Anna Boyarskaya
W miejsce wygnańca - obywatel
świata : nowe otwarcie czeskiej prozy
emigracyjnej
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (120), 191-197
2009
W miejsce wygnańca - obywatel świata.
N ow e otwarcie czeskiej prozy emigracyjnej
B ez w ię k sz e j p rz e s a d y m o ż n a p o w ie d z ie ć , że n a jb a r d z ie j z n a c z ą c e o s ią g n ię cia c z e sk ie j li t e r a t u r y d ru g ie j p o ło w y X X w ie k u p o c h o d z ą z k rę g ó w tw ó rc z o ś c i n ie z a le ż n e j, z n a jd u ją c e j się p o z a r a m a m i o fic ja ln e g o ż y c ia lite r a c k ie g o . C a łą p le ja d ę p ro z a ik ó w „ z m y ła ” z n ie g o d ru g a fa la e m ig ra c ji, k tó r a m ia ła swój szczyt w la ta c h 1968-1969, a o p a d a ła do sa m e g o k o ń c a la t 80. X X w ie k u . D o fa li tej n a le ż ą z a ró w n o z a s łu ż e n i „ k la s y c y ” ( M ila n K u n d e r a , J o s e f S k v o re c k ÿ , P av el K o h o u t), ja k i d u ż a lic z b a u ta le n to w a n y c h a u to ró w , k tó r z y n ie z d o b y li ta k w ie l k ie g o ro z g ło su . S am o o k re ś le n ie „ d ru g a fa la ” jest tu raczej u m o w n e , m a m y b o w ie m do c z y n ie n ia z s z e r o k im i r a m a m i c h ro n o lo g ic z n y m i, a ta k ż e z ró ż n o r o d n o ś c ią p o k o le ń , m e to d tw ó rc z y c h i św ia to p o g lą d ó w p isa rz y . P o ję c ie je d n o c z ą c e m a w ty m p rz y p a d k u n ie w ie lk ie z n a c z e n ie p ra k ty c z n e . P o d e jm o w a n e p rz e z n ie k tó ry c h b a d a c z y 1 p ró b y p o d z ia łu „ d ru g ie j f a li” n a dw a p o k o le n ia - „ s ta rs z e ” i „ m ło d sz e ” (do k tó r e go z a lic z a się m .in . „ m ło d a ” p ro z a ) ró w n ie ż o p ie ra ją się n a p rz e s ła n k a c h fo r m a l n y c h . D o p ie rw sz e g o p o k o le n ia z a lic z o n o p is a rz y u ro d z o n y c h p rz e d 1940 ro k ie m , k tó r z y ro z p o c z ę li k a rie rę lite r a c k ą w o jc z y ź n ie i w y e m ig ro w a li z u k s z ta łto w a n ą ju ż p o e ty k ą , zaś do d ru g ie g o - w sz y stk ic h p o z o sta ły c h , k tó ry c h d e b iu t k siążk o w y n a ogół m ia ł m iejsce za g ran icą. D o w sp ó ln eg o m ia n o w n ik a sp ro w a d z a n i są („m ożna zao b serw o w ać is to tn e ró ż n ic e z a ró w n o w p o s ta w a c h życiow ych, ja k i w s p o jrz e n iu
Por. V. N o v o tn ÿ M e zi m odernosti a postm odernosti, C h e rm , P ra h a 2002; D ejiny ceskć
literatury 1945-1989. IV 1 9 6 9 -1 9 8 9 , re d . P. J a n o u s e k , A c a d e m ia , P ra h a 2008 (ro z d z ia ł P róza); J. C z a p liń s k a Tożsamość banity. Problem atyka autoidentyfikacji w m łodej czeskiej prozie emigracyjnej po 1968 roku, W y d a w n ic tw o U S z, S z c z e c in 2007.
16
1
19
2
O p in ie
n a li te r a tu r ę ”2) p is a rz e ta k ró ż n i w e w sz y stk ic h a sp e k ta c h sw ojej tw ó rczo ści, jak n a p rz y k ła d Ja ro s la v V ejvoda, L ib u s e M o n fk o v ä, Iv a n B in a r, Sylvie R ic h te ro v a , V la s tim il T resn äk , L u b o m ir M a r tin e k i Iva P ek ärk o v ä.
M o im z d a n ie m je d y n a w y ra ź n a g ra n ic a p o k o le ń p rz e b ie g a o d z ie s ię ć la t p ó ź n ie j. P is a rz e u r o d z e n i p o 1950 r o k u (n a le ż ą do n ic h tr z y o s ta tn ie n a z w isk a n a p o w y ższej liśc ie ) rz e c z y w iś c ie s ta n o w ią „n o w ą tw a r z ” c z e sk ie j p ro z y e m ig ra c y j n e j. Z p o w o d u z n ik o m e j ilo śc i p rz e k ła d ó w a u to r z y c i z n a n i są w w ię k sz y m s to p n iu je d y n ie c z y te ln ik o m c z e s k o ję z y c z n y m , d la te g o n a le ż y ic h p o k ró tc e p r z e d staw ić.
V la s tim il T re sn ä k (ur. 1950, w y e m ig ro w a ł 1982) je st z n a n y n ie ty lk o ja k o p r o z a ik , ale w ta k i m s a m y m s to p n iu ja k o p o e ta , m u z y k i m a la rz . Jeg o o p o w ia d a n ia z la t 70., z d ra d z a ją c e w p ły w p o e ty k i B o h u m ila H ra b a la , o p isy w ały życie c o d z ie n n e p ro s te g o m ie s z k a ń c a P ra g i w o k re s ie n o r m a liz a c ji3, zaś w p ó ź n ie js z e u tw o ry o d n o s iły się g łó w n ie do d o ś w ia d c z e ń e m ig ra c y jn y c h . D o ś w ia d c z e n ia te z o s ta ły o p i sa n e jego o p o w ia d a n ia c h 4 i k ilk u o b s z e rn ie js z y c h te k s ta c h p ro z a ic z n y c h s ta n o w ią c y c h sw ego ro d z a ju try lo g ię : To, co najistotniejsze o p a n u M o r itz u 5, K lu c z jest
p o d w yciera c zką 6, D o m o w i goście1. U tw o ry te łą c z y w s p ó ln y b o h a te r o c e c h a c h a u to b io g ra fic z n y c h , k tó re g o lo sy ś le d z im y o d n a r o d z in , p rz e z e m ig ra c ję , aż d o p o w ro tu do ojczyzny. (O s ta tn ią z w y m ie n io n y c h p o w ie śc i a u to r n a p is a ł ju ż w C z e c h a c h , g d z ie p rz e b y w a w d w u z n a c z n y m p o ło ż e n iu c u d z o z ie m c a z p o z w o le n ie m n a p o b y t, p o z o s ta ją c o b y w a te le m S zw ecji.) M a m y t u d o c z y n ie n ia z u k s z ta łto w a n y m sty le m a u to r a , d la k tó re g o c h a ra k te ry s ty c z n e je s t ry tm ic z n e p r z e p la ta n ie się m o ty w ó w ję z y k o w y c h z w iz u a ln y m i, m a la rs k a o b razo w o ść i s u b te ln a iro n ia .
L u b o m ir M a r tin e k (ur. 1954, w y e m ig ro w a ł 1979) z a d e b iu to w a ł w 1986 r o k u o p o w ia d a n ie m P rzed sta w ien ie8, ro z p o c z y n a ją c y m d łu g ą h is to r ię jeg o b o h a te r a - w łó częg i, k o c z o w n ik a z n a tu ry . K o le jn e u tw o ry a u to r a n ie są ze so b ą b e z p o ś r e d n io z w ią z a n e , lecz k a ż d y z n ic h (od p o w ie śc i L in ia n r 2 9 do z b io r u o p o w ia d a ń
O liw a do ognia10) u k a z u je o k re ś lo n ą s tro n ę c h a r a k t e r u te g o ty p u lu d z k ie g o , p o
z w a la ją c o b serw o w ać p ro c e s jego p o n o w n y c h n a r o d z in i p r z e o b r a ż e n ia n a d r o d z e d o s a m o ś w ia d o m o ś c i, p r a w d z iw e j w o ln o ś c i i s e n s u o ta c z a ją c e g o św ia ta . Z o b e c n y c h w e w c z e sn y c h u tw o ra c h M a r tin k a e k s p e r y m e n ta c h n a d sty le m (ich
2 D ëjiny c e skélite ra tu r y ..., s. 432.
3 V. T re sń a k J a k to vidim j à, In d e x , K ö ln 1979; te g o ż B abylon, In d e x , K ö ln 1982. 4 V. T re s n a k B erm udsky trojühelntk, In d e x , K ö ln 1986.
5 V. T re s n a k To nejdülezitejsi o p a n u M o ritzo v i, I n d e x , K ö ln 1989. 6 V. T re s n a k K lic je po d rohozkou, T o rst, P ra h a 1995.
7 V. T re s n a k D o m â ci hosté, T o rs t, P ra h a 2000. 8 L. M a r tin e k P redstaveni, In d e x , K ö ln 1986
9 L. M a r tin e k L in k a c. 2 (Porte D auphine - N a tio n ), E d ic e R e v u e K , P a ris 1986. 10 L. M a r tin e k Olej do ohne, P a se k a , P ra h a 2007.
a p o g e u m sta n o w i try lo g ia w y d a n a w C z e c h a c h p o d ty tu łe m S in e loco, sine a n n o 11), w k tó r y c h te k s t je s t r o z d r a b n ia n y n a fr a g m e n ty a so c ja ty w n e , a je d n o c z e ś n ie „ z a g ę s z c z a n y ” d o m a k s y m a ln e j w y ra z is to ś c i k a ż d e g o o b ra z u i z d a n ia , w y ra sta n o w o czesn y , la k o n ic z n y i p e łe n p a ra d o k s ó w ję z y k a rty s ty c z n y p is a rz a . M a r tin e k o d n ió s ł s u k c e s ró w n ie ż ja k o e s e is ta - k w in te s e n c ją jego p o g lą d ó w filo z o fic z n y c h je s t z b ió r P alim psest12.
Iva P ek ä rk o v ä (ur.1963, w y e m ig ro w a ła 1983) r e p r e z e n tu je „ k o b ie c e ” sp o jrz e n ie n a los e m ig ra n ta . Jej d e b iu ta n c k a po w ieść P ióra i skrzyd ła 13 u k a z u je p ro c e s n a r o d z in c h ę c i o d k ry c ia św iata w całej ro z c ią g ło ś c i, re a liz o w a n e g o w k o le jn y c h k s ią ż k a c h . Z d e rz e n ie z n o w ą rz e c z y w isto śc ią n ie n isz c z y teg o m a r z e n ia , d o św ia d c z e n ia (ró w n ież te b o le sn e ) są p o ży w k ą d la in d y w id u a ln e g o ro z w o ju b o h a te r e k , co w ró ż n y c h p ła s z c z y z n a c h o d z w ie rc ie d la ją tr z y „ n o w o jo rs k ie ” k s ią ż k i P ek ark o v ej:
D a j m i tę kasę, Gang pokrytych bliznam i i M oje I Q 14. P o d staw o w e s k ła d n ik i sty lu tej
a u to r k i to w a rtk a ak c ja , z a n u rz e n ie w k o b iece j p sy c h o lo g ii, o tw a rto ść ro zm o w y o lu d z k ie j se k s u a ln o śc i. Po p o w ro cie do C zech (od k o ń c a la t 90. do p o c z ą tk u p ie rw szej d e k a d y X X I w.) p is a rk a z w ró ciła się k u lite r a tu r z e p o d ró ż n ic z e j15, w u d a n y sp o s ó b łą c z ą c w ła s n e w ra ż e n ia z o d w ie d z o n y c h m ie js c z w ą tk a m i fik c y jn y m i. W o s ta tn ic h la ta c h P ek ä rk o v ä p o w ró c iła do b e le try s ty k i, p rz e d e w sz y stk im do m a ły c h fo rm .
N ie z a l e ż n ie o d s ie b ie , p rz e b y w a ją c w r ó ż n y c h p u n k t a c h g e o g r a f ic z n y c h , p is a rz e c i p r z e d s ta w ia ją w sw ojej tw ó rc z o ś c i to ż s a m e w id z e n ie św ia ta - p o z y c ję w s p ó łc z e s n e g o c z ło w ie k a , c z u ją c e g o się s w o b o d n ie w d o w o ln y m z a k ą tk u św iata. P rz e w a rto ś c io w u ją o n i te m a ty k ę e m ig ra c y jn ą , o d c h o d z ą c o d jej a s p e k tó w s p o łe c z n o -p o lity c z n y c h , a je d n o c z e ś n ie tw o rz ą c o b ra z n o w eg o b o h a te r a - e m ig r a n ta . I n t e r e s u j e ic h c z ło w ie k a k ty w n y i ż ą d n y w o ln o śc i, k tó re g o n o n k o n fo r m is ty c z n e - m u p o d e jś c iu d o ży cia to w a rz y s z y u m ie ję tn o ś ć w id z e n ia , c z u c ia i r o z u m ie n ia o ta c z a ją c e g o św ia ta . N a ta k ie g o b o h a te r a z o rie n to w a n a je st s t r u k tu r a n a r r a c y j n a te k s tó w ty c h a u to r ó w z w y ra ź n y m o s ła b ie n ie m a k ty w n o śc i n a r r a to r a , u s t ę p u jące g o p u n k to w i w id z e n ia g łó w n y c h p o s ta c i, b ę d ą c y c h g łó w n ą in s ta n c ją o c e n ia ją c ą św ia t p rz e d s ta w io n y . O d p ro z a ik ó w „ s ta rs z y c h ” o d ró ż n ia ty c h p is a rz y p rz e d e w s z y stk im p o jm o w a n ie i p e rc e p c ja czło w ie k a (ró w n ież w ro li e m ig ra n ta ) i sy s te m u , w k tó r y je st on w pisany.
11 T rzy c z ę śc i z o s ta ły w y d a n e ja k o o so b n e k sią ż k i w 1990 r o k u w p a ry sk im w y d a w n ic tw ie E d ic e R e v u e K p o d ty tu ła m i Sine loco, sine anno, P a lu b n i nocturnal,
E rra ta.
12 L. M a r tin e k Palim psest, P ro s to r, P ra h a 1996.
13 I. P e k a rk o v a P éra a p e r u të , S ix ty e ig h t P u b lis h e r s , T o ro n to 1989.
14 I. P e k a rk o v a D ej m i ty p ra c h y, L id o v é n o v in y , P ra h a 1996; te jż e Gang zjizv e n y c h, M a t’a, P ra h a 1998; te jż e M ü j I .Q, M a t’a, P ra h a 1999.
15 N a jb a rd z ie j u d a n a je s t k sią ż k a D o Indie kam jin a m, L id o v é n o viny, P ra h a 2001.
19
19
4
O p in ie
C h a ra k te ry s ty c z n ą c e c h ą w c z eśn iejszej tr a d y c ji czesk iej e m ig ra c ji X X w ie k u m o ż n a nazw ać „ p o d w y ższo n ą św iad o m o ść h is to ry c z n ą ” 16. R o z p a try w a n ie je d n o s tk i b y ło n ie m o ż liw e b e z św ia d o m o śc i p ro c e só w h is to ry c z n y c h (lu b o d d z ie ln y c h k lu czow ych w y d a rz e ń h is to ry c z n y c h ) d o ty c z ą c y c h k o n k re tn e g o p a ń s tw a , n ie z b ę d n y m a tr y b u te m b y ł ró w n ie ż m o c n y c z y n n ik c z e sk i (p o czu cie czesk o ści, p rz y n a le ż n o ś c i do czesk iej k u ltu ry , h is to r ii i tra d y c ji). N a w e t k o sm o p o lita M ila n K u n d e ra , k tó r y n a p o c z ą tk u la t 90. o sta te c z n ie p rz e s z e d ł w sw ojej tw ó rc z o śc i n a języ k fr a n c u s k i i o d sz e d ł o d te m a ty k i e m ig ra c y jn e j, p o w ró c ił do n ie j w sw ojej w y d an ej w 2003 ro k u p o w ie śc i L ’ignorance17. W ła ś n ie u tr a ta w ięzi z „ k o rz e n ia m i” d rę c z y b o h a te r k ę (Ire nę) n a e m ig ra c ji, zaś e fe k te m p o d ró ż y do o jczy z n y je st n ie p o w ró t do ow ych k o rz e n i, ale ro z b ic ie w y o b ra ż e n ia (w y id ealizo w an eg o , z a ta rte g o w p a m ię c i) o is tn ie n iu sp o łe c z n o śc i, do k tó r e j, ja k są d z iła , n a le ż a ła . N ie ty lk o b o h a te r k a , ale ró w n ie ż n a r r a to r p o w ie śc i w id z i św iat p rz e z p ry z m a t h is to r ii i p a m ię c i n a ro d o w e j, w y z n a czając im w a ż n ą ro lę w p ro c e s ie p o jm o w a n ia je d n o s tk i. C h a ra k te ry s ty c z n y jest fa k t, że sa m o o k re ś le n ie z a ró w n o p o d m io tu , ja k i p rz e d m io tó w n a r r a c ji p o z o sta je w ow ych ściśle o k re ś lo n y c h ra m a c h , k tó ry c h n ie są o n i w s ta n ie przezw y cięży ć.
Z a k o le jn y c ie k a w y p r z y k ła d m o ż e p o s łu ż y ć tw ó rc z o ść L ib u s e M o n ik o v e j. W y d aw ało b y się, że p is a rk ę , k tó ra z n a la z ła się d a le k o o d o jczy z n y w dość m ło d y m w ie k u i z w łasn ej w o li, n ie w w y n ik u „ w y g n a n ia ”, a sw oją p ie rw s z ą k sią ż k ę o p u b lik o w a ła w ję z y k u n ie m ie c k im w w y d aw n ictw ie n ie e m ig ra c y jn y m , p ro b le m cze skiej to ż s a m o śc i m ó g łb y in te re so w a ć w n ie w ie lk im s to p n iu . W ła ś n ie o n je d n a k z n a jd u je się w c e n tr u m z a in te re s o w a n ia a u to r k i w całej jej tw ó rczo ści. S zczeg ó ln ą ro lę o d g ry w ają tu n o ś n ik i czesk iej m e n ta ln o ś c i w o jczy ź n ie i n a e m ig ra c ji. Są one w p is a n e w „g ęsto z a lu d n io n e ” c z esk ie p o le k u ltu ro w o -h is to ry c z n e , w k tó r y m n ie m o że z a b ra k n ą ć a n i B o żen y N ëm co v ej, a n i B ed rich a S m etan y , a n i s ie rp n ia 1968 (co m o ż n a zau w aży ć n p . w p o w ie śc i F asada18).
W tw ó rc z o śc i M a r tin k a , T resn äk a i P ek ark o v ej w id o c z n a je st z a s a d n ic z a z m ia n a postaw y. W ic h k o n c e p c ji św iata tr a c i zn a c z e n ie sa m o o k re ś le n ie czło w ie k a w r a m a c h sp o łe c z n o śc i n a ro d o w e j lu b re g io n a ln e j w raz z jej u trw a lo n y m i w a rto ś c ia m i, n o r m a m i i k o n c e p ta m i. B o h a te ro w ie ic h k s ią ż e k n ie z a m ie n ia ją p o s ia d a n e g o b a g a ż u e le m e n tó w to ż s a m o śc i n a o d p o w ie d n i g otow y k o m p le t no w eg o k r a ju p o b y tu , lecz p o p r o s tu u w a ln ia ją się od teg o ro d z a ju s y s te m u w ogóle. P o staw ę tę ilu s tr u je w y p o w ied ź M a r tin k a w je d n y m z jego esejów :
M a m w ra ż e n ie , że ta k z w a n a to ż sa m o ść k u ltu ro w a je s t raczej n ie z d o ln o ś c ią lu b n ie m o ż liw o śc ią p rz e z w y c ię ż e n ia ró ż n ic , n a r u s z e n ia sw o ic h w ła sn y c h z a s a d , re z y g n a c ji ze sw o ic h zw y cz ajó w i z ły c h naw yków , r o z s ta n ia z rz e c z a m i p e w n y m i. N ie z d o ln o ś c ią d o z n a le z ie n ia o so b iste j to ż sa m o śc i w y n ik a ją c e j z p ra w d z iw y c h p o trz e b b e z w z g lę d u n a n a c is k i o to c z e n ia .19
16 D ëjiny ceské literatury, s. 421.
17 M . K u n d e ra L’ignorance, G a llim a r d , P a ris 2003.
18 L. M o n ik o v a D ie Fassade. M . N . O. P. Q , H a n s e r, M ü n c h e n 1987. 19 L. M a r tin e k N o m a d ’s land, P ro s to r, P ra h a 1994.
B o h a te ro w ie M a r tin k a św ia d o m ie i sy ste m a ty c z n ie o czyszczają się z teg o z e w n ę trz n e g o „ n a lo tu ”, zaś w p rz y p a d k u b o h a te r ó w P ek ark o v ej i T re sń a k a p ro c e s te n jest n a tu r a ln y , n ie z w ią z a n y ze św ia d o m y m i d z ia ła n ia m i. J e d n o c z e ś n ie b o h a te ro w ie ci są w y łą c z e n i z s y s te m u w ię z i sp o łe c z n y c h , co z je d n e j s tro n y je st s k u tk ie m e m i g ra c ji, a z d ru g ie j - k o n se k w e n c ją ic h „ p o p rz e d n ie g o ” życia. W ów czas śro d o w isk a m a r g in a ln e b y ły d la n ic h je d y n ą w o ln ą p r z e s trz e n ią w to ta lita r n y m p a ń s tw ie , a za jego g ra n ic a m i p o n o w n ie o k a z a ły się n a tu r a ln y m ż y w io łe m d la m u z y k a i m a la rz a p a n a P rag a u T resń ak a, filo zo fu jąceg o w łóczęgi b ez stałeg o zaję cia u M a r tin k a i ż ą d n ej życia b ia łe j m ie s z k a n k i „ c z a rn y c h ” d z ie ln ic z u tw o ró w P ek ark o v ej.
N ie o d rz u c a ją c sp o łe c z n e g o a s p e k tu życia i n ie u c h r o n n e g o w łą c z e n ia czło w ie ka w s tr u k tu r y p o n a d je d n o s tk o w e , p is a rz e m ło d szeg o p o k o le n ia u m ie śc ili n a p ie rw szy m m ie js c u to ż sa m o ść o so b istą (jak o p rzeciw w ag ę d la k o le k ty w n e j), in d y w id u aln o ść . C z ło w ie k s ta je się in te r e s u ją c y p rz e d e w sz y s tk im n a p ła s z c z y ź n ie ty c h m e c h a n iz m ó w i w a rto ś c i, k tó re sa m so b ie u św ia d o m ił (a n ie ty c h , k tó re o trz y m a ł z z e w n ą trz ) i k ry te rió w o cen y o to c z e n ia o k re ś lo n y c h sa m o d z ie ln ie n a p o d sta w ie w ła sn y c h d o św ia d c z e ń , p o n ie w a ż ro z p a try w a n ie lu d z k ie g o Ja z p o z y c ji o k re ś lo n y c h c e c h k u ltu ro w y c h , u to ż s a m ie n ie je d n o s tk i ze s ta b iln y m k o m p le te m cech w łaściw y ch ja k ie jś w ięk szej g ru p ie o z n acza p r z e d s ta w ia n ie n a tu r y lu d z k ie j jak o p o d p o rz ą d k o w a n e j sp o łe c z e ń stw u , z a n u rz o n e j w sferze p rz e w id y w a ln o ś c i. Im s il n ie js z y i b a rd z ie j ro z g a łę z io n y je st ów sy stem , ty m m n ie j p o z o sta je w n im m ie jsc a d la o so b isteg o w y b o ru , o cen y i n ie z a k łó c o n e j p e rc e p c ji, co jest n ie z g o d n e z a ró w n o z p o tr z e b a m i i d ą ż e n ia m i g łó w n y ch b o h a te ró w k sią ż e k tro jg a p isarzy , ja k i z w i z ją is to ty lu d z k ie j b ę d ą c e j e le m e n te m ic h k o n c e p c ji a u to rs k ie j.
N a jis to tn ie js z y m i c e c h a m i lu d z k ie j osobow ości są tu : s u b ie k ty w n e s p o jrz e n ie , k re a ty w n o ś ć i zm y sł k ry ty czn y , z je d n e j s tro n y z a k ła d a ją c e w ie lo z n a c z n o ść z ja w isk o ta c z a ją c y c h czło w ie k a, n ie s p ro w a d z a n ie ic h do je d y n e j p ra w d y (p rz y ję te j w ja k ie jk o lw ie k sp o łe c z n o śc i), z d ru g ie j zaś u z n a n ie p ra w a k a ż d e j je d n o s tk i do p o s ia d a n ia swej w ła sn e j p ra w d y o p a rte j n a jej p re f e re n c ja c h i d o św ia d c z e n ia c h , p ra w a do o d m ie n n e g o w id z e n ia św iata.
Z d e rz e n ie e m ig ra n ta z in n y m o b sz a re m k u ltu ro w y m , sz czeg ó ln ie w p r z y p a d k u tr a f ie n ia do sp o łe c z n o śc i w ie lo k u ltu ro w e j (ak cja k ilk u k s ią ż e k M a r tin k a m a m ie js c e w P a ry ż u , P ek ark o v ej - w N o w y m J o r k u , ró w n ie ż b o h a te ro w ie T resń ak a p rz e m ie s z c z a ją się p o św iecie) u r u c h a m ia p ro c e s p o s z u k iw a n ia ela sty c z n e g o , to le ra n c y jn e g o o d b io r u rzeczy w isto ści, u ja w n ia ją c k o n ie c z n o ść w e ry fik a c ji is tn ie ją cy ch ste re o ty p ó w i p rz e m y ś le n ia now ej s k u te c z n e j s tra te g ii życiow ej. B e z b o le sn ą ak o m o d a c ję m o że h a m o w a ć n ie ty lk o p rz y ło ż e n ie sta ry c h m ia r do now ej rzeczy w i sto ści, ale ró w n ie ż ścisła w ięź ze sp o łe c z n o śc ią ro d ak ó w , k o n se rw u ją c a p o c z u c ie w a ż n o śc i p rz y n a le ż n o ś c i n a ro d o w e j.
Z n a m ie n n y je st fa k t, że w tw ó rc z o śc i tro jg a p isa rz y , o k tó ry c h m ow a, g łó w n i b o h a te ro w ie n ie są w p is a n i w ty p o w ą sp o łe c z n o ść e m ig ra n c k ą . N ie c z u ją się jej częścią, n ie u tr z y m u ją o d p o w ie d n ic h k o n ta k tó w , n ie in te re s u ją się w y d a rz e n ia m i w o jczy ź n ie. W id z e n ie św iata p rz e z p ry z m a t e m ig ra c ji je st z w ią z a n e z n o s ta lg ią w ró ż n y c h p o s ta c ia c h . T u ta j m o ty w te n z u p e łn ie z n ik a - n ie ty lk o w p o s ta c i tę s k
19
5
96
1
O p in ie
n o ty za u tra c o n y m ra je m , ale ró w n ie ż w p o s ta c i ja k ic h k o lw ie k se n ty m e n ta ln y c h , p o zy ty w n y c h o b razó w z w ią z a n y c h ze s tro n a m i ro d z in n y m i. W ażn e jest to , że b o h a te ro w ie M a r tin k a i P ek ark o v ej o p u sz c z a ją C zech o sło w ację d o b ro w o ln ie , n a p o d staw ie p rz e m y ś la n e j d ecy zji, b e z ja k ie g o k o lw ie k n a c is k u z z e w n ą trz . N a w e t w y g n a n y z k r a ju b o h a te r „ try lo g ii” T resn ak a n ie s ta je się p ra w d z iw y m „ b a n itą ”, w y ja z d p rz y n o s i m u ty lk o ulgę.
P o sta c i te dość szybko i łatw o z n a jd u ją so b ie m ie js c e w now ej rzeczy w isto ści, w id z ą w n ie j s tr o n y p o z y ty w n e . R ó w n ie ła tw o p rz y c h o d z i im z m ia n a m ie js c a p o b y tu , k tó r a n ie je st o d c z u w a n a ja k o is to tn a n iew y g o d a, a n a w e t sp ra w ia p rz y je m n o ść (a d la b o h a te ró w M a r tin k a sta je się s ty le m ż y cia ), z d e rz e n ie z n o w y m i, n ie z w y k ły m i i n ie z r o z u m ia ły m i z ja w is k a m i n ie jest d la n ic h z w ią z a n e z d y sk o m f o r te m . C h a r a k te r y s ty c z n e d la e m ig r a c ji z a m k n ię c ie się n a o to c z e n ie z o s ta je z a s tą p io n e p rz e z d ą ż e n ie do z ro z u m ie n ia w szy stk ieg o , co now e, do „w czucia s ię ” w to ż sa m o ść in n y c h lu d z i w c e lu u m o ż liw ie n ia k o m u n ik a c ji. O d m ie n n y p o g lą d , o d m ie n n e p o jm o w a n ie rzeczy, o d m ie n n e p o c z u c ie c z a su i p rz e s trz e n i n ie sta je się p rz e s z k o d ą d la w z a je m n e g o z ro z u m ie n ia i s z a c u n k u , a w ręcz p rz e c iw n ie , w zb o g a ca o b ie strony. W św iecie p rz e d s ta w io n y m tro jg a p is a rz y n ie p o w sta je n a p ię c ie m ię d z y „sw o im ” i „ o b c y m ” n a p ła s z c z y ź n ie n a ro d o w o -k u ltu ro w e j. P o n iew aż tr w a łość d a n e g o s a m o o k re śle n ia tr a c i z n a c z e n ie , to, co „ o b c e ”, p rz e s ta je m u zag rażać. D la te g o z n a jd u je m y tu ta k n ie w ie le o d w o ła ń do ja k ic h k o lw ie k a try b u tó w czesko- ści. C h o ć n a ro d o w o ść b o h a te ró w je st n a m z n a n a , c ech a ta n ie je st n o ś n ik ie m d o d a tk o w y c h z n a c z e ń , n ie le ż y u p o d s ta w ic h w id z e n ia św ia ta .Je ż e li są o n i w p is a n i w ja k ą ś sp o łeczn o ść, jest o n a s k r a jn ie ro z m y ta i z m ie n n a , zło żo n a z o so b isty c h cech o so b n y c h lu d z i, k tó ry c h m o ż n a n azw ać je d y n ie u m o w n ie - „ m y ś lą c y m i”, „w olny m i w e w n ę trz n ie ”, „ lu d z k im i” .
K o n c e p c ja a rty sty c z n a p is a rz y „ m ło d e g o ” p o k o le n ia o d w o łu je się do a u te n ty c z n o ś c i je d n o s tk i. B a rd z ie j n iż p o rz ą d e k o g ó ln y (od m e c h a n iz m ó w h is to ry c z n y c h do ty p o w eg o lo s u e m ig ra n ta ) in te re s u je ic h z ło żo n o ść życia w e w n ę trz n e g o c z ło w ie k a , k tó r y sz u k a w so b ie is to ty sw ojego Ja n ie z a le ż n ie o d te g o , k im jest, g d z ie się u ro d z ił i g d z ie m ie sz k a .
N ie o d c z u w a ją c k o n ie c z n o ś c i b y c ia „ s tr a ż n ik a m i” n a ro d o w e j sp u ś c iz n y d u chow ej za g ra n ic ą , tu b ą p ra w d y h is to ry c z n e j, „ s u m ie n ie m n a r o d u ” (a a s p e k ty te, choć n ie w d o s a d n e j, ale w zaw o alo w an ej fo rm ie w y s tę p u ją w tw ó rczo ści a u to ró w „ s ta r s z e g o ” p o k o le n i a c z e s k ie j l i t e r a t u r y e m i g r a c y j n e j) , M a r t i n e k , T re s n ä k i P e k ä rk o v ä p rz e w a rto ś c io w u ją lite r a c k ą tra d y c ję e m ig ra c ji, k o n ty n u u ją c ją w k ie r u n k u u n iw e rs a ln y m , o g ó ln o h u m a n is ty c z n y m , o d p o w ia d a ją c y m cz a so m w sp ó łc z e sn y m . C h a ra k te ry s ty c z n e jest d la n ic h o tw a rte , n ie k a te g o ry c z n e , o b o ję tn e id e o lo g ic z n ie i to le ra n c y jn e w s z e ro k im z n a c z e n iu w id z e n ie św iata.
T y m sp o s o b e m p is a rz e ci o tw ie ra ją n o w y ro z d z ia ł ju ż n ie „czesk iej li te r a tu r y e m ig ra c y jn e j” (w sto s u n k u do w sp ó łczesn eg o p ro c e s u lite ra c k ie g o te r m in te n u tra c ił z n a c z e n ie ), ale p o p r o s tu li te r a tu r y tw o rz o n e j p rz e z p is a rz y c z e sk ic h w szęd zie, g d z ie się z n a jd u ją , a d re s o w a n ą do sz e ro k ie g o k rę g u czy teln ik ó w .
Abstract
Anna BOYARSKAYA
Lomonosov Moscow State University
W orld’s Citizen in Lieu of Exile. A N ew Opening of Czech Émigré Prose W orks
The issue is touched upon of a ‘second generation' as part of the second wave of Czech 20th-century émigré literature. The output of V Taesôâk, L. Martinek and I. Pekarkova is presented in the context of a new vision of the emigration and our contemporary awareness of a ‘world's citizen'.
