Widok W poszukiwaniu społecznej podmiotowości: sprawozdanie z międzynarodowej konferencji w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Wrocławskiego

(1)

Recenzje i konferencje 157 Anna Matyjaz Zakładu Propedeutyki Pielęgniarstwa Śląskiego Uniwersytetu Me- dycznego w Katowicach oraz Małgorzata Kowalska z Katedry i Zakładu Epidemiologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach przedstawiły Portret socjologiczny stu- denta medycyny. Celem pracy było określenie portretu socjologicznego studenta medycy- ny z wyodrębnieniem danych demograficznych, społeczno-ekonomicznych, a także cech charakterologicznych i preferowanych wartości. U podstaw realizacji prezentowanej pracy znalazła się przesłanka wynikająca z odnotowanego w polskiej literaturze przedmiotu bra- ku kompletnych opracowań tematycznych, choć występują nieliczne prace poświęcone sylwetkom i wizerunkowi praktykujących lekarzy.

Jagoda Mrzygłocka-Chojnacka z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Wrocławskiego przedstawiła referat pt. Biedaszybnicy Zagłębia Wałbrzyskiego. Portret socjologiczny. Ce- lem wystąpienia było przedstawienie społecznych charakterystyk i uwarunkowań działal- ności biedaszybników Zagłębia Wałbrzyskiego w pięciu istotnych dla ich funkcjonowa- nia wymiarach: przestrzennym, strukturalnym, deprywacji, temporalnym i kulturowym.

Niezbędne dla całościowego ich sportretowania było odwołanie się do opisów podejmu- jących niemal wszystkie sfery trwania i zmiany oraz struktury społecznej tradycyjnych społeczności górniczych, obejmujących zagadnienia: przestrzennej izolacji, ekonomicznej dominacji górnictwa, charakteru pracy górniczej, społecznych konsekwencji zawodowej homogeniczności i izolacji, sposobu spędzania wolnego czasu, charakteru rodziny górni- czej i zasobów wpływających na jakość i kształt kapitałów: ekonomicznego, społecznego i kulturowego.

Andrzej Wróbel z Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych Wydziału Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego Katedra Socjologii i An- tropologii Prawa i Obyczajów wystąpił z referatem: Obraz współczesnego najemnictwa:

pomiędzy coup d’état a war on terror. Wystąpienie koncentrowało się na próbie opisania sylwetki, pochodzenia, środowiska pracy, uwarunkowań prawnych i miejsca współcze- snego najemnika w ramach prawa międzynarodowego i państwowego oraz budowy typo- logii współczesnego najemnictwa.

Irena Wolska-Zogata, Zdzisław Zagórski

W poszukiwaniu społecznej podmiotowości:

sprawozdanie z międzynarodowej konferencji w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Wrocławskiego

Wśród współczesnych teorii socjologicznych nadal dominują nurty zajmujące bar- dzo wyraźne stanowiska w podstawowych sporach teoretycznych i metodologicznych.

Ciągle jednak powstają nowe bądź reaktywowane są stare koncepcje, których zwolenni- cy starają się przełamać, przekroczyć czy wręcz unieważnić przeciwstawność stanowisk krańcowych, zwłaszcza między aktywizmem a determinizmem w analizie rzeczywisto- ści społecznej, a także na poziomie metateoretycznym — między obiektywizmem a su- biektywizmem poznania oraz między wartościowaniem a wolnością od wartościowania w naukach społecznych. Do owych koncepcji należą między innymi rozmaite teorie pod-

forum-imprimatur.indd 157 2011-12-02 12:35:05

Forum Socjologiczne 1, 2010

(2)

Recenzje i konferencje

158

miotowości społecznej, których twórcami są między innymi: Margaret Archer, Anthony Giddens, Piotr Sztompka. I to właśnie tym teoriom oraz ich praktycznym zastosowaniom w badaniach społecznych była poświęcona międzynarodowa konferencja socjologiczna, która odbyła się w dniach 20–22 października 2010 roku we Wrocławiu.

Konferencja pt. Social agency: theoretical and methodological challenges of the 21st century humanist sociology (Podmiotowość społeczna: teoretyczne i metodologiczne wyzwa- nia socjologii humanistycznej XXI wieku) została zorganizowana przez zespół pracowni- ków Instytutu Socjologii Uniwersytetu Wrocławskiego złożony z dr Ireny Szlachcicowej, dr Adama Mrozowickiego i dr Olgi Nowaczyk, przy współpracy z Polskim Towarzystwem Socjologicznym oraz Kołem Inicjatyw Społecznych Studentów Uniwersytetu Wrocław- skiego (KISS UWr).

W debatach wzięło udział niemal 60 gości, reprezentujących ośrodki akademickie w Polsce, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Republice Czeskiej, Izraelu oraz Słowenii. W gro- nie zaproszonych gości zagranicznych znaleźli się między innymi: światowej sławy repre- zentantka krytycznego realizmu, była przewodnicząca Międzynarodowego Towarzystwa Socjologicznego, prof. Margaret Archer (Uniwersytet w Warwick), przewodniczący sieci badawczej socjologów teoretycznych w ramach Europejskiego Towarzystwa Socjologicz- nego, prof. Frank Welz (Uniwersytet w Innsbrucku), a także prof. Robert Carter (Uniwer- sytet w Warwick), prof. Robert Miller (Queen’s University of Belfast) oraz Tom Wengraf (Birkbeck College, Uniwersytet w Londynie). Konferencję poprzedziły warsztaty z Bio- graficzno-Narracyjnej Metody Interpretacji, zorganizowane przez KISS UWr i poprowa- dzone 18 października 2010 przez Toma Wengrafa.

Każdy z trzech konferencyjnych dni poświęcony był odrębnym aspektom analizowa- nia/badania problematyki podmiotowości społecznej. Organizatorzy postanowili podzie- lić konferencję na trzy sesje: teoretyczną, metodologiczną oraz poświęconą wykorzystaniu teorii podmiotowości w badaniach nad przemianami w Europie Środkowo-Wschodniej po 1989 roku. Obrady zainicjował dyrektor Instytutu Socjologii, prof. Zbigniew Kurcz, który odwołując się między innymi do historii Uniwersytetu Wrocławskiego, wskazał na kluczowe znaczenie kategorii podmiotowości w dyskusjach teoretycznych oraz w prak- tycznych działaniach w sferze publicznej i akademickiej. Wielkie zainteresowanie wzbu- dziło oraz wywołało burzliwą dyskusję wystąpienie prof. Margaret Archer, w którym sku- piła się ona na znaczeniu „refleksyjności” jako mechanizmu pośredniczącego pomiędzy rzeczywistością społeczną a działaniami ludzi. Kolejne referaty w teoretycznej sesji konferencji poświęcone zostały diagnozie stanu debat nad podmiotowością w teorii socjolo- gicznej. Przedstawiono istotne różnice paradygmatyczne między zwolennikami ujęć de- konstruujących kategorię podmiotu działającego (między innymi w świetle teorii Michela Foucaulta, Brunona Latoura czy Pierre’a Bourdieu) oraz obrońcami humanistycznej wizji podmiotowości, czerpiącymi między innymi z najnowszych propozycji teoretycznych krytycznego realizmu.

Część metodologiczna konferencji zdominowana została przez ujęcia humanistycz- ne. Podkreślano konieczność rozwijania refleksyjnej metodologii badań społecznych, uwzględniającej zarówno perspektywę badanych jednostek, jak i podmiotowość badaczy jako aktywnych uczestników procesu badawczego. W świetle prowadzonych dyskusji refleksyjna metodologia stanowi warunek konieczny adekwatnej analizy tak złożonych problemów, jak kwestia wykluczenia i biedy, bezdomności, tożsamości europejskiej czy

(3)

Recenzje i konferencje 159 postkolonializmu. Większość debat poświęcona została statusowi danych biograficznych (wywiadów narracyjnych, autobiografii), oferujących, zdaniem części z autorów, uprzywi- lejowany dostęp nie tylko do procesów nadawania znaczeń, ale i refleksyjności towarzy- szącej praktykom podmiotowym podejmowanym przez działających w szybko zmieniają- cym się świecie społecznym.

Ostatni dzień konferencji pozwolił na rekonstrukcję kluczowych tendencji w badaniach nad podmiotowością w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 roku.

Demokratyczna transformacja społeczeństw postsocjalistycznych w regionie opierała się na założeniu, że ich członkowie będą zdolni i skłonni do odegrania roli aktywnych i kreatywnych aktorów społecznych w nowej, rynkowo-demokratycznej rzeczywistości.

Debata w trakcie konferencji potwierdziła, że założenie takie wiąże się z wieloma pro- blemami teoretycznymi, metodologicznymi i aksjologicznymi. Autorzy referatów wska- zywali między innymi na konieczność uwzględnienia kontekstu strukturalnego działań podmiotowych, wskazującego na nierówne możliwości oddziaływania na rzeczywistość przez aktorów funkcjonujących na różnych poziomach rzeczywistości społecznej. Mówio- no również o politycznym wymiarze kategorii podmiotowości w dyskursie publicznym, w którym symboliczne przeciwstawienie „podmiotów” i „ofiar” przemian strukturalnych wykorzystywane jest często do reprodukowania realnych podziałów i nierówności spo- łecznych. Zauważono zarazem, że w przestrzeni środkowoeuropejskiej wyłaniają się nowe formy działań społecznych, które wykraczają poza takie proste dychotomie. Ich przykłada- mi — omawianymi przez autorów referatów — są procesy odzyskiwania podmiotowości w sferze mikro- i mezospołecznej, w społecznościach lokalnych i przedsiębiorstwach, jak również mniej lub bardziej udane próby odgrywania roli podmiotowej przez półperyfe- ryjne społeczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej na scenie europejskiej oraz globalnej.

Jeśli pokusimy się o podsumowanie obrad konferencyjnych i toczących się dyskusji, to należy stwierdzić, że wizja końca teorii podmiotowości, głoszona przez część postmo- dernistycznie zorientowanych badaczy społecznych, jest przedwczesna. I właśnie w tym kontekście uzasadnione wydaje się kontynuowanie zainicjowanej we Wrocławiu debaty naukowej o podmiotowości społecznej. Tym bardziej że konieczność taką zgłaszali zapro- szeni goście i sami organizatorzy.

Adam Mrozowicki, Olga Nowaczyk