Zbiorniki akumulacji biogenicznej na południe od Jeziora Lednica

(1)

Grzegorz Kowalewski, Robert

Wiśniewski

Zbiorniki akumulacji biogenicznej na

południe od Jeziora Lednica

Studia Lednickie 3, 277-308

(2)

S T U D IA L E D N IC K IE 111 P oznart — L ed n ica 1994

D Z I A Ł В

G R Z E G O R Z K O W A L E W S K I In sty tu t G e o g r a fii F iz y c z n e j U A M R O B E R T W IŚ N IE W S K I In sty tu t B a d ań C z w a rto rzę d u U A M

ZBIORNIKI AKUM ULACJI BIOGENICZNEJ NA POŁUDNIE OD JEZIORA LEDNICA

W S T Ę P

N iniejszy tekst oparto na dw óch o p racow aniach w ykonanych w ram ach in d y w id u alnego toku studiów w Z akładzie P aleoekologii C zw artorzędu IB C z U A M w Poznaniu pod kierunkiem prof, dra hab. K azim ierza T obolskiego. S tanow ią one ogniw o w p ro w adzonym od kilku lat program ie badań p rzem ian środow iska p rzyrodniczego i an tropopresji w L ednickim P arku K rajobrazow ym . B adania, p odjęte z inicjatyw y prof. К . T obolskiego, m iały na celu rozpoznanie osadów w ypełniających z a g łęb ien ia sta n o w iące południow e przedłużenie rynny je z io ra L ed n ica o raz analizę tego obszaru pod k ątem w ykorzystania go ja k o użytku ekologicznego.

1. C H A R A K T E R Y S T Y K A O B S Z A R U B A D A Ń

Sytuacja geomorfologiczna

L iteratu ra n aukow a przynosi dw ie odrębne k oncepcje genezy utw orów cz w a rto rzędow ych okolic L PK . O dnoszą się one do przebiegu recesji lądolodu z północnej części W ysoczyzny G nieźnieńskiej. P ierw sza z nich (K ozarski 1962) dow odzi, iż w y co fyw anie lądolodu stadium poznańskiego podlegało fluktuacjom , w yw ołanym w ah a n iam i tem peratury. O dpow iednio długi jej spadek p ow odow ał zastój lądolodu oraz je g o ruch progresyw ny. E fektem tego są w idoczne dziś na W y soczyźnie G nieźnieńskiej pagóry w yróżnione ja k o m oreny czołow e poszczególnych oscylacji. Pagórki ro z c ią gające się na południe od jez. L ednica o k reślił cy to w an y au to r ja k o m oreny czo ło w e oscylacji dzw onow sko-lednogórskiej, k tó ra n astąp iła b ezp o śre d n io po stadium p o zn ań skim . A utor drugiej koncepcji (B artkow ski 1967) tw ierdzi, w skazując na podobieństw o p agórków do ozów , że lądolód w ycofyw ał się stad arealnie, cały o b szar zaś stanow i je g o strefę m arginalną, pow stałą przy udziale brył m artw ego lodu.

(3)

278

O . K O W A L E W S K I, R . W IŚ N IE W S K I

U kład rynien, którego je d n y m z elem entów je s t rynna je z io ra Lednica, pow stał w skutek erozyjnej działalności w ód podlodow cow ych: erozji subglacjalnej i ew orsji; efektem są liczne progi i p rzeg łęb ien ia oraz w yspy stanow iące o bogactw ie m o rfo lo gicznym dna jezio ra. O d czasu pow stania (K ozarski 1963), po w ytopieniu brył m ar tw ego lodu, istotną rolę w k ształtow aniu rynny m iały w ypełniające je w ody jezior.

Sytuacja hydrologiczna

B adany obszar położony je s t w dorzeczu rzeki G łów nej. Je st to praw y dopływ W arty uchodzący do niej na 239,6 km jej biegu, w P oznaniu. Ł ączn a długośó rzeki od źródeł do ujścia w ynosi 4 5,4 km . Ł ączn a pow ierzchnia d orzecza G łów nej w ynosi 2 51,6 k m 2. B u d u ją j e utw ory piaszczysto-żw irow e sandru i m oreny czołow ej z płatam i gliny zw ałow ej. Z le w n ia łączy się za po m o cą sytem u row ów z sąsiednim i zlew niam i W rześnicy, M ałej W ełny i Cybiny.

Z. P asław ski (1990) podaje ja k o średnie opady w zlew ni G łów nej na 573,1 mm, co stanow i średni odpływ 111,5 m m , w tym podziem ny 56% . Z lew nia G łów nej m a w yższy w skaźnik odpływ u podziem nego niż sąsiednie zlew nie W rześnicy i Sam y. D uży udział odpływ u podziem nego w odpływ ie całkow itym , w pływ je z io r p rzep ły w ow ych, znaczny pro cen t zalesienia zlew ni dają w efekcie najm niejszy w spółczynnik n iereg u lam o ści odpływ u.

Z lew nia je z io ra L ednica obejm uje o b sz ar o pow ierzchni 3 7,9 k m 2 . B adany obszar je s t położony wg „Podziału h y d rograficznego P olski” w następnej z kolei zlew ni o b ej m ującej o b szar od ujścia rzeki z je z io ra L ednica po w odow skaz Jerzyn. Pow ierzchnia je j w ynosi 5 8,9 k m 2. P o d ział ten sporządzony z o stał w oparciu o d an e hydrologiczne, zbierane w okresie, gdy je z io ro L ed n ica faktycznie je sz c z e zasilało rzekę. O statnie lata przyniosły je d n a k tak znaczne obniżenie poziom u w ód je z io ra , że nie w ypływ a ono do rzeki. W 1992 roku poziom w ody przy zastaw ce zaw sze był w yższy od strony rzeki, zaś jej ujście je s t suche przez w iększą część roku. Pow ierzchnia najw iększego w w oj. poznańskim je z io ra L ed n ica (339.1 ha) w ostatnich latach zm niejszyła się w skutek obniżania się poziom u lustra wody.

S w obodne zw ierciadło w arstw w odonośnych w W ielkopolsce Środkow ej zalega p rzeciętn ie na głęb. 0 - 1,5 m do, n ajczęściej, 2 - 4 m. „W ahania poziom u w ody m ają ch arak ter sin u so id aln y ” (D ąbrow ski 1990). Z asilanie tego poziom u o d b y w a się głów nie w półroczu zim ow ym (znacznie m aleje ew apotranspiracja) poprzez drenaż przez cieki p o w ierzchniow e i je z io ra oraz przesączanie i przepływ y w o knach hydrogeologicznych. (D ąbrow ski 1990).

2 . M E T O D Y K A B A D A Ń

Prace terenowe

W szystkie w iercenia sondażow e w ykonano przy pom ocy laski holenderskiej o dł. 110 cm i średnicy 2 cm , do której dokręcano 100 cm długości m etalow e pręty. W p rzy padku utw orów m ineralnych używ ano św idra glebow ego. F ragm enty rd zen i p rzezn a czone do analizy chem icznej pobrano przy pom ocy św idra typu In sto rf (dł. puszki

(4)

Z B IO R N IK I A K U M U L A C JI B IO G E N IC Z N E J N A P O Ł U D N IE O D JE Z I O R A L E D N IC A

279

100 cm , średnica 5 cm ). Ł ączn a długość w szystkich odw iertów w yniosła 648,23 m etrów bieżących.

K artow anie terenu w ykonano przy pom ocy D althy 01 OB. L isty flory styczne w y konano w m aju 1992 roku.

Prace laboratoryjne

M apy topograficze zbiorników w ykonano w skali 1:1000, po czy m zm niejszano j e techniką fo tograficzną do odpow iednich skal. S łużyły one także za po d k ład do m ap g eologicznych zbiorników , k tó re uzupełniono p rzek ro jam i geologicznym i.

A nalizę ch em iczn ą rd zen ia V II 13 w ykonano w In sty tu cie M elioracji i U żytków Z ie lo n y c h w Bydgoszczy.

D la opisu osadów posłużono się co raz częściej stosow aną m etodą T roels-S m itha.

3 . O P I S Z B I O R N I K Ó W A K U M U L A C J I B I O G E N I C Z N E J

3.1. Opis terenu

O ba obiekty leżą na połu d n io w y m przedłużeniu rynny je z io ra L ed n ica (rye. 1) w sąsiedztw ie lub w śród p agórków o spornej genezie. Ich p o w ierzchnie są obn iżo n e w stosunku do o taczającego terenu o kilka, kilkanaście m etrów drenując otoczenie (zb io rn ik I) lub stanow iąc je g o w odne zaplecze (zbiornik II).

R ye. 1. L o k alizacja zb io rn ik ó w aku m u lacji biogen iczn ej na p o h idnie od je z io ra L ednica 1 — sz o sy , 2 — drogi polne, 3 — zabu d o w a, 4 — cieki w o d n e i rzeki, 5 — lokalizacja zbiorników

(5)

280

a . K O W A L E W S K I. R. W IŚ N IE W S K I

Zbiornik [ zajm uje pow ierzchnię ok. 20 ha i obn iżo n y je s t o 5 - 8 m w stosunku do o to czen ia (ryc. 2). B iorąc pod uw agę budow ę geologiczną ja k i strukturę utw orów zlew ni drenuje on spływ am i pow ierzchniow ym i o b szar ok. 100 ha. O d S i SE oraz od N i N W o taczają go pagórki. Oś zbiornika stanow i, przebiegające południkow e, koryto rzeki G łów nej odprow adzające (do niedaw na) w odę z je z io ra L ednica. P rzez zb io rn ik biegną rów noleżnikow o dw a cieki pow ierzchniow e uchodząc od E i W do rzeki G łów nej. T eren pokryty je s t w w iększości użytkam i zielonym i (roślinność łąkow a) gęsto przeplatanym i pasam i i kępam i zadrzew ień, zakrzew ień i trzcinow isk. Z najdują się tu 4 m ałe zbiorniki w odne, niektóre zam ienione w staw y.

A naliza X IX -w iecznych i w spółczesnych m ap topograficznych oraz pom iary w łasne pozwalają na określenie obniżenia poziomu wód jeziora Lednica z 109,8 m n.p.m. w 1887 do 108,3 m n.p.m. w 1992 czyli o 1,5 m. Z tych sam ych źródeł w ysnuw am y rów nież paradoksalny w niosek, że w ubiegłym w ieku zbiornik porastała roślinność łąkow a p o d czas gdy położony w yżej (!) zbiornik II — roślinność bagienna. Paradoks ten daje się w yjaśnić przy przyjęciu silnego drenażu rzeki i zalegającego tuż pod pow ierzchnią zw ierciadła wód gruntow ych. Istniejące m ałe zbiorniki w odne są pochodzenia an tro pogenicznego i powstały w ciągu ostatnich 100 lat na skutek pozyskiwania torfu na cele opałow e. Po zakończonej eksploatacji zalany o b szar uległ w tórnej sukcesji ekologicznej. W obecnym jej stadium dom inują trzcinow iska i zarośla w ierzbow e. M im o iż na m apie z 1889 roku zbiornik nie je st podmokły, był on do niedawna, w okresie wiosennym, obszarem zalewow ym. Z opowiadań okolicznych gospodarzy wynika, że jeszcze kilkanaście lat tem u w ody podchodziły pod progi dom ostw , osiągając rzędną ponad 110 m n.p.m .

Z biornik II otoczony je s t od N, N E i S E pagóram i o kulm inacjach około 120 m n.p.m (ryc. 3). D aje to deniw elacje ponad 10-cio m etrow e. W kierunku SW obszar je s t znacznie m niej urozm aicony pod w zględem m orfologicznym i sąsiaduje, p rze

dzielony niew ielkim w yniesieniem m ineralnym (ok. 110,5 m n.p.m .), z intensyw nie użytkow anym i łąkam i. Jeszcze dalej w tym sam ym kierunku znajduje się zbiornik I. Z biornik II je s t przez w iększa część roku bezodpływ ow y. Jedynie w iosną, w raz z ro z topam i, następuje dopływ w ody row em w padającym na teren zb io rn ik a od strony E. O dpływ d rogą p o w ierzchniow ą następuje też tylko w tedy w kierunku S W row em o d w adniającym , uchodzącym do G łów nej.

Jeszcze k ilk an aście lat tem u cały obszar przez zn aczn ą część roku by ł podm okły. A n aliza m ap X IX -w iecznych w skazuje na pan u jące w tedy podtopienie, tak znaczne, że doprow adziły do procesów torfotw órczych. Ś w iad czą o tym torfy trzcinow e i turzycow o-trzcinow e. Proces m urszenia torfów i rozw ój roślinności łąkow ej pojaw ił się stosunkow o niedaw no. C en traln ą część zbiornika stanow i w ielkie trzcinow isko ze zb io r n ik iem w odnym oraz zadrzew ieniam i i zakrzew ieniam i na je g o obrzeżach. T e z kolei w ystępują rów nież w części południow ej zbiornika.

3.2. Morfometria zbiorników Zbiornik I

M isę zbiornika (ryc. 4) m ożna po d zielić na trzy zasad n icze części:

1) B asen północny z głęboko w yżłobioną rynną przy brzegu w schodnim ; je s t on

(6)

Z B IO R N IK I A K U M U L A C JI B IO O E N IC Z N E J N A P O Ł U D N IE O D JE Z IO R A L E D N IC A

281

R y c . 2 . P la n zb io rn ik a nr I i lo k a liz a c ja tr a n se k tó w I — o d w ie r ty , 2 — d rze w a . 3 — za k r z e w ie n ia , 4 — g ra n ice u ż y tk ó w , 5 — d ro g i, 6 — sk a rp y , 7 — ro w y i c ie k i w o d n e , 8 — sta w y , 9 — łąk i,

(7)

282

G . K O W A L E W S K I, R . W IŚ N IE W S K I

(8)

Z B IO R N IK I A K U M U L A C II B IO G E N IC Z N E J N A P O Ł U D N IE OD JEZIO RA L E D N IC A

283

2) B asen środkow y, najw iększy z głęboką (ponad 9 m) ry n n ą pośrodku i litoralem p rzy brzegach w schodnim i zachodnim .

3) N iew ielki basen południow y, oddzielony w ąskim , ponad 3 m głębokim p rz e sm ykiem od reszty jezio ra; głębokość m ak sy m aln a ponad 5 m.

Stoki m isy jezio rn ej są, p o za litoralem części środkow ej, bardzo strom e o spadkach przekraczających 30 stopni. N a ów czesnym jez io rz e znajdow ały się trzy w yspy. M a ksym alny, stw ierdzony n a podstaw ie w ystępow ania osadów gytii w apiennej, poziom w ody w ynosił 109,03 m n.p.m . N ależy o czy w iście przyjąć, że by t on w yższy. M isę w y ściełają żó łte piaski, drobne i średnie, m iejscam i grube; nierzadko zaw ierają d o m ieszkę w apnia i detrytusu roślinnego. Są w tedy barw y popielato-szarej.

Zbiornik II

Zbiornik (ryc. 5) dzieli się na dw ie zasadnicze części; g łów ną o przebiegu p o łudni kow ym oraz „zatokę” w schodnią. Ł ączność m iedzy nim i m oże zostać stw ierdzona dzięki badaniom palinologicznym . P odczas badań przyjęto hipotezę roboczą je d n eg o zbiornika.

B asen g łów ny je z io ra znajduje się w je g o północnej części i osiąga m ak sy m aln ą głębokość 9,20 m. W południow ej części w ystępują dw a niew ielkie, aczk o lw iek g łę bokie, baseny przedzielone w ypłyceniem ok. 3 m. M ak sy m aln a głębokość basenu w y suniętego najbardziej na p ołudnie w ynosi 8,8 m , je g o zbocza zaś są bardzo strom e. P ó łnocna zatoczka, oddzielona od głów nej części zb io rn ik a pro g iem o głębokości ok. 3 m m a m aksym alną głębokość 8,35 m.

W schodnia zatoka składa się z dw óch basenów , z których głębszy, półn o cn y osiąg a m aksym alną głębokość 10,94 m i je s t to je d n o cześn ie n ajw ięk sza g łębia całeg o jezio ra. C zęść ta charakteryzuje się w yjątkow o strom ym i stokam i zbocza m isy.

W ażniejsze param etry m orfom etryczne d la om aw ianych zbiorników zaw iera tabela 1. T a b e la 1 P aram etry m o r fo m e try c zn e zb io rn ik a I i II

p aram etr zb io rn ik I z b io rn ik II p o w ie r z c h n ia je z io r a P 1 8 ,4 8 9 6 ha 9 ,3 7 1 2 ha d łu g o ś ć jeziora D 1 0 4 0 m 7 2 0 m s z e r o k o ś ć m a k sy m a ln a S 5 2 0 m 3 8 0 m s z e r o k o ś ć śred n ia Sśr = P /D 17 7 ,8 m 1 3 0 m w s k a ź n ik w y d łu ż e n ia W = D /S ś r 5 ,8 5 2 ,2 d łu g o ś ć lin ii b rz e g o w e j L 3 2 4 3 m (b e z w y s p ) 2 5 0 2 m w s k a ź n ik ro z w in ię c ia lin ii b r z e g o w e j К 2 ,1 4 2 ,3 1 u w y s p ie n ie 1 )2 5 2 8 m 2 2 ) 1 9 2 m 2 3 ) 1 6 0 m 2 g łę b o k o ś ć m a k sy m a ln a Hmax 9 ,5 3 m

( n ie o s ią g n ię t o d na) 1 0 ,9 4 m

g łę b o k o ś ć śred n ia Hśr = V /P 2 ,6 6 m 3 ,6 8 m

o b ję to ś ć m is y V 4 8 4 1 4 1 m 3 9 3 7 1 2 m 3

w s k a ź n ik g łę b o k o ś c io w y je z io r a W g

(9)

2 8 4 G . K O W A L E W S K I, R . W IŚ N IE W SK I

Rye. 4. U kształto w an ie dna m isy zbio rn ik a nr 1 (w arstw ice uk ształto w an ia dna p o dan o w m etrach nad pozio m em m orza)

(10)

Z B IO R N IK I A K U M U L A C JI B IO G E N IC Z N E J N A P O Ł U D N IE O D JE Z IO R A L E D N IC A 2 8 5

R yc. 5. U k ształto w anie dna m isy zbio rn ika nr 2 (w arstw ice ukształto w an ia d n a p od an o w m etrach nad po zio m em m orza)

3.3. Litologia i rozmieszczenie osadów Zbiornik I

O S A D Y L IM N IC Z N E

M ułek je s t osadem klastycznym (w g podziaiu Stangenberga) przyniesionym do je z io ra ze spływ em pow ierzchniow ym . M ułki posiadają bardzo nierów nom ierne rozm iesz czenie i zm ienną m iąższość, która przeciętnie w ynosi kilkadziesiąt centym etrów i m ieści się w przedziale 0 - 100 cm ; w jed n y m rdzeniu stw ierdzono 121 cm (ryc. 6). Są to popielato-szare m ułki w apienne o zm iennej zaw artości СаСОз (od około 20 do ponad 50% ), w ym ieszane niekiedy z detrytusem roślinnym (D h+, D g+) lub fragm entam i m uszli m ięczaków (part. testjm oll]). W partiach spągow ych m ogą zaw ierać dom ieszki piasku.

(11)

286

G . K O W A L E W S K I, R . W IŚ N IE W SK I

(12)

Z B IO R N IK I A K U M U L A C JI B IO G E N IC Z N E I N A P O Ł U D N IE O D JE Z IO R A L E D N IC A

287

G ytia osiąga najw iększe m iąższości w śród osadów w ypełniających zb io rn ik (ryc. 7). M aksym alnie w ynosi ona ponad 6 m (w ry n n ie basenu środkow ego; je s t to najgłębsze m iejsce w jezio rze; nie osiągnięto tu spągu). Ponad d w u m etro w a w arstw a gytii została stw ierdzona w basenie północnym (z m aksim um w rynnie przy brzegu w schodnim ) i w ry n n ie basenu środkow ego. G ytia w ypełnia całą m isę. N ie stw ierdzono jej tylko w trzech odw iertach brzegow ych, w których w ystępow ał w yłącznie torf. F ak t n ieo b e cności sam odzielnych pokładów torfu w ytłum aczalny je s t zarów no strom ym i brzegam i m isy jezio rn ej ja k i m ożliw ym je g o zm ineralizow aniem , sp ow odow anym o bniżeniem zw ierciad ła w ody gruntow ej.

P o k ład y o sa d ó w lim n iczn y ch są bardzo zróżnicow ane. W y stęp u je zaró w n o kreda je z io rn a (L c4), tw o rząca cien k ie pokłady głów nie w strefie litoralnej b asen u śro d k o w ego ja k i g y tia grubo- i d ro b n o d etry tu so w a całk o w icie b ezw a p ie n n a (L d4). G e n e raln ie zn ajd u jem y j ą w g łęb o k ich p artiach jezio ra. G y tia w ap ien n a (L c3, L d l; Lc2, L d2) o d k ład ała się w średniej strefie głębokościow ej ( 1 - 4 m). U o g ó ln iając, m ożna stw ie rd zić, że w y p ły cen ie je z io ra w iązało się ze w zro stem zaw artości w ap n ia aż do o sadów kredy jezio rn ej w litoralu. W każdej je d n a k części je z io ra p a n o w ały sw oiste w aru n k i se d y m en tacji, zaś n aw et n iew ielki próg lub przesm y k m ógł sp o w o d o w ać ich zm ianę. Z ró żn ico w a n ie w arunków sed y m en tacji w idać dobrze na p rzy k ład zie różnic w sk ła d zie osadów basenu p o łu d n io w eg o i rd zen i z tran sek tu nr III, p o ło żo n eg o tuż p rzy przesm yku i otw ierająceg o ro z le g łą to ń basenu środkow ego. W b asen ie p o łu d n io w y m o d k ład ała się g y tia dro b n o - i grub o d etry tu so w a, ró żn o b arw n a (b o rd o , c ie m n o zielo n a, khaki i in.) z n iew ielk im ud ziałem w ap n ia (L d4 d o L d3, L c l; sp o rad y c z n ie g y tia w ap ien n a L c2, L d2); b rak zu p ełn ie sz czątk ó w m uszli m ięczaków . T uż z a pro g iem w zrasta g w ałto w n ie u d ział w ap n ia (do 1 x 3 , L d l; L c4), m aleje zaw arto ść g y tii d e try tu so w ej, częściej za to p o jaw ia się detry tu s roślinny (D h+, D g+ ), w basenie p o łu d n io w y m raczej rzadki. P o jaw iają się też w w iększej ilo ści skorupki m ięczaków i ich frag m en ty (test. [m oll] i part. test. [m oll]). K olor gytii z m ien ia się na różow y i żółty. P o su w ając się dalej ku pó łn o cy p rzew aża w d alszy m ciąg u g y tia w apienna; n o tu jem y znaczny u d ział m ięczaków i d etrytusu ro ślin n eg o (szcz eg ó ln ie b lisk o b rz e g ów je z io ra ). N ajw ięcej szczątków M o llu sca zn alezio n o w tran sek cie V p rzy w sch o d  n im brzeg u je z io ra . M ia n o w icie w o d w iercie V9 n ap o tk an o w znacz n y ch ilościach (do 50% składu osadu) g ran ato w o -p o p ie la te , z m etaliczn y m po ły sk iem , dro b n e m u szelki zale g a ją c e w k ilk u cen ty m etro w y ch p rzew arstw ien iach . O sady głęb o k iej rynny (w sch o d n ia część transektu V ) to g łó w n ie g y tia d etry tu so w a (Ld3, L c l; L d4). Tutaj zn ajd u je się n ajg łęb szy p u n k t je z io ra . W zachodniej części tran sek tu V zaleg a, o d ło ż o n a w lito ralu , k red a je z io rn a . S y tu acja poziom ej i pionow ej zm ien n o ści udziału p o sz czeg ó ln y ch ro d zajó w gytii po w tarza się na całej p rzestrzen i je z io ra . G ytie detry tu so w e ró żn o k o lo ro w e zaleg ają zasad n iczo w trzech rynnach trzech basen ó w j e zio rn y ch . M a k sy m aln a g łęb o k o ść w każdej ry n n ie w ynosi p o n ad 5 m. C zasam i n a p o ty k a się szczątk i pni d rzew ( D li) np. w tran sek cie V I. B ogactw o w zajem n y ch p o w iązań czy n n ik ó w fizy czn y ch , ch em iczn y ch i b io lo g iczn y ch w je z io rz e spraw ia, iż w y stę p u ją isto tn e trudności w in terp retacji g enezy osadów . P rzykłady kw estii sp o r nych w tej m aterii zn aleźć m ożna w p racach K. W ięck o w sk ieg o (1962) i A. C h o iń skiego (1988).

(13)

2 8 8 G . K O W A L E W S K I, R . W IŚ N IE W SK I

(14)

Z B IO R N IK I A K U M U L A C JI B IO G E N IC Z N E J N A P O Ł U D N IE OD JE Z IO R A L E D N IC A

289

(15)

T R A N S E K T VII

m .p.m

.27 26 25 4 3 2 1

200

2 5 0 5 0 0 г

(16)

(17)

292

G . K O W A L E W S K I. R . W IŚ N IE W S K I

tusow ą. D rugie, w iększe osuw isko nastąpiło przy brzegu w schodnim , zaś stw ierdzono je w dw óch odw iertach: V7 (128 cm w arstw a G m in3, L e i, D g+) i V8 (35 cm w arstw a G m in2, L c l, L d l, D g+, G m aj+). O ba o suw iska nastąpiły w trakcie sedym entacji gytii detrytusow ej, tw orzącej ich strop i spąg.

P rzekroje geologiczne przez zbiornik I przedstaw iono na ryc. 9 - 1 1 .

Zbiornik II

O SA D Y L IM N IC Z N E

G ytia w apienna (Lc2 do Lc3) w całej w arstw ie osadów jezio rn y ch w ystępuje w p o łudniow ej części zbiornika od transektu A do transektu E oraz w najbardziej na północ w ysuniętej zatoczce (transekt H) (ryc. 12). G ran ica w ystępow ania gytii w apiennej

(18)

Z B IO R N IK I A K U M U L A C JI B IO G E N IC Z N E J N A P O Ł U D N IE O D J E Z IO R A L E D N IC A

293

zb ieg a się z w yraźnym w ypiyceniem w rejonie transektu E. W ilościach śladow ych i nie w szędzie zaw iera ona fragm enty lub całe skorupki m ięczaków . B arw ę m a od

ja sn o b eżo w ej przez jasn o szarą, stalow oszarą, zieloną do ciem nozielonej i czarnej,

często z zielonkaw ym zabarw ieniem . C zasam i po w ydobyciu na pow ierzchnię szybko się utlenia, zm ieniając przy tym barw ę.

W pozostałej części zbiornika oraz we w schodniej zatoce w ystępuje g y tia detrytusow a z m niejszą lub w iększą zaw artością w apnia (L c+ do L c l). E lastyczność m a zm ienną, od plastycznej do bardzo elastycznej. B arw a rdzaw a, od jasn o zielo n ej do ciem nozielonej i czarnej z zielonkaw ym odcieniem . W końcow ej części zatoki w y stępuje w arstw a gytii detrytusow ej o rdzaw ej barw ie, o m iąższości m aksym alnie 1,5 m. C zasam i (odw iert R7) pojaw ia się g y tia łupliw a. U dział m niej lub bardziej rozłożonego detrytusu w aha się od 0 do 4 (R7).

Często w spągu, a niekiedy ja k o w kładka (R6), p o jaw ia się g y tia o czarnej barw ie,

lepkiej, m azistej konsystencji, cu ch n ąca siark o w o d o rem H2S. Je st to sapropel czyli

osad gnilny pow stały w w arunkach anaerobow ych. Z aw artość w apnia w sapropelu w aha się od 0 do 2 i je s t najw iększa w części południow ej zbiornika.

G eneza gytii w apiennej m a najpraw dopodobniej ch arak ter poligenetyczny. Z c z ę ściow ą dostaw ą do zlew ni zbiegło się w ytrącanie z w ody oraz od k ład an ie w apnia w skorupkach m ięczaków (obecnych w niew ielkich ilościach). C o do gytii d etry tu so w ej, to nie ulega w ątpliw ości w ysoki udział w niej substancji o rganicznych; je d y n ie w spągu, w niektórych m iejscach w y stęp o w an ia m ułku g y tia je s t zailona (A s+, A s i) , a w niektórych b rzeżnych partiach zb io rn ik a zapiaszczona (G m in+, G m in l).

C ałkow ita objętość gytii w zbiorniku w ynosi 220823 m \ zaś jej średnia m iąższość 2,59 m. N ajw iększa m iąższość gytii, p rzek raczająca 8 m (R 12 - 8,24 m ), w ystępuje w końcow ej części zatoki w schodniej. W pozostałej części zbiornika, w p elagialu, m iąższość pokładów gytii zam y k a się w p rzed ziale 2 - 6,5 m.

W kilku m iejscach zbiornika w spągu osadów w ystępuje m ułek w apienny (A s2, L c2 lub A s3, L c l) o niew ielkiej m iąższości (od kilku do kilkunastu cm ). C zasam i w ystępuje w raz z przew arstw ieniam i gytii i je s t barw y stalow ej i stalow oszarej.

T O R FY

Pod p okryw ą glebow ą — m urszem , o głębokości średnio k ilkudziesięciu cm , za lega całk o w icie lub praw ie całk o w icie rozłożony to rf (w g nom enklatury T roel-S m itha je s t to Substantio hum osa — Sh4) o m iąższości od k ilkunastu cm do ok. 1 m (ryc. 13). W e w schodniej zatoce, w m iejscu w ystępow ania najgrubszej w arstw y torfu Sh4 osiąga m iąższość 2,5 do 3 m (R W 5 i R W 6). Pod n im w ystępuje zazw yczaj średnio rozłożony to rf (Turfa h erb a cea ), przew ażnie trzcinow y lub turzycow o-trzcinow y. W m iejscu w y  stępow ania szuw arów w stropie torfu od razu w ystępuje średnio lub m ało rozłożony to rf turzycow o-trzcinow y łub trzcinow y.

W końcow ej części zatoki w schodniej (odw ierty: R 42, R 44, R 47, R 56a, R 57, R59, R 60) odnotow ano Turfa bryophytica. N ie w szędzie je d n a k zdołano w yznaczyć ściśle o k reślo n ą g ranicę w ystępow ania (np. R 59), ze w zględu na trudności techniczne. W yniki w tym przypadku nie są pew ne tym bardziej, że w niek tó ry ch m iejscach w arstw a torfu m szystego w ystąpiła w lasce holenderskiej ja k o w kładka w gytii. W skazyw ałoby to na znaczne w ahania p oziom u w ody, których o d zw iercied len ia nie m ożna znaleźć w

(19)

po-294

R y c . 13. M ią ż s z o ś ć torfu w zb io rn ik u nr 2

zostałej części zbiornika. M ożna je d y n ie dom yślać się, że to rf m szysty stanow i tu spąg pokładu torfu (R 56a, R60).

W b rzeżnych partiach zbiornika, w sąsiedztw ie pagórków , to rf zaleg a p o d cieńszą lub gru b szą w arstw ą gleby w ykształconej na piaskach. G rubość nadległej w arstw y tej gleby p rzek racza m iejscam i 1 m ( R 4 9 - 1,33 m). Ś w iadczy to o ciąg ły m nasuw aniu, na skutek procesów stokow ych, gleby z pagórków . S przyja tem u sposób użytkow ania gruntów . D zięki ich zam ianie na grunty orne przez znaczną część roku są one całkow icie odkryte. W iosenny zalew w schodniej zatoki, trw ający kilkanaście dni, spow odow ał odłożenie 2 m m w arstw y piasku na torfie.

(20)

TRANSEKT С TRANSEKT B1 TRANSEKT A TRANSEKT В TRANSEKT AB A B 7 A B 2

(21)

TRANSEKT R5 TRANSEKT R11 TRANSEKT H L50 L U d m n.p.m. L « H L49 L48 L51 110 -108 0.0 25.0 50.0 m TRANSEKT F 1 0 0 i______— --- 1--- 1--- 1— --- 1--- '--- 1--- 1 0.0 25.0 50.0 75.0 100.0 125.0 150.0 175.0 m TRANSEKT E

(22)

TRANSEKT R33 mn.p.m.R32 R33 R34 R35 110 -108

**« « I I I ! * ’**

0.0 12.5 m TRANSEKT R39 m n.p.m .R36 R39 R40 110 ■ 108-106 0.0 12.5 m TRANSEKT R22 TRANSEKT R28

(23)

Z B IO R N IK I A K U M U L A C JI B IO G E N IC Z N E J N A P O Ł U D N IE O D JE Z IO R A L E D N IC A

295

W okolicy transektu 11,1 - И - 11,2 nad w arstw ą Sh4 zalega k ilkudziesięciocen- tym etrow a w arstw a gliny spływ ow ej, a sam to rf je s t m ocno zailony. P od o b n ie glina zalega na torfie w całej w schodniej zatoce, w b rzeżnych je j partiach, ch o ć n ieró w n o m iernie i nie w e w szystkich m iejscach. Od strony południow ej glina leży pod torfem (np. R 13). Z przedstaw ionych w yników nasuw a się w niosek, że n a p ro ces zanikania zb io rn ik a sedym entacji biogenicznej p o p rzez n arastanie torfu n ałożył się p ro ces jeg o zasy p y w an ia w skutek procesów stokow ych.

C ałkow ita objętość torfu zalegającego górną w arstw ę o sadów zb io rn ik a w ynosi 122832 m 3, n ato m iast średnia m iąższość 1,44 m. N ajw iększa m iąższość torfu, w y n o sz ąca m aksym alnie 3,78 m, w ystępuje w e w schodniej zato ce zb io rn ik a w centralnej części sąsiadującej bezpośrednio ze zbiornikiem g łów nym . W najbardziej w ysuniętej na południe części obiektu oraz m iędzy tran sek tem С i D , w okół od w iertó w F l i G3 i w końcow ej części w schodniej zatoki, m iąższość torfu p rzek racza 2 m (d o 2 ,6 m). W pozostałej w iększej części zbiornika m iąższość torfu przekracza 1 m.

P rzekroje g eologiczne przez zbiornik nr 2 przedstaw iono na ryc. 1 4 - 16.

3.4. Analiza chemiczna rdzenia torfowego VII 13 (Zbiornik I)

W yniki analizy (tabela 2, ryc. 17) rdzenia torfow ego VII 13 p o tw ierd zają tezę o znacznym stopniu zaaw ansow ania procesu m ineralizacji w ierzchniej w arstw y torfu. N ajintensyw niej zachodzi ona w górnej części przekroju do głębokości ok. 40 cm , zaś się g a aż do głębokości 65 - 70 cm , na co w skazuje procent zaw artości popiołu w badanym rdzeniu. W w arstw ie 1 4 - 4 0 cm notujem y także obojętny o d czyn gleby (pH 6,7 - 7,0) zaś poniżej zaleg a to rf lekko kw aśny (pH 6,0 - 6,4). Potw ierdzeniem intensyw nej m ineralizacji w ierzchniej w arstw y je s t także k rzyw a żelaza o bardzo

po-T a b e la 2 S k ła d c h e m ic z n y rd zen ia to r fo w e g o V II 13 w a r stw a (c m ) p o p ió ł (% ) su ch a m a sa % N % P % C a % F e % N a % К % M g % M n p pm Z n ppm pH 1 4 - 2 8 6 6 ,6 1 9 4 ,3 6 1,41 0 ,0 7 9 2 ,3 7 0 ,7 2 0 ,0 3 8 0 ,0 7 9 0 ,1 5 3 0 5 5 4 7 2 8 - 4 2 4 2 ,0 4 9 0 ,5 4 2 ,1 9 0 ,0 9 2 4,41 0 ,6 7 0 ,0 6 4 0 ,0 5 4 0 ,1 5 2 7 0 2 9 6 ,7 4 2 - 5 6 2 6 ,2 1 88 ,2 1 2 ,3 5 0 ,0 5 6 5 ,5 8 0 ,4 2 0 ,0 7 7 0 ,0 2 2 0 ,1 5 9 3 10 6 ,3 5 6 - 7 0 2 5 ,9 5 8 8 ,9 7 2 ,3 3 0 ,0 5 9 4,91 0 .4 2 0 ,0 7 3 0 ,0 2 1 0 ,1 3 139 15 6 ,4 7 0 - 8 4 1 9 ,9 9 8 8 ,5 8 2 ,1 8 0 ,0 3 4 4 ,0 1 0,21 0 ,0 6 7 0 ,0 1 4 0 ,1 4 6 9 15 6 ,3 8 4 - 9 8 16 ,5 7 8 9 ,7 5 2,61 0 ,0 3 4 2 ,9 1 0 ,2 3 0 ,0 5 9 0 ,0 1 4 0 ,1 3 69 11 6 ,2 9 8 - 1 1 2 14,01 8 9 ,4 8 2 ,2 8 0 ,0 3 1 2 ,4 5 0 ,2 6 0 ,0 5 3 0.011 0 ,1 2 6 8 12 6 1 1 2 - 1 2 6 2 1 ,6 2 8 9 ,9 9 2 ,6 3 0 ,0 4 1 2 ,7 6 0 ,3 2 0 ,0 5 8 0 ,0 1 7 0 ,1 4 101 18 6 ,2 1 2 6 - 1 4 0 1 5 ,4 6 8 9 ,4 8 2,51 0 ,0 2 4 2 ,6 3 0 ,2 6 0 ,0 5 3 0 ,0 1 3 0 ,1 6 9 8 16 6,1 1 4 0 - 154 14 ,7 8 9 0 ,4 7 2 ,3 5 0 ,0 3 1 2,31 0 ,2 8 0,0 4 1 0 ,0 1 1 0 ,1 4 9 8 15 6 ,2 1 5 4 - 1 6 8 1 5 ,8 4 9 0 ,8 2 2 ,1 8 0 ,0 3 1 2 ,1 9 0 ,3 5 0 ,0 4 4 0 ,0 1 5 0 ,1 3 9 9 3 2 6 ,3 1 6 8 - 182 1 2 ,1 6 9 1 ,2 2 2 ,4 7 0 ,0 3 2 1 ,52 0,41 0 ,0 3 6 0 ,0 1 2 0 ,1 2 7 6 2 2 6 ,4 1 8 2 - 196 13 ,5 8 9 1 ,2 6 2 ,7 6 0 ,0 4 8 2 ,0 4 1,27 0 ,0 4 5 0 ,0 1 2 0 ,1 3 9 6 3 2 6 ,3

(24)

296

(25)

297

dobnym przebiegu do krzyw ej popielności. Z aw artość fosforu, potasu i m agnezu w ro ślinie je s t w iększa niż w glebie. T ym m ożna m. in. (poza m ineralizacją, naw iew aniem i op ad em pyłów ) w ytłum aczyć ich w ysoką zaw artość w górnej części profilu. W p rzy p adku zawartości magnezu i cynku ich podw yższoną zaw artość tłum aczy się dodatkow o z kolei sorbcją na m asie gleby i szczątkach roślinnych, gdyż ich ko n cen tracja w glebie i ro ślin ie je s t podobna (A. Sapek, J. G otkiew icz 1987). T rudno n ato m iast zin terp re tow ać znaczny w zro st zaw artości w apnia n a głębokości 28 - 70 cm . B yć m oże je s t to spow odow ane koncentracją i w ytrącaniem w apnia przez system k orzeniow y roślin. K rzyw a popielności torfu daje się dobrze skorelow ać z danym i litologicznym i. M iąż szość w arstw y m urszu określona zo stała na 67 cm , zaś rodzaj torfu określono w terenie ja k o trzcinow y. Przeciętna zawartość substancji mineralnej w takim torfie wynosi 1 5 20% , zaś w torfie turzycow ym 6 - 10%. D ane laboratoryjne p o tw ierd zają w ięc w yniki u zyskane w terenie.

4 . W S P Ó Ł C Z E S N A P O K R Y W A R O Ś L I N N A

S krócony opis roślinności oparto na listach florystycznych sp o rządzonych w m aju i czerw cu 1992 roku o raz podczas kilku w cześniejszych obserw acji w ob ręb ie obu zbiorników .

Z biornik I. Z biornik pokryty je s t w w iększości roślin n o ścią łąkow ą na utw orach torfow ych i nieco odm ienną gatunkow o n a utw orach m ineralnych. S ą to łąki kośne. C zęsto spotykam y tu typ łąki ostrożeniow ej, charakterystycznej dla utw orów bioge- nicznych. P o rastają ją : C irsium o lera ceu m , A lo p e cu ru s p ra te n sis, P oa p ra te n sis, Gle-

chom a hederacea, R anunculus repens, R. acer, Cerastium vulgatum , Taraxacum o ffi cinale, pojedynczo F ilipendula ulmaria', w pobliżu trzcinow isk spotykam y m iędzy

innym i p ojedyncze okazy L ath yru s p a lu ster, Thalictrum fla v u m , Valeriana o fficinalis i V. dioica. W najniższych położeniach zbiornika pojaw ia się ro ślinność błotna: Caltha

p a lu stris, P hragm ites com m unis. C arex vulpina. N a łąkach spotykam y też fioletow o

kw itn ącą L ych n is flo s-ciicu li, n adający łąką brunatnaw y ko lo r R u m ex a cetosa i n ie  p o zo rn ą Stellaria m edia oraz Saxifraga granulatu. Ł ąki p o rastające g ru n t na utw orach m ineralnych zasiedlają w w iększych ilościach A lo p e cu ru s p ra ten sis. T araxacum o ffi

cinale, H eracleum sphondylium , Saxifraga g ra n u la ta , Veronica cham aedrys, Trifolium p ra te n se, C erastium vulgatum , Stellaria m edia, A ra b is arenosa, A ch illea m illefolium .

Z an ik a tu C irsium oleraceum . P o jaw ia się natom iast P otentilla anserina. Przy dzikich w ysypiskach śm ieci p o jaw ia się roślinność synantropijna — G aleopsis tetra c h it i ni- tro filn a — Urtica dioica. O gólnie rzecz biorąc po obu stronach rzeki dom in u ją łąki k ośne o średniej w ydajności. N a całym obszarze łąk nie zachodzi ju ż p ro ces to rfo tw órczy, natom iast w iele płatów glebow ych o b jaw ia rozkład substancji torfow ej. C zęść z nich to łąki silnie zdegradow ane, o intensyw nym rozkładzie i m ineralizacji substancji o rganicznej z obfitym udziałem U rtica dioica. U żytkow ane były daw niej ja k o grunty orne, obecnie w stadium odradzania się; p o kryw ają je znaczne ilości P halaris a ru n 

d inacea. W północnej, lew obrzeżnej części zbiornika bardzo silnie zd egradow any grunt

torfow y gęsto p o rośnięty A ra b is aren o sa — gatunek w skazujący bardzo intensyw ny proces pulw eryzacji i degradacji torfu, którem u tow arzyszy licznie C irsium a m e n se .

(26)

298

G . K O W A L E W S K I. R. W IŚ N IE W S K I

M iejscam i ta część zbiornika je s t rów nież pokryta m ineralizującą gytią w apienną w y dobytą z dołu potorfow ego podczas je g o p ogłębiania i rozsypaną dookoła. L iczne trzcinow iska są zdom inow ane przez P hragm ites com m unis. T ow arz y szą im E pilobium

hirsu tu m , Iris p se u d o a co ru s, F ilipendula ulm aria i o p latająca krzew y Calystegia se p iu m . S a lix fra g ilis buduje kępy drzew i zakrzew ień. W yższe piętro drzew buduje A ln u s glu tin o sa z dodatkiem P opulus a lba i P.trem ula. P ołudniw y, oddzielony prze

sm y k iem fragm ent zbiornika porasta P halaris aru n d in a cea , przy brzegach zbiornika m asow o rośnie U rtica dioica, C irsium vulgare, A ch illea m illefolium . W zbiorniku w od nym część środkow ą zarasta Sch o en o p lectu s lacustris. P oza nim R orippa palustris,

Typha latifolia, p o jedynczo Iris pseu d o a co ru s. W rzece kw itnie B atrachium sp.. R a  n u nculus aquatilis, L em n a m inor, Sium latifolium , B utom us um bellatus.

Z biornik II. Idąc od południa, przy transekcie „A ", od strony w schodniej, ruń łąki w dom inującej części składa się z traw : P oa p ra te n sis, F estuca p ra ten sis. R eg u  larnie i często rosną: R u m ex acetosa, C irsium oleraceum , p o za tym R a nunculus acer,

R. auricom us, Cerastium vulgatum , B ellis p eren n is oraz G alium m ollugo. Bliżej za 

głęb ien ia z trzciną (bardziej na zachód), w śród roślinności łąkow ej, w ystępuje Caltha

palu stris, A n g elic a sylvestris, C ardam ine p ra ten sis. Ta część łąki je s t w ilgotniejsza

i pod w zględem fitosocjologicznym m ogłaby należeć do zw iązku Calthion. O brzeżenia trzcinow iska p orasta pas łąki z udziałem F ilipendula ulm aria i Urtica dioica. Sam szuw ar nie należy do P hragm itetum — je s t p rzesuszony. O bok P h ra g m ites com m unis w ystępuje często U rtica dioica. W nętrze płatu olszyny z A ln u s glutinosa, p orasta w w ar stw ie krzew ów Sa lix fra g ilis i F rangula alnus, w runi łanow o rośnie U rtica dioica,

D escham psia caespitosa. P odłoże je s t całk o w icie p rzesuszone. Po drugiej stronie trzci

now iska, od strony zachodniej, p orasta łąka z dom inującym i A rrh e n a th eru m elatius,

P oa p ra ten sis, A lo p ecu ru s p ra te n sis i w ielom a składnikam i runi: Cirsium oleraceum , A n g e lic a sylvestris, C erastium vulgatum , R a n u n cu lu s auricom us, R. acer, Stellaria m edia, w w ilgotniejszych m iejscach R. repens. W pobliżu niew ielkich pow ierzchni

eksploatacji torfu, gdzie rośnie m .in. Typha a n gustifolia zlokalizow ano dzikie w ysy pisko śm ieci. W e fragm encie łąk i w okół transektu „C ” dom inuje bezw zg lęd n ie Poa

pra te n sis z p o jedynczym udziałem R a n u n cu lu s repens, C irsium oleraceum , R um ex acetosa, H eracleum sp., m iejscam i w ystępuje A ra b is arenosa — w skaźnik p rzesu 

szenia i degradacji łąki. Ł ąkę przy stanow isku X IV , na „półw yspie m ineralnym ” c h a rakteryzuje m niejszy u dział traw z d o m in acją ziół: Taraxacum officinale, G alium m o l

lugo, C irsium arvense, Veronica cham aedrys, M elandrium album , D a ctylis glom erata, A rrhenatherum elatius i Stellaria m edia (typow y, w szędobylski chw ast). S kład tego

fragm entu łąki je s t o d biciem stosunków w ilgotnościow ych i m a ch arakter bio in d y k a cyjny; różni się składem od łąki na torfie. Idąc ku transektow i „F ” , kilkanaście m etrów przed nim , napotykam y na bardzo w ilgotne siedliska. O koło 30 m od zarośli w ierz bow ych w ystępuje m .in. G eum rivale (w skaźnik siedlisk w ilgotnych). B liżej zarośli, ok. 5 - 6 m od nich w niew ielkim obniżeniu zw iększa się u dział G eum rivale, skład łąki w skazuje na jej przejściow y ch arak ter w kierunku torfow iska z dużym udziałem roślinności torfotw órczej: Eriophorum a ngustifolium , pięknie kw itnący M enyantes tri-

fo lia la , C arex fu sc a , C .acutiform is, C altha p a lu stris, C om arum p a lu stre (w ystępujący

w zespołach torfow iskow ych C a ricetalia fu s c a e ), E quisetum lim osum (pojedynczo, o słabej żyw otności), P hragm ites com m unis. W darni w ystępują m chy brunatne m .in.

(27)

Z B IO R N IK I A K U M U L A C JI B IO G E N IC Z N E J N A P O Ł U D N IE O D JE Z I O R A L E D N IC A

299

A cro cla d iu m cuspidatum . P oza tym m o żn a spotkać L ych n is flo s-c u c u li, V aleriana dioi- c a , C irsium p a lu str e , H eleocharis uniglum is, Trifolium pra ten se. Skład gatunkow y tej

części zagłębienia w skazuje na istniejący, lecz słabnący, je sz c z e tutaj proces to rfo tw órczy (m ożna j e sklasyfikow ać ja k o torfow iska niskie). P rzy sam ym transekcie „F” na linii trzcinow iska ro sn ą zarośla z Sa lix cinerea (do 5 m w ysokości). C zasam i w y stępuje tu płytka, stagnuąca w oda. W w arstw ie zielnej: p ojedyncze turzyce C arex

a c u tifo rm is, sporadycznie P hragm ites com m unis, bardzo często Solanum d u lca m a ra , R ubus caesius, L yco p u s europaeus, D ryopteris thelypteris. W w arstw ie m szystej m .in. M nium soligeri. Z a transektem „ F \ na północ, pod zaroślam i w ierzb w ystępuje pas F ilipendula ulm aria z C arex p a n icea . Z aro śla są in icjalnym i form am i lasów o lsz y n o 

w ych (są p ierw sze olszyny), choć często b yw ają trw ałe. N ieco n a północ od m iejsca, gdzie zaczyna się w schodnia zatoka w ystępuje turzycow isko z d o m in u jącą C arex

vesicaria — odbyw a się tu proces torfotw órczy i najpraw dopodobniej o d k ład a się

to rf turzycow o-trzcinow y. N a północ od transektu „G ” ro zciąg a się silnie zeutrofizo- w ane trzcinow isko z zaroślam i w ierzbow ym i, przekształczające się n ajp raw d o p o d o b niej w las. R zadko pojaw ia się m inerotroficzny M en ya n th es trifoliata. W ystęp u je Juncus

g la u cu s i Urtica dioica. W pobliżu znajduje się wysy pisko śm ieci, troszkę na północ

k olejne (na zapleczu linii w ierzb). P ośród D escham psia caespitosa rosną C altha p a 

lustris i typow y chw ast Cirsium lanceolatum w raz z gatunkam i łąkow ym i i to rfo w i

skow ym i. P o stronie zachodniej zagłębienia, w pobliżu trzcinow iska, ro śn ie łąka ze zw iązku Calthion (rząd M olinetalia) z C altha p a lu stris, P halaris arun d in a cea i A corus

calam us (w skaźnikam i siedlisk silnie zeutrofizow anych). T a część łąki je s t bogatsza

florystycznie niż część w schodnia. D alej na południe rozciągają się w ilgotne łąki z C alt

ha p a lu stris, C ardam ine p ra te n sis oraz ró żn y m , przew ażnie w iększym , udziałem Ta raxacum officinale, które niew ątpliw ie w skazuje na pew ne zab u rzen ia w reżim ie w o d 

nym . W bardziej w ilgotnych m iejscach pojaw ia się C arex fu sc a , H eleocharis uniglum is,

C altha p a lu stris i R a nunculus acer. S karpę (stanow iącą je g o b rzeżn ą partię), od za 

chodniej strony zbiornika porasta typow a łąka na podłożu m ineralnym , g d z ie dom inuje

A rre n a th eru m ela tiu s oraz A lo p e cu ru s pra te n sis z udziałem innych roślin o m ałej p rzy

datności. O becność roślin ruderalnych: B rom us m ollis oraz L am ium album w skazuje na jej podsiew anie. W sąsiedztw ie odw iertu L 34 w zaroślach olszynow ych z udziałem w ierzb m oże o d k ład ać się to rf A ln io n i (olszynow y). W zw iązku z dużym uw odnieniem następ u ją tu m ałe przyrosty; z roślin zielnych p o jaw ia się Iris pseu d o a co ru s. N ieco n a północ od transektu „E ” pom iędzy row em a g ranicą zarośli (od północy i w schodu), p rzechodzących dalej w trzcinow isko w ystępuje łąk a ostrożeniow a, w y ró żn iająca się dużym udziałem C irsium oleraceum . O brzeża tej łąki p orastają zarośla Sa lix fr a g ilis ,

S. cinerea, S. aurita. W runi dom inują gatunki n itro filn e (głów nie U rtica dioica) w sk a

zujące na silny ro zk ład m aterii organicznej. W okresie letnio-jesiennym 1991 stw ier dzono obecność pła torfow cow ego w okół p ołudniow ego brzegu je z io rk a w śród zarośli w ierzbow ych. Skład gatunkow y łąki we w schodniej zatoce m a taki sam c h arak ter ja k om ów iona część zbiornika. K o ń co w ą je j część zaorano w 1989 pod u praw ę zbóż (relacja ustna w łaściciela).

(28)

300

4 . Z B I O R N I K S E D Y M E N T A C J I B I O G E N I C Z N E J J A K O U Ż Y T E K E K O L O G I C Z N Y

4.1. Problem nieużytków a użytek ekologiczny

Pojęcie „użytku ek o lo g iczn eg o ” w co raz w iększym stopniu p rzeb ija się na scenę życia nie tylko naukow ego (C PB P 04.10.01 „P rzyrodnicze podstaw y ochrony i k sz tał tow ania środow iska”) ale i publicznego (R ozporządzenie Rady M inistrów z 23.01.1987 Dz. U. n r 4, poz. 23). Jest to zw iązane z szeroko zak ro jo n ą d yskusją nad m iejscem i rolą nieużytków w k rajobrazie rolniczym .

Z arządzenie M inistra R olnictw a i M inistra G ospodarki K om unalnej z 20.02.1969 w spraw ie ew idencji gruntów w p a ra g ra fie l2 stanow i, iż dla celów ew idencji gruntów rozróżnia się grupy użytków gruntow ych; ósm ą grupą są „grunty nie nadające się do produkcji rolniczej, zw ane nieużytkam i” . W p a ra g ra fie l9 : „D o nieużytków zalicza się:

1) bagna (biota, topieliska, trzęsaw iska, m oczary, rojsty)

2) piaski (plaże nieurządzone, piaski nadbrzeżne, piaski ruchom e, w ydm y) 3) utw ory skalne (skały, rum ow iska, piargi)

4) utw ory fizjo g raficzn e (urw iska, strom e skały, uskoki)

5) tereny zdew astow ane nie użytkow ane (hałdy nieczynne, w ysypiska, w yrobiska, zapadliska) (O laczek 1990).”

W skutek takiego u jęcia problem u p ojęcie to stało się w orkiem bez dna, a w ro zum ieniu pow szechnym , ja k i w ustaw odaw stw a uzyskało znaczenie pejoratyw ne. P rzy czyn narastających nieporozum ień w okół nieużytków upatruje się w niew łaściw ym podejściu do problem u, a m ianow icie w niedocenianiu ich ekologicznych zw iązków ze środow iskiem przyrodniczym , przy jed n o czesn y m braku pom ysłów na tem at ich w ykorzystania gospodarczego. T y m czasem pod tym hasłem kryją się dziś m .in. takie siedliska ja k , w ydm y, pola piasków , plaże, źródliska, w yw ierzyska, w ysięki trw ałe, śródpolne i śródleśne oczka w odne, torfow iska w szystkich typów , bagna, śródleśne łąki, zarośla i zadrzew ienia śródpolne, aluw ia erodow ane i zbocza itp.; zaliczyć je m ożem y w ujęciu ekologicznym do siedlisk m arginalnych.

P ojęcie siedliska m arginalnego ja k o pojęcia bio g eo g raficzn eg o i ekologicznego w yróżnia O laczek (1990), w skazując przy tym na ich n iezw ykle isto tn ą rolę w zach o w aniu rów now agi ekologicznej. „P rzyrodnicze znaczenie siedlisk m arginalnych polega na tym , że:

1) żyw ią one w yspecjalizow ane gatunki i biocenozy, dla których są jed y n y m o b szarem życia, często bardzo m aleńkim i rozproszonym w przestrzeni;

2) są okresow ym lub trw ałym sc hronieniem dla organizm ów rugow anych z o b szarów gospodarczo użytk o w an y ch .”

Z azn acza przy tym , że w yrugow ane gatunki zn ik ają bezpow rotnie, zaś ze w zględu na ich specyficzne w łaściw ości nic nie je s t w stanie zapełnić luki spow odow anej ich zn iszczeniem . „E kologicznem u pojęciu siedlisk m arginalnych od p o w iad a w system ie klasyfikacji gruntów g rupa użytków g runtow ych pod n azw ą — za C y m erm anem i H opferem — grunty nieproduktyw ne. ‘N iep ro d u k ty w n o ść1 oznacza tu ocenę g o sp o d arczą, nie ekologiczną. G runty n ieproduktyw ne o b ejm ują dw a ro d zaje gruntów :

1) U żytki eko lo g iczn e — grunty nieproduktyw ne, na których istnieją, rozw ijają

(29)

Z B IO R N IK I A K U M U L A C JI B IO G E N IC Z N E J N A P O Ł U D N IE O D J E Z IO R A L E D N IC A

301

środow isko i na biocenozy w ich o toczeniu...” oraz należałoby tu dodać, pełniące istotną rolę krajobrazotw órczą.

2) „N ieużytki — pozostałe grunty nieproduktyw ne, które ak tu aln ie n ie m ają zn a

czenia gospodarczego i trudno w ykazać ich po zy ty w n e o ddziaływ anie na o to czen ie.” T akie rozum ienie nieużytków n ad aje im ch arak ter gruntów nietrw ałych, które sam e lub przy pom ocy człow ieka m ogą przekształcić się w użytki eko lo g iczn e lub grunty n adające się do produkcji rolniczej i leśnej. S zacu je się, że o b ecn ie w śród 0,5 m in ha nieużytków istnieje około 0.3 m in ha użytków ekologicznych.

W efekcie w ieloletniej dyskusji nad znaczeniem użytków ek ologicznych zostały o ne ustaw ow o uznane za form ę ochrony przyrody (U staw a z dnia 16.10.1991 o ochronie p rzyrody, art.13, p. 1 - 6 c ) . S zczegółow o traktuje o tym art. 30 pow yższej ustaw y:

1. U żytkam i ekologicznym i są zasługujące na ochronę pozo stało ści ekosystem ów , m ające zn aczen ie dla zachow ania unikatow ych zasobów genow ych i typów środow isk, jak : naturalne zbiorniki w odne, śródpolne i śródleśne „oczka w o d n e” , kępy drzew i krzew ów , bagna, torfow iska, w ydm y, płaty nie użytkow anej roślinności, starorzecza, w ychodnie skalne, skarpy, kam ieńce itp.

2. U żytki ekologiczne uw zględnia się w m iejscow ym planie zag o sp o d aro w an ia przestrzennego i uw idacznia w ew idencji gruntów .

Funkcje użytków ekologicznych (siedlisk m arginalnych) są trudne do o szaco w an ia ze w zględu na pożytki z nich płynące. P ełnione są one niejako od skali m olekularnej (banki genów ) aż do skali m akro (funkcja krajobrazotw órcza). P ośrodku znajdujem y cały w achlarz funkcji skoncentrow anych w okół szeroko pojętej rów now agi ek o lo g i cznej. P ocząw szy od roli siedliskotw órczej dla rozlicznych gatunków flory i fauny, p oprzez tw orzenie, postulow anych od daw na, korytarzy ekologicznych um o żliw iają cych m igrację roślin i zw ierząt aż po p ełnienie funkcji ochronnych d la stru k tu r n ie ożyw ionych: w ody i m aterii, w szystkie te zagadnienia stają się niezw ykle w ażne z pun ktu w idzenia uży tk o w n ik a środow iska w regionach poddanych silnej antropopresji, do których należy także W ielkopolska.

4.2. Rola zbiorników

R ejon L ednickiego Parku K rajobrazow ego, na którego południow ym krańcu leżą b adane obiekty, p o kryw ają gleby pseudobielicow e, brunatne w łaściw e i bru n atn e w y ługow ane, w dolinach i zagłębieniach w ysoczyznow ych — czarne ziem ie, a w rynnach gleby hydrogeniczno-bagienne, głów nie torfow e oraz m urszow o-m ineralne. C ały teren ch arak tery zu je się dom inacją gruntów ornych przy znacznym ubóstw ie lasów . W ich w ięc zastęp stw ie szczególnie w ażna staje się funkcja o ch ronna pełniona przez w y stę p u jące na terenie Parku użytki zielone i różnorodne użytki ekologiczne. S ą to doły potorfow e, zakrzew ienia, zadrzew ienia, trzcinow iska, row y m elioracyjne. „...Im w ięcej lasów czy też trw ałych zespołów traw iastych, roślinności szuw arow ej, b agiennej, tym m niejsze w y m yw anie czy w yw iew anie różnych zw iązków ch em icznych ze zlew n i” (L. R yszkow ski, A. B artosiew icz, J. M arcinek 1990) zaś w innym ustępie „...agro- e kosystem y ch arak tery zu ją się uproszczoną siecią pow iązań pom iędzy tw orzącym i j e kom ponentam i i dlatego będą zaw sze w ykazyw ały w iększą intensyw ność w y w ie w ania, u latn ian ia czy też w ym yw ania zw iązków chem icznych niż inne ekosystem y lądow e.”

(30)

302

G . K O W A L E W S K I. R . W IŚ N IE W S K I

E m pirycznym p otw ierdzeniem w /w tez są bad an ia T. T raczyka (1985), w których u stala on w artość akum ulacji N , P, K, Ca, M g i Na w kg/ha/rok. I tak upraw y zbożow e ak um ulują 240 kg, upraw y okopow e i przem ysłow e 470 kg, szuw ary 760 kg, łąki 980 kg zaś szuw ar tatarakow y aż 1760 kg. P otw ierdzenie znajdujem y także u M . K ruka (1991): „W ystępow anie bagien w zlew niach rolniczych p rzy czy n ia się do odtw orzenia bardziej naturalnego (takiego ja k w zlew ni typu las-bagno) schem atu krążenia p ier w iastków w skali krajobrazu.”

Z biorniki ja k o elem enty ciągu rynien polodow cow ych otoczone są utw oram i ostat niego zlodow acenia, których w yrazem je s t p okryw a glebow a w ykształcona na piaskach i glinach lodow cow ych okolicznych pagórków i w yniesień, obecnie użytkow anych rolniczo. S ytuacja geo m o rfo lo g iczn a w schodniego i p ołudniow ego otoczenia zb io rn ik a II nie sprzyja rolniczem u użytkow aniu gruntów ze w zględu na bardzo d u że spadki na pagórkach. M im o to założono tu upraw y zbożow e. Przekształcenie niegdyś p orośnię tych lasam i terenów o silnym nachyleniu zboczy spow odow ało degradację profili g le bow ych na skutek p ostępującej denudacji, erozji odkrytych przez w iększą część roku gruntów . W górnych partiach zaobserw ow ano praw ie całkow ity zanik pokryw y g le bow ej — n a pow ierzchni pojaw iły się piaski fluw ioglacjalne stanow iące ich substrat. E fektem p ostępującej denudacji m echanicznej je s t stopniow e n asuw anie się pokryw y glebow ej na m ursz, w ykształcony na torfach zagłębienia. W ykonane odw ierty p o zw a lają na stw ierdzenie obecności silnie rozłożonego torfu (Sh 4) pod kilkudziesięcio- cen ty m etro w ą w arstw ą gleby p seudobielicow ej niem al ze w szystkich stron zbiornika. T en m echaniczny k ontakt p o zw ala w ysnuć w niosek o dużym chem icznym i fizycznym w pływ ie całej zlew ni na zbiornik.

P rzeprow adzone zostały liczne bad an ia nad obiegiem pierw iastków w przyrodzie: szczególnie intensyw nie b adano obieg pierw iastków biogenicznych. B ardzo w ysoką reten cją p ierw o tn ą charakteryzują się żyzne torfow iska m inerotroficzne (M . K ruk 1991), a odbyw a się to poprzez procesy w ypłukiw ania składników m ineralnych ze szczątków roślin, sorpcję, sedym entację i m ikrobiologiczne ich pochłanianie.

W ażnym , choć je sz c z e nie do k o ń ca poznanym problem em je s t stan w ód „na w ej ściu” i „na w yjściu” z torfow iska, czyli je g o rola ja k o filtra biologicznego, a szczególnie k rążenie w ód w torfow isku lub szerzej w całej zlew ni. N ie je s t to problem łatw y; badań nad b ilansem w odnym torfow isk je s t niew iele, a w Polsce szczególnie mało. Sposób krążenia w ód podziem nych m a kluczow e znaczenie dla takich torfow isk, ja k w badanych zbiornikach, g enetycznie u zależnionych od w ód gruntow ych.

S pośród trzech podstaw ow ych pierw iastków biogenicznych (C, N, P) składnikiem n ajczęściej o graniczającym w zrost (zgodnie z p raw em m inim um ) są kolejno fosfor i azot. D rogi ich obiegu są odm ienne.

Fosfor, ja k w ykazują badania prow adzone nad Jeziorem M ikołajskim czy też b a dania wód pow ierzchniow ych w R F N (za I. W ojciechow skim 1987) je s t transportow any głów nie (ca 80% ) spływ em pow ierzchniow ym , przy czym zróżnicow anie zaw artości fo sforu w w odach spływ u p o w ierzchniow ego z lasu oraz z terenów upraw nych je s t w ielokrotnie w iększa niż w przypadku spływ u gruntow ego. Szczególnie intensyw ny odpływ fosforu następuje po okresach suszy, gdy pierw iastek ten zostaje zakum ulow any na pow ierzchni. P otęguje go erozja, k tó ra unosi cząstki gleby z ogrom nym i ilościam i fosforu zaw artym i w detry tu sie roślinnym , naw ozach i innych substancjach. W tym

(31)

303

przypadku o ch ronna rola zb io rn ik a je s t m n iejsza niż w „p rzech w y ty w an iu ” azotu, po niew aż u dział spływ u p o w ierzchniow ego je s t m n iejszy niż spływ u gruntow ego.

W iększość w ypłukiw anego z pow ierzchni ok. 100 ha w przypadku zb io rn ik a I i z pow ierzchni ok 40 ha w przypadku zb io rn ik a nr 2 fosforu je st w y n o szo n a p o za zbiornik ciekam i pow ierzchniow ym i podczas w ysokich stanów w ód obecnych w zasad zie tylko w iosną. G dy w oda stagnuje fo sfo r zostaje dość łatw o przechw ycony przez o sady denne cieku i tu ulega pochłanianiu biologicznem u (czyli w budow aniu w substancję o rg an i

czną), w ytrącaniu np. w postaci fosforanu w apnia (С аз(Р04)2), żelaza lub alum inium

lub adsorbcji (M . K ruk 1991).

T utaj zbiorniki p e łn ią p o ży teczn ą funkcję o ch ro n n ą n ie d o p u sz czając do w yjścia fo sfo ran u p o za ich b ezp o śre d n ią zlew nię. W p rzypadku zb io rn ik a I je s t to tym w aż n iejsze, iż sam za sila on rzekę zw iązk am i fosforu, które p o ch o d zą ze zdeg rad o w an y ch , u leg ający ch pulw eryzacji utw orów torfow ych p o ło żo n y ch w północnej części z b io r nika, gdy — ja k podaje I. W ojciechow ski (1987) „W gru n to w y ch sp ły w a ch sz c z e g ó ln ie ob fity m źró d łem fo sforu są gleby u p raw n e tw o rzo n e z torfów , zw łaszcza je śli są o n e ubogie w w apń, a płytki p oziom w ody gruntow ej lub o d w ad n iające m elio ra cje u łatw iają w y m yw anie z nich b ard zo szybko p o w sta jący ch ro zp u szc zaln y ch postaci fosforu. R oczne w ym yw anie fo sforu z tego ro d zaju gleb osiąg a po zio m 7 kg P/ha, a w ek strem aln y ch przy p ad k ach n aw et do 15 kg P /ha, je d n a k je s t o n o k ró tk o trw ałe, często n aw et ty lk o je d n o ra z o w e .” P rz ypadkow o sy tu ację w północnej części z b io r n ik a p o p raw iło p o g łęb ien ie dołu po to rfo w eg o i ro zrz u cen ie w ydobytej z niego gytii w ap ien n ej po opisan y m (w ro zd ziałe d o tyczącym szaty roślinnej) zd eg rad o w an y m terenie. W yp łu k iw an y fo sfo r ulega w ów czas strącaniu w postaci fo sfo ran u w apnia

C a 3( P 0 4)2. .

A zot p osiada bardziej skom plikow any obieg niż fosfor, gdyż m usim y brać tu pod uw agę także je g o form y gazow e. Straty azotu w glebie, naw et bez u w zględnienia ucieczki form gazow ych do atm osfery, są bardzo d u że poniew aż w szystkie je g o postaci trafiające do gleby z naw ozam i do ść szybko p rzek ształcają się w azotany a te zw iązki nie są zatrzy m y w an e przez kom pleks sorbcyjny gleb i bardzo łatw o u legają w ypłukaniu przez w ody gruntow e.T rafiają także, dzięki łatw ości p rzen o szen ia przez w odę do g łęb szych poziom ów w odonośnych (I. W ojciechow ski 1987).

M argow ski i B artoszew icz (1976 za L. R yszkow skim , A. B artosiew iczem , J. M ar cin k iem 1990) podali, że „w w odzie gruntow ej i pow ierzchniow ej terenów rolniczych (okolice Turw i) stw ierdzono znacznie w ięcej rozpuszczonych zw iązków azotow ych niż m a to m iejsce na terenach pokrytych łąkam i (N ow y T om yśl) lub lasam i (Puszcza N otecka). Przy tym na terenach nierolniczych dom inującym i zw iązkam i są form y am o now e, podczas gdy na obszarach rolniczych w ystępują głów nie w ykazujące d u żą m i- gracyjność jo n y azotanow e.” P oniew aż zbiornik drenuje w ody gruntow e ze znacznej po w ierzch n i je g o rola w przechw ytyw aniu azotu je s t bardzo duża.

O becność siarki oraz jej „zachow anie” m oże m ieć w pływ na krążenie innych p ier w iastków w torfow isku. D opływ i odpływ tego pierw iastka odbyw a się głów nie w p o staci jo n ó w siarczanow ych. W w arunkach beztlenow ych redukcja siarczanów do siar czku i siarkow odoru rów nież w pływ a na obieg innych pierw iastków . Ł ączen ie się jo n u siarczkow ego z innym i m etalam i (żelazo, cynk, m iedź, m angan) prow adzi do ich akum ulacji w torfie. P ozostałe p ierw iastki nie m ają sprzyjających w arunków do ak u

(32)

304

m ulacji w torfie, je d y n ie , w niew ielkim stopniu, w apń i m agnez w torfow iskach w y sokich (adsorbcja przez torfow ce).

P roblem u czestnictw a torfow isk i osadów torfow ych w krążeniu m aterii i energii w krajobrazie je s t bezpośrednio zw iązany z hydrologią układów ekologicznych. P o niew aż nie m am y w yczerpujących opracow ań z tej dziedziny, rola torfow isk je s t w y ja śn io n a tylko w niew ielkim stopniu.

P roblem przeznaczenia terenów zabagnionych pod użytkow anie rolnicze je s t trudny i ja k w ynika z badań przeprow adzonych n a P ojezierzu M azurskim „odw odnione i użyt kow ane rolniczo zagłębienia śródpolne odznaczają się niskim plonow aniem , bow iem biom asa roślin upraw nych pochodząca z tych zagłębień stanow i zaled w ie 9,1% plonu uzyskanego z przyległego terenu (J. K oc, B. P olakow ski 1990). M im o zabiegów m elioracyjnych nie uzyskano tam popraw nych stosunków w odno-pow ietrznych, co w pierw szym rzędzie ogranicza plonow anie. Jednocześnie stw ierdzono, że zagłębienia śródpolne pow odują obniżenie p lo n o w an ia pobliskich ag rocenoz na skutek strat b rze gow ych.

Z agłębienie śródpolne typu zbiornika sedym entacji biogenicznej, odgryw a dużą rolę w zlew ni. Jako naturalny rezerw uar w ody, dzięki znacznej jej retencji, m a znaczny w pływ m .in. m a hydrologię i m ikroklim at. Z agłębienie utrzym uje bow iem zrów now a żony bilans w odny m ikrozlew ni rolniczych i stanow ią jej zaplecze dla zlew ni sąsiednich. Z w iększone parow anie oraz zm niejszony odpływ w istotny sposób reg u lu ją obieg w ody. W zw iązku z tym , że obiekty są przepływ ow e, ich zdolnśó do retencji je s t w iększa. W zbiorniku II jed n ak że na skutek obniżenia poziom u w ody gruntow ej i za niku ciągłego dopływ u w ody pow ierzchniow ej (rów od strony w schodniej), przez w ię kszą część roku zag łęb ien ie je s t bezodpływ ow e, co w znacznym stopniu ogranicza je g o oddziaływ anie.

O becność o czek w odnych oraz w zm ożonej w ilgotności w p ły w a łagodząco na m i kroklim at zagębień, który ch arak tery zu je się w ystępow aniem przygruntow ej inw ersji tem peratury (spływ ze w zniesień chłodniejszego pow ietrza), zw iększoną często tliw o ścią w ystępow ania przym rozków i zm n iejszo n ą cyrkulacją p o w ietrza (M. Stopa, G . P rzybylska za J. K ocem , B. Polakow skim 1990).

Stanow ią one siedliska dla zespołów roślinności szuwarowej i błotnej, rewiry i ostoje licznych gatunków dzikich zw ierząt, szczególnie ptaków . N a terenie obiektów od n o tow ano obecność kuropatw , dzikich kaczek i bliżej nierozpoznanego ptaka drapieżnego (praw dopodobnie B łotniaka staw ow ego — C ircus a eruginosus) o raz saren i zajęcy.

4.3. Propozycje ochrony

W św ietle pow yższych rozw ażań p ostępujące odw odnienie obiektów na skutek ogólnego obniżenia poziom u w ody gruntow ej w yw ołanego czynnikam i an tro p o g en icz nym i (m elioracje) i naturalnym i (zm niejszone opady w ciągu ostatniej d ekady), należy uznać za negatyw ne. Ich rola ja k o użytku ek o lo g iczn eg o je s t bow iem zw iązana b e z w zględnie ze stanem stosunków hydrologicznych. Ich ja k o ść o d działyw uje na obieg w ody, przez to m aterii (m .in. p ierw iastków biogennych), energii oraz m a bezpośredni w pływ na zb io ro w isk a roślinne. Te z kolei, w zależności od rodzaju stanow ią w iększą lub m niejszą barierę p rzeciw działającą eutrofizacji w ód. W zw iązku z tym należałoby podjąć działania po d trzy m u ją ce i p rzy w racające proces torfotw óczy celem zapobieżenia