• Nie Znaleziono Wyników

Dzieje parafii pod wezwaniem św. Mikołaja i św. Barbary w Radzimiu

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Dzieje parafii pod wezwaniem św. Mikołaja i św. Barbary w Radzimiu"

Copied!
12
0
0

Pełen tekst

(1)

Dariusz Paprocki

Dzieje parafii pod wezwaniem św.

Mikołaja i św. Barbary w Radzimiu

Studia Lednickie 9, 85-95

(2)

S T U D IA L E D N IC K IE IX L c d n ic a 2 0 0 8

D A R IU S Z P A P R O C K I Izba R e g io n a ln a Z iem i G o śliń sk ie j

DZIEJE PARAFII POD W EZWANIEM ŚW. MIKOŁAJA I ŚW. BARBARY W RADZIM IU

Świętowany w roku 2006 jubileusz związany z Radzimiem musi być odnoszony przede wszystkim do dziejów radzimskiej kasztelanii. 750 lat temu, 14 lutego 1256 roku, na kartach dokumentu wystawionego przez kancelarię księcia wielkopolskiego Przemyśla I pojaw ił się jako św iadek Beniamin z rodu Zarembów, pierwszy znany kasztelan radzimski. Tym samym w ręce historyka trafia bezpośredni dowód na istnienie w Radzimiu kasztelanii, średniowiecznej jednostki administracji lokalnej, sięgającej sw ą genezą okresu wczesnopiastowskiego. W obec braku jednoznacznej wzmianki o dokładnym roku założenia kasztelanii radzimskiej, to właśnie rocznica pierwszej potwierdzonej zapiski o tej jednostce administracyjnej jest najlepszą okazją dla uhonorowania jej istnienia. Niejako w cieniu 750-lecia zaistnienia kasztelanii radzimskiej na kartach historii, rok 2006 kryje w sobie jeszcze jed n ą rocznicę zw iązaną z Radzimiem. 770 lat temu - 6 lipca 1236 roku - został uroczyście erygowany w tejże m iejscowości kościół pod wezwaniem św. M ikołaja i św. Barbary, dając początek radzimskiej parafii, zaliczającej się do najstarszych tego typu wspólnot w tej części W ielkopolski. W niniejszym opracowaniu zostanie przedstawiony zarys dziejów tejże parafii, aż do czasów przeniesienia jej centrum z Radzimia do Maniewa w 1872 roku. Dalsze dzieje parafii radzimskiej, występującej odtąd pod nazw ą parafii radzimsko- maniewskiej, zasługują na odrębne opracowanie, ich analiza może się bowiem opierać na zachowanych w zadowalającym stanie księgach parafialnych. Dla dziejów parafii z centrum w Radzimiu, księgi parafialne nie zachowały się prawie w ogóle1. Tym samym większość dziejów tejże wspólnoty musi być opracowana w oparciu o inne źródła kościelne2, uzupełniane w razie potrzeby zapiskami w dokumentach i księgach o charakterze świeckim.

1 W A rc h iw u m A rc h id ie c ez ja ln y m w P o z n a n iu rad z im sk ie k się g i p arafialn e - c h rztó w , ślu b ó w i z g o n ó w - z a ch o w a ły się je d y n ie d la d w u d z ie stu c z te rec h lat lat ( 1 7 9 4 - 1818) n a p rze ło m ie X V III i X IX w iek u . 2 K a p ita ln y m źró d łe m d o ty cz ą c y m d z ie jó w p arafii rad zim sk iej w X IX w iek u j e s t p o sz y t A k ia P ra e sid ii

p e r so n a ln e X a L e c ie je w s k ie g o k o ścio ła w R a d zitn iitt, n a le ż ą c y do A k t K o n sy sto rza J e n era ln e g o A r c y b is k u p ie g o P o z n a ń s k ie g o , zn a jd u ją cy się w p o z n a ń sk im A rc h iw u m A rc h id ie c ez ja ln y m . A k ta p e rso n aln e

ks. L e c ie je w sk ie g o s ta n o w ią ty lk o p ierw sz y c h k ilk a d o k u m en tó w teg o p o szy tu , k tó ry n a stę p n ie o b ejm uje ca ło ść k o resp o n d e n c ji stro n y k o śc ie ln ej d o ty czącej spraw b ież ą c y c h p arafii w R ad zim iu .

(3)

86

D A R IU S Z P A P R O C K I

Znajomość dokładnej daty erygowania radzimskiego Domu Bożego zawdzięczamy skrupulatności XVII-wiecznego wizytatora kościoła św. M ikołaja i św. Barbary w Radzimiu, który oprócz wielu informacji o zastanej ówcześnie kondycji parafii radzimskiej przekazał także informację o istnieniu oryginalnego dokumentu erekcyjnego z 1236 roku, transumowanego „z powodu dawności pisma i pieczęci” w roku 141S3. Z dokumentu tego wynika, iż świątynię radzim ską ufundował książę wielkopolski W ładysław Odonic, a biskup poznański Paweł podniósł ją do rangi świątyni parafialnej. Fundacja kościoła radzimskiego jest niezmiernie ciekawa z jednego, konkretnego powodu - miała ona miejsce na lewym brzegu Warty, na obszarze, który od 1234 roku należeć miał do księcia śląskiego Henryka Brodatego. W roku tym obaj książęta zawarli pokój, w wyniku ustaleń którego wszystkie tereny Wielkopolski na zachód i południe od W arty miały należeć do księcia śląskiego, książę wielkopolski natomiast utrzymywał obszary na północ i wschód od tej rzeki. Układ z roku 1234, bardzo niekorzystny dla W ładysława Odonica, który utrzym ał zaledwie połowę swej dziedzicznej dzielnicy, i to tylko dzięki wstawiennictwu dwóch najważniejszych miejscowych hierarchów kościelnych - arcybiskupa gnieźnieńskiego Pełki i biskupa poznańskiego Pawła, świadczył o słabości militarnej przedstawiciela wielkopolskiej linii Piastów. Kolejna odsłona wojny pomiędzy obu książętami, zapoczątkowana została najpewniej ju ż pod koniec roku 1235 i kontynuowana była także w roku następnym, nie zachowały się jednak o niej zbyt liczne wzmianki (W ładysław Odonic miał w tym okresie zdobyć Śrem)4. Tymczasem wiadomość o budowie kościoła w Radzimiu jest kapitalną w skazów ką dotyczącą przebiegu tegoż konfliktu. Ufundowanie kościoła przez księcia W ładysława Odonica na lewym brzegu Warty ma charakter demonstracji politycznej - świadczy o przesunięciu granicy w inne miejsce. Być może więc ówczesne sukcesy militarne tego wielkopolskiego dynasty były większe, niż się zwykle przypuszcza.

Niewiele można powiedzieć o początkowym zasięgu parafii radzimskiej. Nowo wytyczona parafia zajmowała zapewne znaczny obszar, być może oprócz miejscowości w najbliższym otoczeniu Radzimia obejmowała również położone na prawym brzegu Warty osady należące do opola radzimskiego, którego granice wyznaczył ostatnio Mieczysław Brust5. Zasięg parafii na lewym brzegu tej rzeki jest również niezwykle trudny do wytyczenia, był on zapewne znacznie większy, niż w w ieku XVI, kiedy to po raz pierwszy wymieniane są wchodzące w jej skład osady6. K luczową spraw ą jest tutaj czas powstania innych lokalnych parafii - w Obrzycku, Chludowie czy Chojnicy, zapewne w wieku XIV poszczególne wsie były ju ż na stałe poprzydzielane do konkretnych wspólnot parafialnych. Najprawdopodobniej ostatecznie w tamtym okresie ukształtowała się pośw iadczana wielokrotnie w późniejszych dokumentach

3 A rc h iw u m A rc h id ie c ez ja ln e w P o z n a n iu (dalej: A A C ), A c ta visita tio n u m 7, 4 6 v -4 7.

4 B. Z ie n ta ra, H e n r y k B ro d a ty i j e g o c za sy. W a rsz a w a 1975, s. 269 n.

5 M . B ru st, N a jd a w n ie jsze d zie je z ie m i o b o rn ic k o -ro g o ziń skie j w o k resie o d X I I d o k o ń c a X I V w ie k u n a p o d s ta w ie ź r ó d e ł p isa n y c h , „ A rc h e o lo g ia p o w ia tu o b o rn ic k ieg o ” , red. T. S k o ru p k a, B ib lio tek a W ie lk o p o lsk ic h S p raw o zd ań A rc h e o lo g ic zn y c h , t. V, P o z n a ń 2 0 0 5 , s. 3 9 7 -4 8 3 .

6 P ierw sza, z a p ew n e n iek o m p letn a w z m ia n k a o w sia ch sk ła d a jąc y c h się n a p a ra fię ra d z im s k ą d o ty cz y sta n u z 1580 ro k u . Patrz: P o ls k a X V I w ie k u p o d w zg lą d em g e o g ra fic zn o -sta ty sty c zn ym (re jestry p o b o ro w e ), w yd. A P a w liń sk i, t. I W ie lko p o lska , W a rsz a w a 1883, s. 31.

(4)

D Z IE JE P A R A F II P O D W E Z W A N IE M Ś W . M I K O Ł A JA 1 Ś W . B A R B A R Y W R A D Z IM IU

87

struktura parafii radzimskiej, na którą składały się wsie Radzim, Maniewo, Troskotowo (późniejsze Trzuskotowo), Szymankowo, Starczynowo (obecne Starczanowo), Gołębowo, i Poświętne7. Tym samym parafia obejmowała obszary po obu stronach Warty, przy czym kościół w Radzimiu znajdował się mniej więcej po środku należących do tejże wspólnoty miejscowości.

Z zachowanych z XV wieku w zm ianek źródłowych daje się wysnuć wniosek, iż uposażenie parafii radzimskiej od początku jej istnienia uważane było za bogate. Wydaje się, że było to w znacznej części rezultatem XIII-wiecznych nadań książęcych, obejmujących rozliczne dochody i świadczenia z szeregu wsi, wchodzących w skład dawnej kasztelanii radzimskiej. Późniejsze - XVI i XVII-wieczne zapiski podają, iż dziesięcinę do radzimskiego kościoła płacili mieszkańcy wsi: Maniewo, Górka (koło Obornik), Przecław, Pamiątkowo, Gołaszyn, Szymankowo, Starczynowo i Poświętne8. Zapewne w średniowieczu liczba wsi, które były obciążone świadczeniami wobec kościoła w Radzimiu była większa, wiadomo na przykład, że w 1447 roku decyzją papieża Feliksa V część dochodów świątyni radzimskiej została przyłączona do kościoła św. Stanisława w Szamotułach9. Oprócz dziesięciny, plebani radzimscy dysponowali również innymi korzyściami: mieli prawo wolnej żeglugi, połowu na rzece Warcie, wyrębu drzewa w lesie, ponadto pewne dochody przynosiły kościołowi w Radzimiu znajdujące się w tejże m iejscowości barcie10. Bezpośrednim uposażeniem radzimskiego plebana były dochody z wsi Pośw iętne11. W szystko to sprawiało, iż - dopóki wszelkie przysługujące miejscowym księżom uprawnienia były należycie egzekwowane - parafia radzimska była należycie zabezpieczona pod względem finansowym.

W 1360 roku Radzim stał się obiektem transakcji handlowej, która okazała się niezwykle istotna dla dalszych losów tej miejscowości. W ówczas to król Kazimierz Wielki nadał wsie M aniewo, Radzim i Brzezie (Brzeźno) wraz z wszelkimi przyległościami poznańskiej komandorii joannitów , w zamian za znajdujące się w posiadaniu komandorii wsie Siedlec i Brzezie wraz z połow ą Popowa. Joannici otrzymali także prawo do patronatu nad kościołem parafialnym w Radzimiu, w którym plebanem miał odtąd być jeden z braci tego konw entu12. Tym samym osada w radzimska przestała należeć do domeny królewskiej, stając się posiadłością Kawalerów' Maltańskich, mających sw ą siedzibę (komandorię) w prawobrzeżnej podpoznańskiej miejscowości (mieście) Święty Jan. Joannici ju ż wcześniej byli obecni w Maniewie, od dłuższego czasu korzystali też z przeprawy radzimskiej, mieli więc swój interes w usadowieniu się w obu miejscowościach. Możliwość korzystania z dochodów hojnie uposażonej radzimskiej parafii św. M ikołaja i św. Barbary także nie była bez

7 T aki za k re s te ry to ria ln y w y n ik a z k o lejn y ch ak t w iz y ta c y jn y ch p arafii rad zim sk iej: A A P , A c ta v isita tio n u m 7 , 4 6 v -4 7 ., A c ta visita tio n u m 18, 177-179v.

8 A A P , A c ta v isita tio n u m 7 , 4 6 v -4 7 .

9 V etera m o n u m e n ta P o lo n ia e e t U thuaniae g e n tiu m ą u e fin itim a r u m h isto ria m illu stra n tia ... c o lle c ta ... ah

A u g u s to T heiner, t. 2, R o m a e 1861, zap. n r 76.

10 A A P , A c ta v isita tio n u m 7 , 4 6 v -4 7. " Ibidem .

(5)

88

D A R IU S Z P A P R O C K I

znaczenia. Jak miało się okazać, uzyskane w 1360 roku dobra radzimsko-maniewskie stały się w łasnościąjoannitów na prawie pięćset lat.

Od XIV wieku w źródłach historycznych pojawia się coraz więcej wzmianek dotyczących stanu parafii w Radzimiu. „Jądrem” parafii był kościół pod wezwaniem św. Mikołaja i św. Barbary. Wiadomo, że od początku była to budowla drewniana, pokryta gontem. Dookoła kościoła rozciągał się cmentarz, na którym znajdowała się także dzwonnica. W pobliżu świątyni mieściła się plebania13. W łasnością plebana był również folwark, położony jednak na bardzo nieurodzajnych ziemiach. W obec ciągłego wyludniania się wsi Radzim (zaobserwować ten proces można zwłaszcza podczas XVI wieku) w skład folwarku wchodziło coraz więcej gruntów, ostatecznie w XVIII wieku całość tamtejszej ziemi uprawnej była w łasnością plebana. W jego posiadaniu były wówczas także 3 łąki i ogród. Młyn wodny w Radzimiu był natomiast w łasnością komandora joannitów , jakkolw iek pleban otrzymywał z niego pew ną ilość żyta na swoje potrzeby14.

Do połowy XVI wieku wszystkie wzmianki dotyczące parafii radzimskiej św iadczyły o jej bogactwie - plebanami radzimskimi byli wówczas, korzystając z prezenty komandora joannitów , prawie wyłącznie dobrze ustosunkowani przedstawiciele stanu duchownego - kanonicy, raz nawet godność tą otrzymał biskup sufragan poznański - W incenty Wierzbięta (lata 1475-1476)15. W połowie XV wieku dochód z parafii radzimskiej szacowano na 16 grzywien, o kwocie takiej wspominano także na początku kolejnego stulecia16. Już jednak pod koniec XVI wieku ówczesny pleban radzimski Stanisław Biestrzykowski zrzekł się plebanii, motywując to brakiem z niej jakichkolw iek dochodów, a nawet koniecznością dopłacania do tego beneficjum 17. Prawdopodobnie ju ż w pierwszej połowie tego stulecia dochody plebana zaczęły się wyraźnie zmniejszać. W XVII wieku niektóre źródła dochodów zaczęły wprost zanikać - część dziesięcin przepadła na rzecz parafii ościennych (mieszkańcy Starczanowa i Szymankowa zdecydowali opłacać je w parafii białężyńskiej), całkowicie upadła także wieś Poświętne, której grunty zostały zawłaszczone przez rodzinę Grzybowskich18. W dodatku majątek parafii ucierpiał znacznie podczas dwóch konfliktów zbrojnych toczących się na terenach Królestwa Polskiego - najazdu szwedzkiego z lat 1655-1660 i wojny północnej z lat 1700-1721. Prawdopodobnie już po pierwszym z tych konfliktów dobra parafii radzimskiej były w tak opłakanym stanie, iż joannitom nie udało się znaleźć nikogo chętnego do objęcia stanowiska plebana (parafią zarządzał komendarz, zazwyczaj był nim pleban jednej z parafii

13 A A P , A c ta v isita tio n u m 7, 4 6 v -4 7 ., A c ta v isita tio n u m 18, 177-179v. R o zk ład p o la p le b a ń sk ieg o i fo lw ark u w id o c z n y j e s t n a m ap ie kad astralnej M a n ie w o . N r 99. K a r ta 9.

14 P ie rw sz a w z m ia n k a o m ły n ie w R a d z im iu p o c h o d z i z 1464 ro k u : A A P , A c ta c a u sa ru m c o n sisto rii

P o sn a n ien sis 43, 139.

15 Z e sta w ie n ie w s z y stk ic h p leb a n ó w rad z im sk ic h w o k resie do ro zb io ró w P o lsk i: S ło w n ik h isto ry czn o -

g e o g r a fic zn y w o je w ó d ztw a p o z n a ń s k ie g o w śred n io w ie c zu , p o d red. A. G ą s io ro w sk ie g o , cz. IV, P o zn ań

2 0 0 1 ., h a sło R a d zim , s. 25 -2 9 .

16 B u lła riu m P o lo n ia e , w y d . I. S u łk o w sk a -K u raś i S. K u raś, t. 6, R o m a 1986., n r 1746, 1749., A A P , A c ta

c a u sa ru m c o n sisto rii P o sn a n ien sis 85, 1 0 9 v -l 10.

17 S. K a rw o w sk i, K o m a n d o rya i k o ś c ió ł św. J a n a J e ro z o lim s k ie g o w P o zn a n iu , „R o c z n ik i T o w arz y stw a Przy jació ł N a u k P o z n a ń sk ie g o ” , t. 3 6 , 1911, s. 51-52.

(6)

D Z IE JE PA R A R II P O D W E Z W A N IE M Ś W . M I K O Ł A JA I Ś W . B A R B A R Y W R A D Z IM IU

89

ościennych)19. Po zakończeniu wielkiej wojny północnej kolejni komandorowie joannitów zadali sobie w iele trudu, by odbudować spustoszone majątki poznańskiej komandorii. Jednakże w rejonie Radzimia główny nacisk położono na gwałtownie rozw ijającą się wieś Maniewo, sam Radzim miał stać się jedynie folwarkiem plebańskim. Dzięki odbudowie budynków parafialnych przywrócono sprawne funkcjonowanie parafii. Ukoronowaniem przebudowy gospodarczej dóbr joannickich w W ielkopolsce było oczynszowanie zamieszkujących je chłopów, wprowadzone w 1781 roku przez komandora Andrzeja M iaskowskiego20. Proces ten został jednakże gwałtownie zahamowany w roku 1793, kiedy to w wyniku II rozbiom Polski W ielkopolska stała się częścią Królestwa Pruskiego. Niewiele lat później, w trakcie wojen napoleońskich, została złamana niezależność polityczna Kawalerów Maltańskich. Tym samym poznańska komandoria joannitów została zmuszona samotnie stawić czoła sekularyzacyjnie nastawionej monarchii pruskiej. Komandor M iaskowski starał się ściśle współpracować z zaborcami (już wcześniej wsławił się niechlubnie przystąpieniem do konfederacji w Targowicy), czego przejawem był między innymi jego projekt z 26 października 1795 roku adresowany do Kamery Południowo-Pruskiej (ówczesnych władz zwierzchnich W ielkopolski), o zastąpieniu chylącego się ku upadkowi kościoła w Radzimiu now ą św iątynią m ającą powstać w znacznie bardziej rozwiniętym M aniewie (miała tam także powstać szkoła)21. Jednakże z powodu zamieszania spowodowanego rew olucją we Francji, a następnie wojnami napoleońskimi, za życia komandora propozycja ta nie została nigdy podjęta przez pruskie władze rejencyjne. Ostatecznie dobra komandorii nie zostały natychmiast przejęte przez władze pruskie, które postanowiły poczekać z przejęciem jej majątku do śmierci ostatniego komandora poznańskiego. Andrzej Miaskowski okazał się być człowiekiem żywotnym, zmarł dopiero w 1832 roku. Jeszcze w tym samym roku państwo pruskie przejęło na własność dobra poznańskiej komandorii joannitów a wśród nich także Radzim22.

Dzięki zapiskom z ksiąg parafialnych parafii radzimskiej wiemy, iż w momencie II rozbioru Polski na terenie należących podlegających jej wsi (Maniewo, Trzuskotowo, Radzim, Gołębowo oraz folwark Czerwona Niwa) zamieszkiwało około 430 wiernych23. W okresie do roku 1817 liczba ta wzrosła o ponad 70 osób. Niestety, wówczas zapiski te uryw ają się (w 1817 roku zmarł prowadzący je pleban radzimski ks. Ksawery Busse). Tym samym nie można precyzyjnie ocenić, jak na liczbę zam ieszkujących parafię wiernych wpłynęła wielka epidemia cholery z roku 1831. W iadomo, że w samym Radzimiu z około 30 zamieszkujących tę wieś mieszkańców przy życiu pozostały zaledwie dwie osoby24. Był to faktyczny koniec tej osady, kiedy

19 S. K a rw o w sk i, K o m a n d o r y a ..., s. 81. 20 Ib id em , s. 98-99.

21 A A P , A k ta P r a e s id ii..., p ism o K o n s y s to rz a z 21 V III 1855 r., Ib id e m , ra p o rt k s. B a ż y ń sk ie g o z 28 IV 1865 r., S. K a rw o w sk i, K o m a n d o r y a ..., s. 99.

22 Ib id em s. 102-103. C o cie k a w e , S ło w n ik G e o g ra fic zn y K r ó le stw a P o lskie g o i in n yc h k r a jó w s ło w ia ń sk ic h . W a rsz a w a 1888, s. 4 7 2 , p o d a je , ż e p o sia d ło ści k o m an d o rii z o sta ły s k o n fisk o w a n e p rze z rząd p ru sk i j u ż w 1793 roku.

23 A A P , K s ię g a ch rztó w p a r a fii w R a d zim iu , rap o rt ks. B usse. 24 P. A n d e rs, N a d W ełną i M a łą W ełną, P o zn ań 1974, s. 26.

(7)

90

D A R IU S Z P A P R O C K I

w następnym roku zmarł komandor Miaskowski, władze pruskie, obejmując w posiadanie dobra joannitów, nakazały opuścić to miejsce. Jeszcze w tym samym 1832 roku został opieczętowany kościół w Radzimiu, a rok później władze rejencyjne wystąpiły do konsystorza generalnego archidiecezji poznańskiej z propozycją całkowitej likwidacji parafii. Propozycja ta spotkała się z dezaprobatą strony kościelnej2S. Tym samym, na gruzach radzimskiej osady rozpoczynała się rozgrywka o przyszłość ponad 500 dusz chrześcijańskich, które praktycznie z dnia na dzień zostały pozbawione własnej świątyni.

Przejmując na własność dobra poznańskiej komandorii joannitów rząd pruski wziął na siebie również powinność dbania o radzimskie budynki parafialne (tak jak dotąd doglądali ich kolejni komandorowie). Tak więc wystawienie nowego kościoła dla tamtejszej parafii, niezbędne praktycznie od momentu przejęcia włości pojoannickich, spoczywało na jego barkach. Tymczasem władze pruskie nie zamierzały inwestować swych środków w leżącym na uboczu, opuszczonym Radzimiu. Stąd też propozycja likwidacji parafii, przy jednoczesnym przyporządkowaniu należących do niej wiernych do innych kościołów parafialnych. Władze kościelne (konsystorz) nie godząc się na takie rozwiązanie przypomniały propozycję komandora M iaskowskiego z 1795 roku, proponując wybudować nowy kościół dla parafii radzimskiej w Maniewie. N a tak sformułowane pismo regencja poznańska odpowiedziała dopiero w roku... 1842, wyjaśniając, iż z powodu braków odpowiednich środków budowa świątyni w M aniewie jest niemożliwa, i ograniczając się do zapewnienia, iż zostanie wystawiony kościół w Radzimiu26. Tymczasem ponad pięciuset wiernych z należących do tejże parafii wsi uczęszczało na msze albo do Obornik (mieszkańcy M aniewa, Gołębowa i pojedyncze osoby, które znów zamieszkały w Radzimiu), lub też do Chojnicy (m ieszkańcy Trzuskotowa i Czerwonej Niwy). Tymczasowym komendarzem parafii radzimskiej został pleban chojnicki, natomiast funduszami parafialnymi zarządzali trzej prowizorzy, wybrani z grona wiernych. W 1842 roku, po dziesięciu latach od zamknięcia kościoła pod wezwaniem św. M ikołaja i św. Barbary został on wystawiony na licytację i sprzedany w celu rozbiórki27. Prowizorzy kościelni zabezpieczyli przy okazji większość wystroju wewnętrznego tej świątyni. Sprawa budowy kościoła dla parafii radzimskiej powróciła ponownie w latach pięćdziesiątych XIX wieku, kiedy to swoje propozycje przedstawił pan von Treskow, właściciel rozległego kompleksu posiadłości pocysterskich leżących po obu stronach Warty. Należące do niego dobra składały się na parafię owińską, której podlegał filialny kościółek w leżącym po drugiej stronie rzeki Chludowie. Ziemianin ów zaproponował dołączenie składających się na parafię radzim ską wsi do kościoła w Chludowie (gdzie miałaby powstać osobna parafia), albo też ufundowanie nowego kościoła w Trzuskotowie - także jego własności (do majętności von Treskowów oprócz Truskotowa należał także folwark Czerwona Niwa)28. Propozycje te spotkały się ze sprzeciwem konsystorza, argumentującego, iż odłączenie kościoła chludowskiego od parafii w Owińskach byłoby praktycznie

25 A A P , A k ta P r a e s id ii... , rap o rt ks. B aż y ń sk ie g o z 2 8 IV 1865 r. 26 Ibidem .

27 Ibidem , p ism o ks. Jak u b o w sk ie g o z 2 0 V 1855. 28 Ibidem , p ism o K o n sy sto rz a z 2 5 I 1856 r.

(8)

D Z IE J E P A R A F II P O D W E Z W A N IE M Ś W . M I K O Ł A J A I Ś W . B A R B A R Y W R A D Z IM IU

91

niemożliwe ze względu na specyficznie zapisane uposażenie tej parafii (pleban owiński nie poradziłby sobie bez funduszy wikariatu chludowskiego, połączonych bezpośrednio z tamtejszym kościółkiem). Argumentem przeciw takiemu rozwiązaniu był także bardzo zły stan dróg łączących Chludowo z miejscowościami parafii radzimskiej. Z kolei budowa kościoła w Trzuskotowie, leżącym na skraju tamtejszej parafii byłaby rozwiązaniem błędnym. W edług konsystorza jedynym i miejscami na terenie parafii, w których wybudowanie kościoła mogłoby być korzystne, były Radzim i Maniewo. W 1857 roku zostały skreślone z rejestru katastralnego budynki gospodarcze plebanii radzimskiej, co jeszcze bardziej skomplikowało jej sytuację29.

W dniu 21 grudnia 1858 roku zniecierpliwieni prawie dwudziestopięcioletnim okresem oczekiwania na nowy kościół parafianie radzimscy wystosowali list bezpośrednio do arcybiskupa poznańskiego i gnieźnieńskiego Leona Przyłuskiego, z prośbą o interwencję. Parafianie (list podpisali w ich imieniu prowizorzy kościoła radzimskiego: M arcin Nowak, sołtys gminy Maniewo i W alenty Swiętek gospodarz z M aniewa, trzecim prowizorem był sołtys gminy Trzuskotowo Andrzej Kosmowski) sugerowali jednocześnie, iż lepszym dla nich rozwiązaniem byłoby wybudowanie kościoła nie w wyludnionym Radzimiu, lecz w Maniewie, gdzie zamieszkiwała ówcześnie ponad połowa m ieszkańców parafii30. N ie widząc możliwości budowania kościoła w innej miejscowości niż Radzim, arcybiskup Przyłuski wysłał do Maniewa na „termin” w dniu 24 października 1859 roku dziekana dekanatu obornickiego, ks. Dalskiego. Podczas spotkania z parafianami ks. Dalski zdołał przekonać zgromadzonych, iż budowa jakichkolw iek budynków w M aniewie, w którym parafia nie dysponowała żadnym gruntem, jest nieopłacalne ze względów ekonomicznych. Parafianie niechętnie zgodzili się na umiejscowienie nowej świątyni w Radzimiu31. Należało więc tylko czekać na obiecane środki z budżetu państwa pruskiego. Tymczasem 26 grudnia tego samego roku list do arcybiskupa wystosowali parafianie z Chludowa. Proponowali oni, by do czasu wybudowania kościoła w Radzimiu połączyć parafię radzim ską z wikariatem chludowskim. Dzięki połączeniu obu funduszy kościelnych pojawiłaby się wówczas możliwość stałego pobytu w Chludowie wikariusza owińskiego, który sprawowałby posługę dla wiernych z obu parafii32. Arcybiskup Przyłuski zaakceptował to rozwiązanie, zwłaszcza, że w tamtym okresie zmarł sprawujący dotąd posługę kapłańską na obszarze parafii radzimskiej ks. pleban Jakubowski z Chojnicy. Decyzja ta wywołała wśród parafian radzimskich olbrzymie wzburzenie. W kilku następujących po sobie listach adresowanych do arcybiskupa argumentowali, że dojazd do Chludowa jes t tak fatalny, że w olą uczęszczać do kościoła w Chojnicy albo nawet w Obornikach. Uważali ponadto, że malutki kościółek chludowski nie pomieściłby kilkuset nowych wiernych (nie zmieściliby się oni nawet na obszarze niewielkiego przykościelnego cmentarza...). Konkludując prosili oni o przyłączenie raczej do parafii chojnickiej albo obornickiej, ale żadną m iarą nie do chludowskiej. W przypadku gdyby ich postulaty nie zostały spełnione, nie wahali się

29 Ib id em , p ism o K o n sy sto rz a z 17 IV 1857 r. 30 Ib id em , p ism o p a ra fia n rad z im sk ic h z 21 X II 1858. 31 Ib id em , rap o rt ks. D a lsk ie g o z 27 X 1959 r. 32 Ib id em , p ism o p a ra fia n c h lu d o w sk ic h z 2 6 XII 1859 r.

(9)

92

D A R IU S Z P A P R O C K I

straszyć arcybiskupstwa pozwem do sądu krajowego33. W szystkie te kroki nie przyniosły jednak skutku i od 1 września 1860 roku w Chludowie na stałe rozpoczął rezydować wikariusz owiński34. N a każdym jednak kroku podkreślano czasowy charakter tego rozwiązania. Tymczasem dalej trwały negocjacje rejencji poznańskiej i konsystorza, wspieranego coraz aktywniej przez samego arcybiskupa, w sprawie pobudowania kościoła w Radzimiu. Wydawało się, że budowa ruszy w roku 1861, następnie w 1863, jednakże terminy te nie zostały dotrzymane przez stronę rządową. W maju 1863 roku miały miejsce w Radzimiu i M aniewie kolejne konsultacje lokalne ks. Dalskiego. To właśnie podczas nich, po rozpatrzeniu wszystkich za i przeciw kapłan ten sformułował pogląd, iż bez względu na piętrzące się przed planowanym przedsięwzięciem problemy, nowy kościół powinien być budowany w Maniewie. Miałoby do tego dojść na drodze wymiany gruntów kościelnych w Radzimiu na rządow'ą ziemię na terenie Maniewa35. Po gruntownym rozpatrzeniu tej propozycji we wrześniu tego roku przychylił się do niej konsystorz36. Skutkowało to kolejnymi gorączkowymi konsultacjami władz kościelnych i świeckich. Rejencja wyraziła sprzeciw wobec takiego rozwiązania podnosząc argument, iż pomiędzy jałowym i gruntami w leżącym na uboczu, otoczonym lasami Radzimiu a gęsto zasiedlonym, mającym dobre gleby rolnicze Maniewem jest ogromna różnica i w drodze wymiany nie uda się uzyskać dla parafii odpowiednio dużej działki (należy pamiętać, że władze pruskie musiały zapewnić parafii radzimskiej odpowiednie uposażenie, wynikało to z faktu przejęcia patronatu nad nią w momencie objęcia przez rząd pruski ziem poznańskiej komandorii). W efekcie tego rząd musiałby ponosić kolejne, nieprzewidziane koszty, a na to nie miał ochoty. Jednocześnie wybuchł spór o projekt kościoła (zamówiony przez stronę rząd o w ą za co odpowiedzialny był radca budowlany Schinkel), gdyż eksperci kościelni uznali, że jest on bardziej podobny do sali niż świątyni37. Postulat uzupełnienia projektu kościoła o tzw. porta triumphalis stał się odtąd kolejnym zarzewiem sporów pomiędzy obu zwaśnionymi stronami. W 1864 roku zmarł arcybiskup Leon Przyłuski, jego następca - arcybiskup Mieczysław Ledóchowski potrzebował czasu, by zapoznać się dogłębnie z przedmiotem sporu. Spowolniło to jeszcze bardziej całe przedsięwzięcie. Ostatecznie środki na budowę kościoła znalazły się w roku 1865. Korzystając z ostatniej ju ż okazji obie strony raz jeszcze zdecydowały się rozważyć zagadnienie przeniesienia kościoła do Maniewa. Tym razem udało się osiągnąć porozumienie, głównie dzięki naciskom nadleśnictwa Kąty, pragnącego włączyć radzimskie grunty kościelne do obszaru lasów państwowych. W zamian za to nadleśnictwo oferowało na wymianę własne, niezalesione grunty leżące tuż u granic Maniewa38. Należało teraz starannie przeprowadzić całą zamianę, tak, by parafia na całej operacji nie straciła. Strona kościelna wydelegowała do przeprowadzenia tego zadania niezwykle doświadczonego

33 Ib id em , p ism a p a ra fia n rad z im sk ic h z 2 2 III I8 6 0 r. i z 8 VI I8 6 0 r. 34 Ib id em , p ism o p a ra fia n c h lu d o w sk ic h z 9 IX 1860 r.

35 Ib id em , p ism o K o n sy sto rz a z 16 VI 1863 r. 36 Ib id em , p ism o K o n sy sto rz a z 2 8 IX 1863 r. 37 Ib id em , p ism o K o n sy sto rz a z 19 IV 1864 r. 38 Ib id em , p ism o K o n sy sto rz a z 15 IV 1865 r.

(10)

D Z IE JE P A R A F II P O D W E Z W A N IE M Ś W . M I K O Ł A J A I Ś W . B A R B A R Y W R A D Z IM IU

93

w tego typu sprawach ks. Brzezińskiego, pełniącego urząd Administratora Generalnego Archidiecezji Poznańskiej. Po zbadaniu na miejscu stanu gruntów oferowanych na wymianę, ks. Brzeziński stwierdził, iż nie nadają się one dla celów kościelnych, przede wszystkim z powodu położenia ich w pewnej odległości od centrum wsi, za ostatnimi zabudowaniami mieszkalnymi. W dniu 29 marca 1865 roku przeprowadzono więc niezwykle skom plikow aną operację wyceny gruntów kościelnych w Radzimiu, aby następnie sprzedać je władzom rejencyjnym. W tym dniu komisarze kościelni (ks. Brzeziński, ks. Dalski, oraz ks. Grodzki, pleban z Owińsk i aktualny komendarz radzimski), rządowi (inspektor leśny Kramhaar, asesor Baumhage i nadleśniczy Stuhr z Kątów) oraz prowizorzy kościoła radzimskiego, na oczach setek parafian dokonali lustracji własność kościelnej w Radzimiu, po czym wyceniono j ą na 4780 talarów. Z tej sumy 600 talarów zamierzono przeznaczyć na zakup 3 morg ziemi znajdujących się prawie że w centrum Maniewa, gdzie miałby powstać kościół, budynki gospodarcze plebanii, cmentarz i ogród plebański. Pozostałą kwotę 4180 talarów zamierzano ulokować w banku, co pozwalałoby uzyskać roczny procent w wysokości 209 talarów, mający stanowić podstawę utrzymania m iejscowego plebana. Koszta budowy kościoła w całości miały ponosić władze państwowe39. Uzyskane porozumienie stało się podstaw ą transakcji wykonanej ju ż po roku 1865. Sytuacja międzynarodowa doprowadziła do kilkuletniego opóźnienia w rozpoczęciu budowy kościoła, jednakże wszystkie formalności były już dograne. Świątynia maniewska powstała ostatecznie w latach 1872 - 1873, tym samym także skończył się ponad czterdziestoletni okres zawieszenia działalności parafii radzimskiej40. W momencie uzyskania nowego kościoła dotychczasowa parfia radzimska przekształciła się w parafię radzimsko - maniewską. Grunty plebańskie w Radzimiu weszły natomiast w skład leśnictwa Warthewald (niemiecka nazwa Radzimia) i z czasem zostały zalesione.

Dzieje parafii radzimskiej w okresie od jej założenia w roku 1236, aż do przekształcenia się w parafię radzim sko-m aniew ską w roku 1872, obejm ują 636 lat ciągłego funkcjonowania. Był to okres niezwykle długi, dlatego też nie może budzić zdumienia upór, jaki cechował XIX-wieczne władze kościelne, za wszelką cenę pragnące zachować tą wspólnotę, także ze względu na olbrzymie tradycje, jakie reprezentował sobą kościół radzimski. Tym niemniej codzienne życie tamtejszej parafii nie różniło się zbytnio od dziejów wielu innych tego typu wspólnot, w których lepsze momenty przeplatały się z gorszymi. Kościół św. M ikołaja i św. Barbary w Radzimiu miał to nieszczęście, że wystawiony został w miejscowości, która w momencie jego budowy miała spore perspektywy na dalszy rozwój (ważne miejsce na wielkopolskich szlakach handlowych, być może istniejący ju ż ośrodek kasztelański), jednak przebieg w ydarzeń zepchnął j ą praktycznie na margines życia lokalnego. Parafia przez kilkaset lat była zmuszona zmagać się ze stopniowym upadkiem swojego ośrodka centralnego, przez pewien czas znajdując się w stanie wegetacji. Dzięki posunięciom XVIII- wiecznych komandorów poznańskich podźwignięto z upadku dobra radzimskie, w rezultacie wyludnienie się centralnego ośrodka parafii w latach trzydziestych kolejnego stulecia nie okazało się równoznaczne z jednoczesnym końcem tamtejszej wspólnoty

39 Ibidem , ra p o rt ks. B aż y ń sk ie g o z 28 IV 1865.

(11)

94

D A R I U S Z P A P R O C K I

religijnej. W alka ubogich mieszkańców podradzimskich wsi o zachowanie swojej parafii, umiejętnie wsparta przez władze kościelne, zakończyła się sukcesem - władze pruskie zdecydowały na ufundowanie nowego kościoła w znacznie silniejszym ośrodku osadniczym, jakim w drugiej połowie XIX wieku bez wątpienia była wieś Maniewo. Tym samym parafia została ocalona, z now ą nazw ą i now ą siedzibą istnieje do dziś, obchodząc niedawno jubileusz 770-lecia swego utworzenia.

GESCHICHTE DER ST. NIKOLAUS- UND ST. BARBARA- PFARREI IN RADZIM

ZUSAM M ENFASSUNG

Im J a h r 2 0 0 6 g a b es a u f d e n B lä tte rn d e r G e sc h ic h te , n e b e n d em Ju b ilä u m d es 750. Ja h re sta g s d er K a stellan e i R a d z im , au c h e in a n d e re r J a h re sta g , d e r w e rt ist, d e r V e rg e sse n h e it e n trisse n z u w e rd e n - v o r 770 J ah ren (am 6. Ju li 1236) w u rd e d ie St. N ik o lau s- u n d St. B a rb a ra -P farrk irc h e in R ad zim e rb au t. In v o rlie g en d e r E rarb eitu n g w u rd e ein A b riss d e r G e s c h ic h te d ie s e r P farrei bis z u r Z e it d e re n Ü b e rtra g u n g au s d em Z e n tru m von R ad zim nach M a n ie w o w 1872 darg estellt.

D as g e n a u e S tiftu n g sd a tu m d e r Pfarrei in R a d z im h a t sich d a n k e in e r N o tiz a u s den V is ita tio n su rk u n d e n a u s d em 17. Jh . e rh alten . D e r V isita to r hat in se in e m B e ric h t das B e steh e n d e r o rig in a le n , in 1418 b estätig ten S tiftu n g su rk u n d e n o tiert. D e r S tifte r d e r K irch e so llte d e r g ro ß p o ln isch e F ü rst W ła d y sław O d o n ic sein und d e re n E rh eb u n g in die P fa rrk irc h e w a r das V e rd ie n st d e s p o se n e r B isc h o fs P a w e ł. D ie T a t des F ü rsten W ła d y sław O d o n ic , die d a m a ls in R a d z im (am linken W a rth e u fe r) v o llg e b rac h t ist, k an n v o n E rfo lg e n dieses H e rrsc h e rs im K o n flik t m it d em F ü rste n H e n ry k B ro d a ty , d e r n a c h d em F rie d e n sv e rtra g a u s 1234 d er H e rrsc h e r g a n z en G ro ß p o len s am lin k en F lu ssu fe r sein so llte, z e u g en .

Ü b e r das u rsp rü n g lic h e G e b ie t d e r Pfarrei R ad zim ist w e n ig b ek an n t. A u fg ru n d v o n sp ä te ren N o tizen (au s d em 16. Jh .) k an n m an ih re n B e re ic h a ls d ie A n fä n g e d e r N e u z e it b e stim m e n - ihren B e stan d te il bild eten d a m a ls d ie D ö rfe r R ad zim , M a n ie w o , T ro sk o to w o (sp ä te r T rz u sk o to w o ), S zy m an k o w o , S ta rc z y n o w o (h eu te S tarczan o w o ), G o łę b o w o , u n d P o św iętn e.

In den A n fa n g sja h rh u n d e rte n g eh ö rte R ad zim zu den K ö n ig sg ü te m . D as h at sic h im J a h r 1360 g eän d ert, a ls d e r K ö n ig K a z im ie rz W ielki die O rtsc h a fte n R ad zim , M a n ie w o u n d B rz e zie (B rze ż n o ) m it d e r p o se n er J o h a n n ite rk o m tu re i g e g e n d ie D ö rfe r S ie d le c un d B rzezie m it e in e r H ä lfte von P o p o w o a u sg e ta u sc h t hatte. S e it d ie s e r Z e it b lie b R ad zim , b is zu m 19. Jh ., u n te r d e r R e g ie ru n g d e r M a lte se rritte r.

D ie n ä c h ste n E rw ä h n u n g e n ü b e r d ie H o lz k irc h e u n d a llg e m e in ü b e r d ie P farrei in R a d z im z e u g en d av o n , d ass d ie d o rtig e P rä b en d e a n fa n g s als reich an g e se h e n w ar. S e it d e m 16. Jh . hat sich a b e r d ie m aterielle Situ atio n d e r P farrei v e rsc h lec h te rt. S ow ohl die Pfarrei in R ad zim als a u c h das D o r f R ad zim se lb st g e ra te n in V erfall. N ach d em sc h w e d isc h e n E in fall im 17. Jh . resid ie rte in R ad zim k e in P riester. Im 18. Jh . v ersu ch ten d ie K o m tu re d e r p o se n e r J o h a n n ite rk o m tu re i, d ie ih n en g e h ö re n d e n , sich im V e rfall b e fin d lic h e n G ü te r w ied e ra u fz u b au e n . G em äß ih re r E n tsch e id u n g sin d die m eiste n B e w o h n er von R ad zim nach M an iew o , ein en O rt m it g rö ßeren P ersp ek tiv en , u m g ez o g e n . In R ad zim b lieb n u r d e r P farrg u tsh o f.

N a c h d e r z w eiten T e ilu n g P o le n s sin d d ie G ü te r d e r p o s e n e r J o h a n n ite rk o m tu re i, äh n lich w ie das g a n z e G ro ß p o len , u n ter die R e g ie ru n g P re u ß en s ü b e rg a n g e n . D e r letzte K o m tu r A nd rzej M ia sk o w sk i h at leb en slän g lich die O b e rh e rrsc h aft ü b e r d as Jo h a n n ite rg u t e rh alten . N a c h se in e m T o d e so llte n d ie s e G eb iete

(12)

D Z IE J E P A R A F II P O D W E Z W A N IE M Ś W . M I K O Ł A JA I Ś W . B A R B A R Y W R A D Z IM IU

95

a u f d a s E ig e n tu m d e r p reu ß isc h en K ro n e ü b erg eb en . In 1831 sin d fast a lle B e w o h n er v o n R ad zim w ä h ren d s e h r g ro ß e r C h o le ra e p id em ie g e sto rb e n . A ls ein J a h r sp ä te r d e r K o m tu r M ia sk o w sk i g e sto rb e n ist, h ab en die p reu ß isc h en B e h ö rd en d a ra u f g e z ie lt, so w o h l d ie P farrei als a u c h d a s D o rf R adzim zu liq u id ieren . G eg en so fo rm u lie rte n Plän e h ab en d ie P fa rrk in d e r d e r P farrei R ad zim , d ie v o r alle m a u s d en D ö rfe rn M a n ie w o und T rz u sk o to w o sta m m te n und d ie V e rb ü n d e te n in k irch lich en B e h ö rd en g efu n d e n h a b en , E in sp ru c h erh o b en . E inig e zeh n Ja h re d a u e rte n S treite, o b d ie Pfarrei e rh a lte n w e rd e n soll o d e r n ich t und w en n ja , d a w o die neu e K irche g e b a u t w e rd e n so ll. E n d g ü ltig w u rd e in 1865 ein e V e re in b a ru n g ü b e r d e n B au d e r n eu en P farrk irch e in M a n ie w o a b g e sc h lo sse n , w o b e i d ie G ü te r d e r Pfarrei in R ad zim a u f P re u ß en ü b e rg e h e n so llte n . D ie neu e K irch e e n tsta n d am A n fa n g d er sie b z ig e r Ja h re d e s 19. Jh . D a m it w u rd e d ie P farrei R ad zim z u r Pfarrei von R ad zim u n d M an iew o .

Cytaty

Powiązane dokumenty

On selecting interestingness measures for association rules: User oriented description and multiple criteria decision aid. European Journal of Operational

Katedra Ženijních technologií je garantem studijního oboru Ženijní technologie ve studijním programu Vojenské technologie.. Studijní obor Ženijní technologie je akreditován

Badania wskazują, że w zw iązku z niedojrzałością ciała m igdało­ watego u adolescentów stru k tu ra ta aktyw izuje się zarów no podczas praw idłowej, jak i

Given true wind speed and true wind angle Predict velocity, heel angle and leeway angle Calculate appearent wind angle and wind speed Calculate aerodynamic forces and

Podsumowując całość rozważań, stwierdzić należy, iż w świetle najnowszego orzecznictwa podjęcie przez radnego dodatkowych zajęć lub przyjęcie przez niego darowizny mogących

6 For example, France, the United States and the United Kingdom (aside from Brexit), i.e. Cronin, Trump’s Post-Pivot Strategy, The Diplomate, Nov.. ANDżELIKA KUźNAR, JERZy

Since aerobic granular sludge technology is operated in sequencing batch mode with a short settling period, slow settling biomass (flocs) will be washout and hence removed from

Oznacza ona dobór takiego środka (środków), który może być najbardziej korzystny dla nieletniego przy uwzględnieniu jego osobowości i innych okoliczności składających się