głowińskiego we Lwowie i o p raw a szkoły akademickiej dla tam tejszego kolegium w w. XVIII. Miał za to pełne poczucie wartości kulturalnych wniesionych przez z a ­ kon jezuitów w jego złotym okresie w w. XVI, a potem s r e ­ brnym w. XVIII, i te wartości z dumą podkreślał.

S ą d y formował ostrożnie, zawsze w oparciu o rzetelną podstawę źródłową. Powierzchowności, niedokładności i kom- pilatorstwa nie znosił i p rzy swoim cichym i bezpośrednim usposobieniu walczył z nim, jak świadczą pewne r e c e n z je 1), energicznie i bez kompromisów.

Jak wielu wybitnych duchownych naszych z powołaniem kapłańskim, którem u oddawał się z zapałem i przejęciem, z d u ­ szą nawskróś miłosierną, łączył przywiązanie do narodu, go­ rący i płomienny patriotyzm, troskę o wielkość i sławę ojczyzny. P od tym względem był nieodrodnym, godnym sp a d ­ kobiercą najlepszych tradycji dziejopisarstwa polskiego: kon­ tynuatorem nie tylko pióra, ale myśli i uczuć wielkich naszych historyków w kapłańskiej szacie: Jana Długosza, Marcina Kromera, P a w ła Piaseckiego, Adama Naruszewicza,

'Wale-1) Por. ,.Kilka u w a g o nieudatej k s ią ż c e “ [na m argin es ie książki H. P o h o sk iej, „R ew o lu cja sz k o ln a w e Francji 1762— 1772“], P rz eg lą d P o ­ w s z e c h n y 1933, str. 508— 17, lub recenzję z książki A. K o s s o w s k ie g o , „ P r o t e s t a n t y z m w Lublinie i w Lu belskiem w XV I— XVII w . “, ta m że 1934.

riana Kalinki. Swe przyw iązanie i miłość do Polski p rzypie­ czętował ten syn ludu polskiego, pochodzący z środow iska ro­ botniczego (ojciec jego był m aszynistą kolejowym w Nowym Sączu) m ęczeńską śmiercią za naród, idąc w ślady swego młodszego, siedemnastoletniego b rata Tadeusza, k tó ry złożył swe młode życie na ołtarzu ojczy zn y w walkach w yzw oleń­ czych o niepodległość w r. 1918.