Racjonalne usprawnienie w ramach edukacji dzieci i młodzieży. z niepełnosprawno-ścią rozważania na kanwie konwencji o prawach osób niepełnosprawnych.

Interdyscyplinarne Konteksty Pedagogiki Specjalnej NUMER 17/2017

A

M

„Racjonalne usprawnienie”

w ramach edukacji dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością – rozważania na kanwie konwencji o prawach osób niepełnosprawnych

Część 2.

ABSTRACT:Adam Mikrut,„Racjonalne usprawnienie” w ramach edu-kacji dzieci i mło- dzieży z niepełnosprawno-ścią – rozważania na kanwie konwencji o prawach osób niepełno- sprawnych. Część 2 [‘Reasonable accommodation’ in the education of children and teenagers with disability as based on the Convention on the Rights of Persons with Disabilities. Part 2]. Interdyscyplinarne Konteksty Pedagogiki Specjalnej, nr 17, Poznań 2017.Pp. 15-34. Adam Mickiewicz University Press. ISSN 2300-391X

The authorities of the Republic of Poland have ratified the Convention on the Rights of Persons with Disabilities and have undertaken the responsibility to implement such changes in the internal law and in social policy which aim at ensuring full and equal enjoyment of all rights and freedoms by people with disabilities and preven- ting their discrimination in different aspects of life. One of the ways of fulfilling this commitment is described as ‘reasonable accommodation’. The author of this article has attempted to find manifestations of such activities in the field of school legisla- tion and its practical examples. As a result, it turned out that in the analysed area many solutions are in line with the spirit of the ‘reasonable accommodation’.

KEY WORDS: Convention on the Rights of Persons with Disabilities, reasonable accommodation, right to education

Kilka uwag wstępnych

W pierwszej części niniejszego artykułu zamieszczonej w po- przednim numerze Interdyscyplinarnych Kontekstów Pedagogiki Specjalnej autor przybliżył Czytelnikowi zakres znaczeniowy poję- cia „racjonalne usprawnienie” zawarte w Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych przyjętej w dniu 13 grudnia 2006 r. przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych (rezo- lucja 61/106)¹. Przypomnijmy ponownie, iż owe racjonalne uspraw- nienie oznacza – zgodnie z treścią art. 2 Konwencji –

konieczne i odpowiednie zmiany i dostosowania, nienakładające nie- proporcjonalnego lub nadmiernego obciążenia, jeśli jest to potrzebne w konkretnym przypadku, w celu zapewnienia osobom niepełno- sprawnym możliwości korzystania z wszelkich praw człowieka i pod- stawowych wolności oraz ich wykonywania na zasadzie równości z innymi osobami².

Elementów tak pojmowanego racjonalnego usprawnienia po- szukiwał on, i czynił będzie to również w tej części tekstu, w ra- mach prawnych i organizacyjnych rozwiązań dotyczących realizacji prawa do edukacji osób z niepełnosprawnością. Warto wspomnieć – o czym była już mowa w części poprzedniej – iż artykuł ten po- wstał już po podpisaniu przez Prezydenta RP Ustawy Prawo oświa- towe z dnia 14 grudnia 2016 r.³ które – zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. pt. Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo oświatowe⁴ – wchodzi w życie, z wyjątkiem określonych ustępów z kilku artykułów (art. 18 i art. 47) oraz rozdziału 6, z dniem 1 września 2017 r. Fakt ten sprawia, że poszukiwań roz- wiązań zgodnych z ideą racjonalnego usprawnienia dokonywano przede wszystkim w ramach zapisów zawartych w aktualnej wersji

________________

1 Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych, Dz. U. 2012, poz. 1169.

2 Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych, Dz. U. 2012, poz. 1169, art. 2.

3 Ustawa Prawo oświatowe z dnia 14 grudnia 2016, Dz. U. 2017, poz. 59.

4 Ustawa Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo oświatowe z dnia 14 grudnia 2016, Dz. U. 2017, poz. 60.

ustawy o systemie oświaty i rozporządzeniach resortowych do niej nawiązujących⁵. Wśród omówionych w części pierwszej artykułu rozwiązań wyrażających racjonalne usprawnienie znalazły się takie jak: dostosowanie programu wychowania przedszkolnego i pro- gramu nauczania do indywidualnych potrzeb dzieci i uczniów przyjmujące postać tzw. indywidualnego programu edukacyjno- terapeutycznego oraz kontrola i ocena osiągnięć szkolnych. Inne jeszcze, liczne przykłady wspomnianego usprawnienia obecne w ro- dzimym prawie oświatowym i jego praktycznej egzemplifikacji Czytelnik znajdzie w dalszych fragmentach niniejszego tekstu.

Elementy „racjonalnego usprawnienia” w rodzimej jurysdykcji oświatowej – kolejne przykłady i rozwiązania

Przejawy „racjonalnego usprawnienia” widoczne są również w ramach zasad organizowania egzaminów gimnazjalnych, matu- ralnych oraz potwierdzających kwalifikacje w zawodzie, które okre- ślone zostały w rozdz. 3b ustawy o systemie oświaty. Z zapisów art.

44zw, ust. 1, 2 i 3 wynika kolejno, że do egzaminu gimnazjalnego nie przystępują uczniowie z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego wydanego ze względu na upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym i znacznym. Z obowiązku przystąpienia do tego egzaminu lub jego części na wniosek rodziców może być również zwolniony uczeń ze stosownym orzeczeniem wydanym ze względu na niepełnosprawności sprzężone, a żadna z nich nie jest upośledzeniem umysłowym⁶. Z kolei w przypadku ucznia z orze- czeniem o potrzebie kształcenia specjalnego wydanego ze względu na lekki stopień upośledzenia umysłowego, który przystępuje do

________________

5 Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku, Dz. U. 2016, poz. 1943, 1954, 1985 i 2169 oraz z 2017 r. poz. 60, stan prawny na 2 marca 2017; www.prawo.

vulcan.edu.pl [dostęp: 2.03.2017].

6 Art. 44zw, ust. 1 ustawy stanowi, że uczniowie z niepełnosprawnościami zło- żonymi, gdy jedną z nich jest upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym i znacznym, nie przystępują do tego egzaminu.

egzaminu z języka obcego nowożytnego, którego naukę kontynuo- wał w gimnazjum na podbudowie wymagań określonych w pod- stawie programowej kształcenia ogólnego, analizowany artykuł zakłada zwolnienie z obowiązku przystąpienia do tegoż egzaminu na poziomie rozszerzonym; może on jednak do niego przystąpić na wniosek rodziców. Język obcy nowożytny jest również tym rodza- jem zajęć edukacyjnych, w stosunku do którego prawo oświatowe przewiduje w określonej sytuacji możliwość odstąpienia od pew- nych obowiązków w ramach egzaminu maturalnego. Ową sytuację określa zapis art. 44 zzg, ust. 1. Wynika z niego, że z części ustnej tegoż egzaminu zwolniony jest absolwent niesłyszący. Ust. 2 przy- wołanego artykułu zakłada z kolei – co wydaje się szczególnie waż- ne – że absolwent, który trwale nie posługuje się mową, w ogóle jest zwolniony z części ustnej egzaminu maturalnego.

Wspomniane wyżej egzaminy, gimnazjalny i maturalny, ucz- niowie i absolwenci posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego ze względu na swoją niepełnosprawność mogą zdawać – zgodnie z brzmieniem art. 44zzr, ust. 1 ustawy – w warunkach i formie dostosowanych do rodzaju niepełnosprawności. Sposób dostosowania owych form określony został w ust. 8 analizowanego artykułu. W myśl tego zapisu polega ono na przygotowaniu odręb- nych arkuszy egzaminacyjnych odpowiednich do rodzaju niepełno- sprawności osoby zdającej, „[…] z tym, że nie przygotowuje się odrębnych arkuszy egzaminacyjnych dla absolwentów posiadają- cych orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim”. Z kolei dostosowanie warunków przeprowadzenia egzaminów gimnazjal- nego i maturalnego polega – jak wynika z ust. 10 tego artykułu – na:

1) zminimalizowaniu ograniczeń wynikających z niepełnosprawności […];

2) zapewnieniu […] miejsca pracy odpowiedniego […] do potrzeb edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych;

3) wykorzystaniu odpowiedniego sprzętu specjalistycznego i środków dydaktycznych;

4) odpowiednim przedłużeniu czasu […];

5) ustaleniu zasad oceniania rozwiązań zadań […] uwzględniających potrzeby edukacyjne i możliwości psychofizyczne (osoby zdającej – przyp. A. M.);

6) zapewnieniu obecności i pomocy w czasie egzaminu […] nauczycie- la wspomagającego ucznia lub absolwenta w czytaniu i pisaniu lub specjalisty odpowiednio z zakresu danego rodzaju niepełnospraw- ności […], jeżeli jest to niezbędne do uzyskania właściwego kontaktu z uczniem lub absolwentem lub pomocy w obsłudze sprzętu specja- listycznego i środków dydaktycznych.

Warto podkreślić, iż zgodnie z zapisem art. 44zzza, pkt 10 usta- wy minister właściwy do spraw oświaty i wychowanie w drodze rozporządzenia określa również szczegółowe warunki i sposób przeprowadzania omawianych tutaj egzaminów w innym miejscu niż szkoła, jeżeli taka konieczność wynika ze stanu zdrowia lub niepełnosprawności osoby zdającej.

Elementy racjonalnego usprawnienia obecne są również w treści tych fragmentów ustawy, które odnoszą się do egzaminu potwier- dzającego kwalifikacje w zawodzie. Art. 44zzzf, ust. 1 głosi, że uczeń lub absolwent, który posiada stosowne orzeczenie o potrze- bie kształcenia specjalnego wydane ze względu na jego niepełno- sprawność, może przystąpić do takiego egzaminu w warunkach i formie dostosowanych do rodzaju tejże niepełnosprawności. Do- stosowanie formy egzaminu polega – w myśli ust. 7 omawianego artykułu – na przygotowaniu odrębnych arkuszy egzaminacyjnych w przypadku ucznia, słuchacza czy absolwenta niewidomego i sła- bowidzącego. Jeżeli chodzi o warunki, w których egzamin ten zdaje osoba z niepełnosprawnością, to są one analogiczne do tych opisa- nych wyżej odnośnie do egzaminów gimnazjalnego i maturalnego, na co wskazuje z kolei treść ust. 8, punkty 1-5. Podobne warunki – jak głosi art. 44zzzh, ust. 1 ustawy – zapewnia się również na pod- stawie stosownego zaświadczenia lekarskiego tym zdającym oso- bom niewidomym, słabowidzącym, niesłyszącym, słabosłyszącym, z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim lub z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera, które przystępują do omawianego egzaminu po ukoń-

czeniu kwalifikacyjnego kursu zawodowego lub praktycznej nauki zawodu dorosłych albo przyuczenia do pracy dorosłych, jeżeli program tego przyuczenia uwzględniał wymagania określone w podstawie programowej kształcenia w zawodach czy wreszcie na podstawie spełnienia warunków dopuszczenia do egzaminu eks- ternistycznego potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie. Z uwagi na stan zdrowia lub niepełnosprawność osoby zdającej egzamin potwierdzający kwalifikacje w zawodzie może mieć miejsce – na podstawie odpowiedniego rozporządzenia ministra wydanego w myśl art. 44zzzv, pkt 8 ustawy – w innym miejscu niż szkoła, placówka, siedziba pracodawcy lub w podmiocie prowadzącym kurs kwalifikacyjny.

Omawiane wyżej kwestie dostosowań sposobów i warunków przystępowania do egzaminów gimnazjalnego, maturalnego czy potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie przez osoby z niepełno- sprawnością leżą w gestii Centralnej Komisji Egzaminacyjnej powo- łanej na mocy art. 9a, ust. 1 ustawy i Okręgowych Komisji Egzami- nacyjnych powołanych przez właściwego ministra na podstawie art. 9c, ust. 1. To do zadań tej pierwszej należy – jak zapisano w art. 9a, ust. 2, pkt 10, lit. a ustawy – ogłaszanie każdego roku w Biuletynie Informacji Publicznej na swojej stronie szczegółowych komunika- tów w tym zakresie. Stają się one podstawą przeprowadzania tych- że egzaminów przez komisje okręgowe.

Na racjonalne usprawnienie wskazują również niektóre regula- cje zawarte w rozdziale 2 ustawy o systemie oświaty zatytułowa- nym: „Wychowanie przedszkolne, obowiązek szkolny i obowiązek nauki”. Zgodnie z owymi regulacjami – art. 14, ust. 1 – w naszym kraju wychowaniem przedszkolnym obejmuje się dzieci od począt- ku roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym kończą one trzy lata i trwa do końca roku kalendarzowego, w którym koń- czą siedem lat. Dzieci posiadające orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego – zgodnie z zapisem ust. 1a cytowanego artykułu – mo- gą być objęte wychowaniem przedszkolnym nawet wówczas, gdy mają więcej niż siedem lat, nie dłużej jednak niż do końca roku szkolnego tego roku kalendarzowego, w którym kończą dziewięc

lat. W takim przypadku „przesuwa” się wiek, w którym dziecko takie rozpoczyna obowiązkowe wychowanie przedszkolne. Ust. 3a analizowanego artykułu stanowi, że obowiązek ten „[…] rozpoczy- na się z początkiem roku szkolnego poprzedzającego rok szkolny, w którym dziecko rozpocznie spełnianie obowiązku szkolnego”.

Ustawodawca zapisem art. 14a, ust. 4 ustawy nałożył na gminę ob- owiązek zapewnienia dzieciom z niepełnosprawnością w wieku pięciu i sześciu lat oraz objętym obowiązkowym wychowaniem przedszkolnym, ale także tym, które nadal objęte są tym wychowa- niem, mimo ukończenia siódmego roku życia, bezpłatnego trans- portu i opieki w czasie podróży do najbliższego przedszkola czy innej formy wychowania przedszkolnego (punktu przedszkolnego) albo zwrotu kosztów przewozu dziecka i opiekuna, jeżeli dowoże- nie zapewniają rodzice.

Posiadanie przez dziecko orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego może być również – na mocy art. 16a. ust. 1 ustawy – podstawą odroczenia spełniania obowiązku szkolnego, który we- dług naszego prawa oświatowego wyrażonego treścią art. 15, ust. 2

„[…] rozpoczyna się z początkiem roku szkolnego w roku kalenda- rzowym, w którym dziecko kończy 7 lat, oraz trwa do ukończenia gimnazjum, nie dłużej jednak niż do ukończenia 18. roku życia”, przy czym obowiązek nauki trwa – jak zapisano w art. 15, ust. 1 – do ukończenia 18. roku życia. Odroczenie owe nie może trwać dłu- żej niż do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w który dziecko to kończy dziewiąty rok życia. Warto przy tej okazji przy- pomnieć, że zgodnie z cytowanym już Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 lipca 2015 r.⁷ kształcenie uczniów niepełnosprawnych może być prowadzone do końca roku szkolnego tego roku kalendarzowego, w którym uczeń kończy odpowiednio:

1) 18. rok życia w przypadku szkoły podstawowej, 2) 21. – w przy-

________________

7 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 lipca 2015 r. w sprawie wa- runków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełno- sprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym, Dz. U. 2015, poz. 1113, § 4.

padku gimnazjum i 3) 24. – w przypadku szkoły ponadgimnazjal- nej. Obowiązkiem gminy wobec ucznia z niepełnosprawnością – zapisanym w art. 17, ust. 3a ustawy – jest zapewnienie mu bezpłat- nego transportu i stosownej opieki w czasie podróży do najbliższej szkoły podstawowej i gimnazjum, a w odniesieniu do uczniów z niepełnosprawnością ruchową albo upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym także do szkoły ponad- gimnazjalnej, nie dłużej jednak niż do 21. roku życia ucznia, bądź zwrot kosztów przewozu i opieki w przypadku, gdy usługę tę za- pewniają rodzice.

Według art. 22, ust. 2 ustawy minister właściwy do spraw oświaty i wychowania w drodze rozporządzenia ustala m.in. ramo- we plany nauczania i podstawy programowe. W wydanych w związ- ku z tym dokumentach resortowych również widoczne są elementy racjonalnego usprawnienia. Wyraża je m.in. treść § 2, ust. 1, pkt 3 i pkt 4 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lute- go 2012 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach pu- blicznych⁸, która stanowi, że plan nauczania określa m.in. minimalny wymiar godzin oraz tygodniowy wymiar godzin z zakresu zajęć rewalidacyjnych dla uczniów niepełnosprawnych na danym etapie edukacyjnym. W Załączniku nr 1 do tego rozporządzenia⁹ zapisano, że zarówno w ramach edukacji wczesnoszkolnej, jak i w klasach IV-VI szkoły podstawowej minimalny wymiar godzin rewalidacyj- nych w oddziale ogólnodostępnym wynosi 190 godzin na ucznia, zaś tygodniowy wymiar tego typu zajęć na ucznia w każdym roku szkolnym – 2 godziny. Z kolei według Załącznika nr 2¹⁰ wynika, że

________________

8 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie ra- mowych planów nauczania w szkołach publicznych, Dz. U. 2012, poz. 204.

9 Ramowy plan nauczania dla szkoły podstawowej, w tym szkoły podstawowej specjal- nej, z wyjątkiem szkoły podstawowej specjalnej dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, Załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. (poz. 204).

10 Ramowy plan nauczania dla szkoły podstawowej specjalnej dla uczniów z upośledze- niem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, Załącznik nr 2 do rozporzą- dzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. (poz. 204).

ów minimalny wymiar godzin zajęć rewalidacyjnych w klasach I-III oraz w klasach IV-VI w „[…] przypadku uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym, w tym z nie- pełnosprawnościami sprzężonymi, jeżeli jedną z niepełnosprawności jest upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym lub znacz- nym” uczęszczających do szkoły podstawowej ogólnodostępnej wy- nosi również 190 godzin, zaś tygodniowy wymiar tych zajęć w każ- dym roku szkolnym – również po 2 godziny na ucznia. Takie same liczba godzin zajęć rewalidacyjnych w analogicznych do powyższych sytuacjach podają również zapisy zawarte w Załączniku nr 3¹¹ odno- szącym się do planu nauczania w trzechletnim gimnazjum, w tym gimnazjum specjalnego, Załączniku nr 5¹² odnoszącym się do planu nauczania w trzechletnim gimnazjum dla uczniów z upośledzeniem umysłowym głębszego stopnia (umiarkowanym lub znacznym) oraz Załączniku nr 6¹³ odnoszącym się do planu nauczania w trzyletniej zasadniczej szkole zawodowej, w tym specjalnej. Bardziej zróżnico- wany jest minimalny wymiar godzin zajęć rewalidacyjnych przypa- dających na jednego ucznia z niepełnosprawnością w oddziałach ogólnodostępnych trzechletniego liceum ogólnokształcącego (180 go- dzin)¹⁴ i czteroletniego technikum (240 godzin)¹⁵. W obu przypad-

________________

11 Ramowy plan nauczania dla gimnazjum, w tym gimnazjum specjalnego, z wyjątkiem gimnazjum specjalnego dla uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym lub znacznym, Załącznik nr 3 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. (poz. 204).

12 Ramowy plan nauczania dla gimnazjum specjalnego dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, Załącznik nr 5 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. (poz. 204).

13 Ramowy plan nauczania dla zasadniczej szkoły zawodowej, w tym zasadniczej szkoły zawodowej specjalnej dla uczniów niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie oraz zagrożonych niedostosowaniem społecznym. Załącznik nr 6 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. (poz. 204).

14 Ramowy plan nauczania dla liceum ogólnokształcącego, w tym liceum ogólnokształ- cącego specjalnego dla uczniów w normie intelektualnej, Załącznik nr 7 do rozporządze- nia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. (poz. 204).

15 Ramowy plan nauczania dla technikum, w tym technikum specjalnego dla uczniów w normie intelektualnej, Załącznik nr 8 do rozporządzenia Ministra Edukacji Naro- dowej z dnia 7 lutego 2012 r. (poz. 204).

kach tygodniowy wymiar godzin zajęć rewalidacyjnych przypada- jących na jednego ucznia w każdym roku szkolnym wynosi nadal 2 godziny.

Kończąc kwestię planów nauczania i zawartych w nich elemen- tów racjonalnego usprawnienia, warto wspomnieć jeszcze o dwóch ważnych regulacjach prawnych. Po pierwsze – do czego pośrednio już nawiązywaliśmy, pisząc o możliwym okresie kształcenia uczniów z niepełnosprawnością w ramach poszczególnych etapów edukacji – zgodnie z § 5, ust. 1 analizowanego rozporządzenia w przypadku tej kategorii uczniów „[…] można przedłużyć okres nauki na każdym etapie edukacyjnym o jeden rok, zwiększając pro- porcjonalnie wymiar godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych”.

Decyzję o ewentualnym przedłużeniu nauki podejmuje – w myśl

§ 5, ust. 2 – rada pedagogiczna. Po drugie zaś – z treści przypisów nr 1 w cytowanych wyżej Załącznikach nr 2 i 5 wynika że ucznio- wie z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, w tym uczniowie z niepełnosprawnościami sprzężo- nymi, jeżeli jedną z owych niepełnosprawności jest upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym lub znacznym, będący uczniami szkoły podstawowej ogólnodostępnej lub gimnazjum ogólnodostępnego realizują plany nauczania specjalnie dla nich adresowane, a nie te, które dotyczą pozostałych uczniów wymie- nionych szkół. Inaczej mówiąc – nie dotyczą ich plany zawarte we wspomnianych Załącznikach nr 1 i 3.

Wyrazem racjonalnego usprawnienia jest – naszym zadaniem – sposób podejścia do kwestii podstawy programowej. Określone zo- stają one – jak stanowi art. 22, ust. 2, pkt 2 i 2a Ustawy – przez Mini- stra Edukacji Narodowej w drodze odpowiedniego rozporządzenia.

Ogólnie rzecz biorąc uczniowie z niepełnosprawnością, których roz- wój intelektualny nie odbiega od normy oraz ci, którzy charakteryzu- ją się upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim realizują tę samą podstawę programową kształcenia ogólnego dla szkoły podstawo- wej, gimnazjum, zasadniczej szkoły zawodowej, liceum ogólno- kształcącego, technikum i szkoły policealnej oraz odpowiednią pod- stawę programową kształcenia w zawodach co ich pełnosprawni

rówieśnicy. Inaczej jest natomiast – i ten fakt wskazuje na owe racjo- nalne usprawnienie – w przypadku uczniów upośledzonych umysło- wo w stopniu umiarkowanym lub znacznym. Zgodnie z Rozporzą- dzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r.

realizują oni odrębną podstawę programową kształcenia ogólnego w szkole podstawowej i gimnazjum podaną w załączniku nr 3¹⁶.

Mniej klarowne, jak się wydaje, są rozstrzygnięcia dotyczące programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania do danych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego oraz programów nauczania do danych zawodów. Kwestię ich doboru reguluje co prawda art. 22a ustawy, jednak podane tam zapisy nie dotyczą – zgodnie z ust. 8 – m.in. uczniów z niepełnosprawnością.

Ze wcześniejszych rozważań wiemy już, że indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny opracowany dla danego dziecka lub ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi powinien zawierać infor- mację o sposobie i zakresie dostosowania odpowiednio programu wychowania przedszkolnego i wymagań z zajęć edukacyjnych obję- tych realizowanym przez ucznia programem nauczania. Z sugestii zawartych w dokumencie zamieszczonym na stronie jednego z ku- ratoriów oświaty wynika, że uczniowie z niepełnosprawnością bę- dący uczniami szkół ogólnodostępnych¹⁷, których obowiązuje ta sama podstawa programowa, co uczniów o normalnym rozwoju intelektualnym, realizują program nauczania obowiązujący w da- nym oddziale, ale odpowiednio dostosowany do ich potrzeb i moż- liwości psychofizycznych¹⁸. Wiemy już także – była o tym mowa wyżej – że odrębne podstawy programowe dla różnych typów szkół opracowane zostały jedynie w odniesieniu do uczniów z głęb-

________________

16 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszcze- gólnych typach szkół, Dz. U. z 2012 r., poz. 977.

17 W cytowanym dokumencie mowa jest konkretnie o uczniach z lekkim upo- śledzeniem umysłowym.

18 Uczeń z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, pozostający w szkole ogólnodostępne, www.ko.rzeszow.pl/

zalaczniki/dokumenty/0205200701.doc [dostęp: 17.03.2017].

szym stopniem niepełnosprawności intelektualnej. Wydaje się za- tem, iż w stosunku do tych z nich, którzy uczęszczają do szkoły podstawowej lub gimnazjum ogólnodostępnych indywidualnie dostosowywać należy programy opracowane dla tej kategorii uczniów (proponowane przez ministerstwo lub autorskie)¹⁹.

Tytułowe racjonalne usprawnienie szczególnie widoczne jest – naszym zdaniem – w zakresie ustawowej regulacji dotyczącej pod- ręczników szkolnych i materiałów edukacyjnych. Zostały one zapi- sane w art. 22 ab ustawy. W ust. 2, pkt 4 mowa jest o tym, że w przypadku uczniów niepełnosprawnych objętych kształceniem specjalnym w szkole podstawowej i szkole ponadpodstawowej możliwe jest włączenie do zestawu podręczników lub materiałów edukacyjnych obowiązujących we wszystkich oddziałach poszcze- gólnych klas danej szkoły więcej niż jednego podręcznika lub mate- riału edukacyjnego dla danego zakresu edukacji w klasach I-III lub do danych zajęć edukacyjnych w klasach wyższych, przy czym – jak głosi ust. 3 – zespół nauczycieli proponujący dyrektorowi takie rozwiązanie bierze pod uwagę potrzeby edukacyjne i możliwości psychofizyczne tychże uczniów. Uwzględniając fakt, iż owo kształ- cenie specjalne może mieć miejsce w szkołach ogólnodostępnych, przytoczone tutaj zapisy traktować należy jako regulujące również zasady budowania zestawów podręczników szkolnych adresowa- nych do przebywających w nich uczniów z niepełnosprawnością.

Na poziomie szkoły podstawowej, w myśli art. 22ac, ust. 1 ustawy, mają oni, podobnie jak i ich pełnosprawni rówieśnicy, prawo do bezpłatnego dostępu do podręczników, materiałów edukacyjnych lub materiałów ćwiczeniowych w tych przypadkach, gdy są one przeznaczone do stosowania w ramach obowiązkowych zajęć edu- kacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego wymienionych w ramo- wym planie nauczania. W przypadku, gdy dana szkoła dysponuje niewykorzystywanymi podręcznikami i materiałami edukacyjnymi uwzględniającymi potrzeby edukacyjne i możliwości psychofizycz-

________________

19 Zob. np.: Program wychowania i nauczania dzieci i młodzieży upośledzonych umy- słowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, MEN, Warszawa 1997.

ne uczniów z niepełnosprawnością zakupione z dotacji celowej ist- nieje możliwość – zgodnie z zapisem art. 22ak, ust. 6 ustawy – prze- kazania ich dyrektorowi innej szkoły. Możliwość ta daje szanse ko- rzystania z tych środków tym uczniom z niepełnosprawnością, którzy trafiają do danej szkoły ogólnodostępnej w trakcie roku szkolnego, zatem nie byli uwzględniali w trakcie formułowania wniosku o dotację celową.

Według art. 22ae, ust. 1, pkt 1 i pkt 3 wyposażenie szkół w pod- ręczniki i materiały jest zadaniem realizowanym przez jednostki samorządu terytorialnego zleconym z zakresu administracji rządo- wej. Wspomniane jednostki samorządu terytorialnego na wykona- nie powyższego zadania otrzymują stosowną dotację celową udzie- laną – zgodnie a ust. 3 analizowanego artykułu – przez wojewodę.

Kolejny ust 5 zawiera szczegółowe kwoty przeznaczone na jednego ucznia w zależności od klasy, do której on uczęszcza. Z punktu wi- dzenia działań, które można uznać za racjonalne dostosowanie szczególnie istotne są regulacje zawarte w następnym ustępie art. 22ae, tj. ust. 5a. Zawiera on mianowicie wielkości wskaźników, przez jakie mnoży się owe kwoty w przypadku uczniów z niepełno- sprawnością. Wskaźniki te określone zostały w następujący sposób:

1) nie mniejsze niż 2 i nie większe niż 3 – w przypadku uczniów z upo- śledzeniem umysłowym, niesłyszących, słabosłyszących, z autyz- mem, niewidomych i słabowidzących, z zastrzeżeniem pkt 2 i 3, po- siadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, o ile uczniowie ci będą korzystać z podręczników, materiałów edukacyj- nych lub materiałów ćwiczeniowych, dostosowanych do potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych tych uczniów;

2) nie mniejsze niż 5 i nie większe niż 10 – w przypadku uczniów sła- bowidzących posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia spe- cjalnego, o ile uczniowie ci będą korzystać z podręczników, materia- łów edukacyjnych lub materiałów ćwiczeniowych, dostosowanych do potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych tych uczniów, wydrukowanych w druku powiększonym;

3) nie mniejsze niż 10 i nie większe niż 25 – w przypadku uczniów niewidomych posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia spe-

cjalnego, o ile uczniowie ci będą korzystać z podręczników, materia- łów edukacyjnych lub materiałów ćwiczeniowych, dostosowanych do potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych tych ucz- niów, wydrukowanych w systemie Braille’a²⁰.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, ze zgodnie z treścią ust. 11 interpretowanego artykułu ustawy dotacja celowa może być źró- dłem finansowania drukowania i powielania podręczników i mate- riałów edukacyjnych oraz ćwiczeniowych, a także na zakup urządzeń, które temu służą. W odniesieniu do uczniów z niepełnosprawnością objętych kształceniem specjalnym może być ona również źródłem pokrycia kosztów zakupu odpowiedniego sprzętu i oprogramowa- nia niezbędnych do korzystania z podręczników i materiałów mają- cych postać elektroniczną.

Podręczniki są dopuszczane do użytku szkolnego według zasad określonych w art. 22an ustawy przez ministra edukacji narodowej po uzyskaniu pozytywnej oceny ze strony rzeczoznawców. Po speł- nieniu określonych wymagań podręczniki te są wpisywane do sto- sownych wykazów publikowanych – co zostało określone w art. 22ap ustawy – na stronie internetowej ministerstwa²¹. Należy podkreślić, że treść podręczników musi być zgodna z aktualną podstawą pro- gramową, stąd też te z nich, które tracą ważność mogą być wyko- rzystywane przez nauczycieli i uczniów wyłącznie jako materiały pomocnicze. Jednocześnie należy pamiętać, iż uczniowie z niepeł- nosprawnością, którzy zgodnie z prawem oświatowym realizują tę samą podstawę programową co ich pełnosprawni rówieśnicy, mogą korzystać z aktualnych podręczników do szkół ogólnodostępnych²². W praktyce – jak pisze Monika Gułubiew-Konieczna – uczniowie

________________

20 Aktualne rozporządzenia dotyczące kwoty dotacji celowej na zakup pod- ręczników dla uczniów niepełnosprawnych zostały podpisane 16 marca 2017 roku, https://men.gov.pl/strony/wskazniki-kwoty-dotacji-celowej-na-zakup-podrecznikow- dla-uczniow-niepelnosprawnych-nowe-rozporzadzenia-podpisane, [dostęp: 20.03.2017].

21 https://podreczniki.men.gov.pl/ [dostęp: 20.03.2017].

22 https://men.gov.pl/zwiekszanie-szans/ksztalcenie-specjalne/informacja-o- podrecznikach-do-ksztalcenia-specjalnego.html [dostęp: 20.03.2017].

z niepełnosprawnością intelektualną lekkiego stopnia uczęszczający do szkół ogólnodostępnych korzystają z tych samych podręczników co ich koleżanki i koledzy o normalnym rozwoju umysłowym²³.

Uzasadnienie nakładów finansowych na pokrycie kosztów racjonalnego usprawnienia w ramach edukacji

włączającej uczniów z niepełnosprawnością

Kształcenie uczniów z niepełnosprawnością wymaga większych nakładów finansowych od tych, które ponoszone są w odniesieniu do kształcenia o charakterze ogólnodostępnym. Wynika to z ko- nieczności zastosowania specjalnej organizacji procesu kształcenia uwzględniającej stosowne do potrzeb i możliwości tej kategorii uczniów warunki techniczne, metody i środki dydaktyczne oraz kształtowanie ścisłych i niezbędnych relacji społecznych między jego uczestnikami, w tym również współpracę ze środowiskiem rodzinnym²⁴. Analizując dane dotyczące sposobu podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorial- nego w poszczególnych latach podawane do publicznej wiadomości w treści rozporządzeń Ministra Edukacji Narodowej, łatwo dojść do wniosku, że podane tam wagi świadczą o wyraźnej trosce władz państwowych o zaspokojenie potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz rozwijanie możliwości psychofizycznych uczniów poddanych kształceniu specjalnemu niezależnie od tego, gdzie ono ma miejsce – czy w warunkach edukacji segregacyjnej czy niesegregacyjnej.

Według załącznika do wspomnianego rozporządzenia obejmujące- go swoją jurysdykcją rok 2017 wagi owe – wyrażające w istocie rze- czy krotność nakładów na wypełnienie zadań szkolnych wobec

________________

23 M. Gołubiew-Konieczna, Edukacja uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w świetle aktualnych przepisów prawa oświatowego, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2006, s. 22.

24 Jak organizować edukację uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi?, MEN, Warszawa 2010, s. 90.

poszczególnych grup uczniów – przykładowo kształtują się w na- stępujący sposób:

P = 1,40 – dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim;

P = 2,90 – dla uczniów niewidomych, słabowidzących, z niepeł- nosprawnością ruchową, w tym z afazją;

P = 3,60 – dla uczniów niesłyszących, słabosłyszących, z niepeł- nosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowa- nym lub znacznym;

P = 9,50 – dla dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelek- tualną w stopniu głębokim realizujących obowiązek szkolny lub obowiązek nauki poprzez uczestnictwo w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych organizo- wanych przez szkoły podstawowe, gimnazja, szkoły ponadgimnazjalne i poradnie psychologiczno-pedago- giczne, dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzę- żonymi oraz z autyzmem, w tym z zespołem Asper- gera²⁵.

W tym kontekście rodzi się pytanie o zasadność takich preferencji w podziale określonej puli pieniędzy przeznaczonej na finansowa- nie oświaty, a mianowicie, czy jest ona zgodna z zasadą sprawiedli- wości społecznej. Autor niniejszego tekstu podjął już próbę udziele- nia odpowiedzi na tak postawione pytanie w innym miejscu²⁶. W tym celu odwołał się m.in. do przekornie postawionego pytania

________________

25 Algorytm podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu te- rytorialnego na rok 2017, Załącznik do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie sposobu podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego, https://men.gov.pl/ministerstwo/informacje/podzial- czesci-oswiatowej-subwencji-ogolnej-w-2017-roku.html [dostęp: 23.03.2017].

26 Zob.: A. Mikrut, O wątpliwościach moralnych wokół argumentowania i urzec- zywistniania idei edukacji integracyjnej, „Wychowanie na co Dzień” 2015 nr 3, s. 24-29;

A. Mikrut, Reflection of Inclusive Education in Ethic, [w:] Reflection of Inclusive Educa- tion of the 21^st Century in Correlative Scientific Fields (How to Turn Risks into Chances), red. V. Lechta, B. Kudláčová, International Academic Publishers, Frankfurt am Main; Peter Lang; Veda. Publishing House of the Slovak Academy of Sciences Brati- slava, Bratislava 2013, s. 54-60.

przez autorów tekstu o znamiennym tytule „Integracja problemem etycznym”, zamieszczonego w pracy zbiorowej pt. „Integracja dzie- ci o specjalnych potrzebach. Wybrane zagadnienia etyczne”. Gavin Fairbairn i Susan Fairbairn pytali mianowicie, czy nie lepiej wzmoc- nić nakłady na edukację uczniów pełnosprawnych w myśl zasady, że najskuteczniejszym sposobem przychodzenia z pomocą „słab- szym” członkom społeczeństwa jest wspieranie „tych, którzy są hojnie obdarzeni, aby oni z kolei mogli wspomagać mniej obdarzo- nych”²⁷. Z tego punktu widzenia raczej trudno nazwać sprawiedli- wym wspomniany wyżej podział środków przeznaczonych na oświatę, bowiem wiele osób z niepełnosprawnością, zwłaszcza głębszą niepełnosprawnością intelektualną, zawsze będzie jedynie uczestnikiem podziału dóbr materialnych, nie zaś ich wytwarzania.

Nie sposób odrzucić jednak argumentacji na rzecz zwiększonych nakładów na kształcenie specjalne bazującej na zasadzie sprawie- dliwości społecznej rozumianej – jak podaje Tomasz Sienkiewicz – jako „dostępność świadczeń, stwarzanie równych szans oraz ochrona jednostek słabszych”²⁸. Według takiego rozumienia sprawiedliwość społeczna wyraża się zatem m.in. ułatwianiem „osobom o niskich za- sobach wewnętrznych i środowiskowych (słabym, chorym, niepełno- sprawnym, zagubionym i bezradnym wobec wyzwań współczesnego świata i społecznie odrzuconym) dostępu do rozmaitych dóbr i świad- czeń, w tym również rozpatrywanej tutaj edukacji”²⁹. Mając na uwa- dze fakt, iż osoby z niepełnosprawnością cechują się, w mniejszym lub

________________

27 G. Fairbairn, S. Fairbairn, Intergracja problemem etycznym, [w:] Integracja dzieci o specjalnych potrzebach. Wybrane zagadnienia etyczne, red. G Fairbairn, S. Fairbairn, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa 2000, s. 16.

28 Za: B. Szczupał, Prawa osób niepełnosprawnych w aspekcie realizacji zasad spra- wiedliwości społecznej, [w:] Rozwój i funkcjonowanie osób niepełnosprawnych. Konteksty edukacyjne i prawne, red. Z. Gajdzica, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 182.

29 A. Mikrut, Reflection of Inclusive Education in Ethic, [w:] Reflection of Inclusive Education of the 21^st Century in Correlative Scientific Fields (How to Turn Risks into Chances), red. V. Lechta, B. Kudláčová, International Academic Publishers, Frankfurt am Main; Peter Lang; Veda. Publishing House of the Slovak Academy of Sciences Bratislava, Bratislava 2013, s. 55-56.

większym stopniu, ograniczeniami w zakresie tychże zasobów, łatwo skonstatować, że wszelkie działania na rzecz osłabiania owych ogra- niczeń traktować należy nie jako przejaw preferowania jednych osób kosztem innych, ale rozsądnie pojmowanej sprawiedliwości społecz- nej. Za niesprawiedliwe należałoby uznać brak owych działań, bo- wiem sytuacja taka pogłębiałaby przepaść między szansami eduka- cyjnymi osób pełnosprawnych i „dotkniętych” różnymi rodzajami zaburzeń funkcji i/lub struktury organizmu. Nie ulega przecież żad- nej wątpliwości, że ci pierwsi z natury rzeczy znajdują się pod tym względem na uprzywilejowanej pozycji³⁰.

Bibliografia

Algorytm podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorial- nego na rok 2017, Załącznik do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie sposobu podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego, https://men.gov.pl/ministerstwo/informacje/podzial- czesci-oswiatowej-subwencji-ogolnej-w-2017-roku.html, [dostęp: 23.032017].

Fairbairn G., Fairbairn S., Intergracja problemem etycznym, [w] Integracja dzieci o spe- cjalnych potrzebach. Wybrane zagadnienia etyczne, red. G Fairbairn, S. Fairbairn, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa 2000.

Gąciarz B., Model społeczny niepełnosprawności jako podstawa zmian w polityce społecz- nej, [w:] Polscy niepełnosprawni. Od kompleksowej diagnozy do nowego modelu poli- tyki społecznej, red. B. Gąciarz, S. Rudnicki, Wydawnictwo AGH, Kraków 2014.

Gołubiew-Konieczna M., Edukacja uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w świe- tle aktualnych przepisów prawa oświatowego, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2006.

http://www.un.org/esa/socdev/enable/rights/ahcfinalrepe.htm [dostęp: 20.03.2017].

https://men.gov.pl/strony/wskazniki-kwoty-dotacji-celowej-na-zakup-podrecznikow- dla-uczniow-niepelnosprawnych-nowe-rozporzadzenia-podpisane [dostęp: 20.03.

2017].

https://men.gov.pl/zwiekszanie-szans/ksztalcenie-specjalne/informacja-o-podrecz nikach-do-ksztalcenia-specjalnego.html [dostęp: 20.03.2017].

https://podreczniki.men.gov.pl/ [dostęp: 20.03.2017].

________________

30 A. Mikrut, O wątpliwościach moralnych wokół argumentowania i urzeczywistnia- nia idei edukacji integracyjnej, „Wychowanie na co Dzień” 2015, nr 3, s. 27.

Hulek A., Kształcenie specjalne w systemie integracyjnym,[w:] Encyklopedia Pedago- giczna, red. W. Pomykało, Warszawa, Fundacja Innowacja, Warszawa 1997.

Jak organizować edukację uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi?, MEN, War- szawa 2010.

Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych. Poradnik RPO, http://www.rpo.gov.pl/sites /default/files/BIULETYN RPO – Materiały nr 82 KPON.pdf [dostęp: 3.01.2017].

Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych Organizacji Narodów Zjednoczonych. Stowa- rzyszenie Przyjaciół Integracji, Warszawa 2007.

Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych, Dz. U. 2012, poz. 1169.

Mikrut A., Edukacja integracyjna czy włączająca? O prawie do edukacji w kontekście pol- skich tłumaczeń konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Referat wygłoszony na konferencji naukowej, nt. O nauki zaangażowane – w praktykę edukacji, rehabili- tacji i socjalizacji osób z niepełnosprawnością, Ustroń 2016.

Mikrut A., O promowaniu godności człowieka w ramach Konwencji o Prawach Osób Nie- pełnosprawnych, „Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych – Polska Akademia Nauk – Oddział w Krakowie” 2016, tom LXIX, w druku.

Mikrut A., O wątpliwościach moralnych wokół argumentowania i urzeczywistniania idei edukacji integracyjnej, „Wychowanie na co Dzień” 2015, nr 3.

Mikrut A., Reflection of Inclusive Education in Ethic, [w:] Reflection of Inclusive Educa- tion of the 21^st Century in Correlative Scientific Fields (How to Turn Risks into Chan- ces), red. V. Lechta, B. Kudláčová, International Academic Publishers, Frankfurt am Main; Peter Lang; Veda. Publishing House of the Slovak Academy of Scien- ces Bratislava, Bratislava 2013.

Program wychowania i nauczania dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, MEN, Warszawa 1997.

Ramowy plan nauczania dla gimnazjum specjalnego dla uczniów z upośledzeniem umysło- wym w stopniu umiarkowanym i znacznym, Załącznik nr 5 do rozporządzenia Mi- nistra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. (poz. 204).

Ramowy plan nauczania dla gimnazjum, w tym gimnazjum specjalnego, z wyjątkiem gim- nazjum specjalnego dla uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym lub znacznym, Załącznik nr 3 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. (poz. 204).

Ramowy plan nauczania dla liceum ogólnokształcącego, w tym liceum ogólnokształcącego specjalnego dla uczniów w normie intelektualnej, Załącznik nr 7 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. (poz. 204).

Ramowy plan nauczania dla szkoły podstawowej specjalnej dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, Załącznik nr 2 do rozporządze- nia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. (poz. 204).

Ramowy plan nauczania dla szkoły podstawowej, w tym szkoły podstawowej specjalnej, z wyjątkiem szkoły podstawowej specjalnej dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, Załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. (poz. 204).

Ramowy plan nauczania dla technikum, w tym technikum specjalnego dla uczniów w nor- mie intelektualnej, Załącznik nr 8 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodo- wej z dnia 7 lutego 2012 r. (poz. 204).

Ramowy plan nauczania dla zasadniczej szkoły zawodowej, w tym zasadniczej szkoły zawo- dowej specjalnej dla uczniów niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie oraz zagrożonych niedostosowaniem społecznym. Załącznik nr 6 do rozporządzenia Mi- nistra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. (poz. 204).

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 lipca 2015 roku w sprawie warun- ków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełno- sprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym, Dz. U. 2015, poz. 1113.

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 czerwca 2015 roku w sprawie szczegółowych warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych, Dz. U. 2015, poz. 843.

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w po- szczególnych typach szkół, Dz. U. z 2012 r. poz. 977.

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 roku w sprawie ramo- wych planów nauczania w szkołach publicznych, Dz. U. 2012, poz. 204.

Szczupał B., Prawa osób niepełnosprawnych w aspekcie realizacji zasad sprawiedliwości społecznej, [w:] Rozwój i funkcjonowanie osób niepełnosprawnych. Konteksty edu- kacyjne i prawne, red. Z. Gajdzica, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005.

Szumski G., współpraca Firkowska-Mankiewicz A., Wokół edukacji włączającej. Efekty kształcenia uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim w klasach specjalnych, integracyjnych i ogólnodostępnych. Wydawnictwo APS, Warszawa 2010.

Uczeń z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego dla uczniów z upośledzeniem umy- słowym w stopniu lekkim, pozostający w szkole ogólnodostępne, www.ko.rzeszow.pl/

zalaczniki/dokumenty/0205200701.doc [dostęp: 17.03.2017].

Ustawa Prawo oświatowe z dnia 14 grudnia 2016, Dz. U. 2017, poz. 59.

Ustawa Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo oświatowe z dnia 14 grudnia 2016, Dz. U.

2017, poz. 60.

Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku, Dz. U. 2016, poz. 1943, 1954, 1985 i 2169 oraz z 2017 r. poz. 60, stan prawny na 2 III 2017, www.prawo.vulcan.

edu.pl [dostęp: 2.03.2017].

Zamkowska A., Wsparcie edukacyjne uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim w różnych formach kształcenia na I etapie edukacji, Wydawnictwo Politech- niki Radomskiej, Radom 2009.

Zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 4 października 1993 roku w sprawie zasad organizowania opieki nad uczniami niepełnosprawnymi, ich kształcenia w ogólnodo- stępnych i integracyjnych publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz orga- nizacji kształcenia specjalnego, Dz. Urz. MEN Nr 9 poz. 36.

Interdisciplinary Contexts of Special Pedagogy NUMBER 17/2017

A

M

‘Reasonable accommodation’

in the education of children and youth with disabilities – as based on the convention

on the rights of persons with disabilities

Part 2

ABSTRACT: Adam Mikrut, ‘Reasonable accommodation’ in the education of children and youth with disabilities – as based on the convention on the rights of persons with disabilities.

Part 2. Interdisciplinary Contexts of Special Pedagogy, No. 17, Poznań 2017. Pp. 11-29.

Adam Mickiewicz University Press. ISSN 2300-391X

The authorities of the Republic of Poland, by ratifying the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, have undertaken the responsibility to implement such changes in the national legal order and in social policies that aim at ensuring full and equal enjoyment of all rights and freedoms by people with disabilities and preventing their discrimination in different aspects of life. One of the ways to fulfil this commitment is the ‘reasonable accommodation’. According to Article 2 of the Convention the term means ‘(…) necessary and appropriate modification and ad- justments not imposing a disproportionate or undue burden’ and its purpose is to reduce physical, technical or social barriers hindering or restricting the various roles and tasks of those affected by disorders in the structure or functions of the body.

The author of this article explored manifestations of such activities in the field of education laws and their practical application. He determined that in the analysed area, many solutions are in line with the spirit of the ‘reasonable accom- modation’.

KEY WORDS: Convention on the Rights of Persons with Disabilities, reasonable accommodation, right to education

Introductory remarks

In the first part of this paper, published in the previous issue of Interdisciplinary Contexts of Special Pedagogy, the author explained the meaning of the term ‘reasonable accommodation’ used in the Convention on the Rights of Persons with Disabilities adopted on 13 December 2006 by the United Nations General Assembly (Reso- lution 61/106).¹ Let us remind that reasonable accommodation in- volves – as defined in Article 2 of the Convention –

‘(…) necessary and appropriate modifications and adjustments not im- posing a disproportionate or undue burden, where needed in a particu- lar case, to ensure to persons with disabilities the enjoyment or exercise on an equal basis with others of all human rights and fundamental freedoms’.²

He searched, and will search in this part of the text as well, for the elements of such reasonable accommodation in legal and organ- isational solutions concerning the exercise of disabled persons’ right to education. It should be pointed out – which was already dis- cussed in the previous part – that the paper was written after the Polish President signed the Education Act of 14 December 2016,³ which – pursuant to Article 1 of the Act on the Provisions Imple- menting the Education Act of 14 December 2016⁴ – comes into force, will enter into force, with a few exceptions (Article 18 and Article 47, and Chapter 6), on 1 September 2017. This means that solutions consistent with the idea of reasonable accommodation were sought after mainly with respect to the provisions of the current version of the Act on the Education System and the ministerial regulations

________________

1 Convention on the Rights of Persons with Disabilities, Journal of Laws of 2012, item 1169.

2 Convention on the Rights of Persons with Disabilities, Journal of Laws of 2012, item 1169, Article 2.

3 Education Law Act of 14 December 2016, Dz. U. (Journal of Laws) of 2017, item 59.

4 Implementing Provisions – Education Law Act of 14 December 2016, Dz. U. (Jour- nal of Laws) of 2017, item 60.

associated with this Act.Regulation.⁵ Solutions that involve reason- able accommodation discussed in the first part of this paper includ- ed, among other things: the adjustment of the preschool and school curriculum to the individual needs of children and students in the form of the so-called individual educational and therapeutic programme as well as the control of school performance. Below, the reader will find other numerous examples of the reasonable accommodation, incorporated in the Polish education law and its practical applications.

Elements of ‘reasonable accommodation’

in Polish education law – other examples and solutions

Aspects of ‘reasonable accommodation’ are also visible in the principles concerning lower secondary school final exams, second- ary school final exams (Matura) and exams confirming vocational qualifications, defined in Chapter 3b of the Act on the Education System. The provisions of Article 44zw(1), (2) and (3) stipulate, re- spectively, that students with a special needs certificate issued due to moderate or severe intellectual disability do not have to take the lower secondary school final exam. A student with a relevant certif- icate issued due to multiple disabilities, none of which is an intellec- tual disability, can also be released from the obligation to take the exam or a part of it.⁶ A student holding a special needs certificate issued due to mild intellectual disability, who is taking a modern language exam and who continued to learn this language in lower secondary school in accordance with the requirements defined in the general education core curriculum, the analysed article provides for the release from the obligation to take this exam at the advanced

________________

5 Education System Act of 7 September 1991, Dz. U. (Journal of Laws) of 2016, item 1943, 1954, 1985 and 2169 and of 2017, item 60, legislation in force as at 2 March 2017; www.prawo.vulcan.edu.pl 2 March 2017.

6 Article 44zw(1) of the Act states that students with multiple disabilities, in- cluding moderate or severe intellectual disability, do not take this exam.

level; however, they can take the exam at the request of their par- ents. Modern language is also the kind of educational course in rela- tion to which the education law provides for the possibility of ex- emption from certain obligations related to the secondary school final exam. This situation is provided for in Article 44zzg(1). It says that a deaf student is relieved of the obligation to take the oral part of the exam. However, Section 2 of the above-mentioned article stipulates – which seems particularly important – that a speech- impaired student is released from the entire secondary school final exam.

Students and school leavers holding a special needs certificate can, due to their disability, take the above-mentioned lower second- ary school final exam and secondary school final exam on condi- tions and in the form adjusted to the type of disability, as stipulated in Article 44zzr(1) of the Act. The manner of adjusting these forms was specified in Section 8 of the analysed article. Pursuant to this provision, it involved the preparation of separate examination sheets suitable for the type of disability of the person taking the exam, ‘(…) yet, no separate examination sheets are prepared for school leavers holding a special needs certificate issued due to mild intellectual disability’. The adjustment of the conditions of organis- ing the lower secondary school final exam and the secondary school final exam involves, as defined in Section 10 of this article:

‘1) Minimising the limitations resulting from the disability (…);

2) Providing (…) a workplace suitable (…) for educational needs and psychophysical abilities;

3) Using appropriate specialist equipment and teaching resources;

4) Sufficient time extension (…);

5) Specifying the principles of evaluating solutions to tasks (…), taking into account educational needs and psychophysical abilities (of the person taking the exam – author’s note);

6) Ensuring the presence and support during the exam (…) of an inter- vention teacher for a student or a school leaver to support them in reading and writing, or a specialist relevant for a given type of disa- bility (…) if it is necessary for the proper communication with a stu-

dent or a school leaver, or support in the use of specialist equipment and teaching resources’.

It is worth mentioning that, pursuant to the provision of Article 44zzza(10) of the Act, the minister responsible for education speci- fies also, by virtue of a regulation, detailed conditions and manner of organising the discussed exams outside school if it is necessary due to the health condition or disability of the person taking the exam.

Elements of reasonable accommodation are also present in frag- ments of the Act that refer to an exam confirming vocational qualifi- cations. Article 44zzzf(1) states that a student or a school leaver that holds a relevant special needs certificate issued due to their disabil- ity may take such an exam in conditions and in a form adjusted to the type of the disability. The adjustment of the form of the exam involves, pursuant to Section 7 of the discussed article, the prepara- tion of separate exam sheets for a blind or visually impaired stu- dent, student, school leaver or a graduate. As regards the conditions in which such a person is taking the exam, they are analogous to the ones described above in relation to the lower secondary school final exam and the secondary school final exam, which is stipulated in points 1-5 of Section 8. Similar conditions – pursuant to Article 44zzzh(1) – are also ensured on the basis of a relevant medical cer- tificate to blind, visually-impaired, deaf, hearing-impaired, physi- cally disabled, including aphasia, mildly intellectually disabled or autistic (including those with the Asperger syndrome) persons who take the discussed exam after completing a qualifying vocational course or vocational training for adults, or job training for adults if the programme of such training met the requirements specified in the core curriculum for vocational education; or when conditions for the approval of external examination confirming vocational qualifications are met. Due to the health condition or disability of the person taking the exam confirming vocational qualifications, it can be organised outside a school, a facility or an employer’s premises or at the premises of the entity organising the qualification course under a relevant regulation of the minister issued in accord- ance with Article 44zzzv(8) of the Act.

The above-discussed adjustments of the manners and conditions of taking the lower secondary school final exam, the secondary school final exam or the vocational qualifications exam by disabled persons are to be implemented by the Central Examination Com- mission established under Article 9a(1) of the Act and by Regional Examination Commissions established by a relevant minister under Article 9c(1). The former is responsible for – as stipulated in Article 9a(2)(10)(a) of the Act – announcing detailed communications in this respect in Biuletyn Informacji Publicznej every year. Regional commissions use them as the basis for the organisation of these exam.

Reasonable accommodation is also reflected in certain regula- tions included in chapter 2 of the Education System Act entitled

‘Preschool education, schooling obligation and education obliga- tion’. Pursuant to these regulations – Article 14(1) – in our country, preschool education obligation applies to children from the begin- ning of the school year in the calendar year in which they are 3 and lasts by the end of the calendar year in which they are 7. Children holding a special needs certificate – in accordance with Section 1a of the quoted article – may be subject to compulsory preschool educa- tion even if they are more than 7, but not longer than by the end of the calendar year in which they are 9. In such a case, the age at which such a child begins compulsory preschool education is ‘shift- ed’. Section 3a of the analysed article states that the obligation ‘(…) starts at the beginning of the calendar year preceding the school year in which the child begins to fulfil the schooling obligation’.

Under Article 14a(4) of the Act, the legislator imposed on the com- mune (Polish gmina) the obligation to provide 5- and 6-year old disabled children subject to preschool compulsory education, but also those who are still subject to this obligation although they are seven years old, with free-of-charge transport and care during the travel to the nearest preschool or any other form of preschool edu- cation (day care facility), or to return the costs of the transport of the child and the carer if the transport is organised by parents.

The fact that a child holds a special education needs certificate may also – under Article 16a(1) of the Act – form the basis for the

postponement of the fulfilment of the schooling obligation, which, according to our education law, as specified in Article 15(2), ‘(…) starts at the beginning of the calendar year in which a child is 7 and lasts by the end of the lower secondary school, but not longer than by the age of 18’, and the schooling obligation lasts – as stated in Article 15(1) – by the time the child is 18. The postponement cannot last longer than by the end of the school year in the calendar year in which the child is nine. It is worth mentioning here that, pursuant to the Regulation of the Minister of National Education of 24 July 2015,⁷ the education of disabled students may be continued by the end of the school year in which the student is, respectively: 1) 18, for primary school, 2) 21 – for lower secondary school and 3) 24 – for upper secondary school. The commune is obliged – as stipulated in Article 17(3a) of the Act – to provide a disabled student with a free- of-charge means of transport and relevant care during the travel to the nearest primary school and lower secondary school, and in the case of students with moderate or profound physical or intellectual disability – also to the upper secondary school, but not longer than by the age of 21, or to return the costs of transport and care if the service is provided by the parents.

Pursuant to Article 22(2) of the Act, the minister of education specifies, among other things, curriculum frameworks and core curricula by virtue of a regulation. Elements of reasonable accom- modation are therefore also visible in ministerial documents issued in relation to it. It is expressed, among other things, in Article 2(1)(3) and (4) of the Regulation of the Minister of National Education of 7 February 2012 on Curriculum Frameworks in State Schools’,⁸ which states that the curriculum defines, inter alia, the minimum number of hours and weekly number of hours of special therapy

________________

7 Regulation of the Minister of the National Education of 24 July 2015 on the condi- tions of organising the education and care for children and youth with disability, social maladjustment and at risk of social maladjustment Dz. U. (Journal of Laws) of 2015, item 1113, Article 4.

8 The Regulation of the Minister of National Education of 7 February 2012 on frame- work curricula in state schools, Dz. U. (Journal of Laws) of 2012, item 204.