Były i pozo- stają nimi do dzisiaj regiony geograficzne wyróżniające się obecnością skupisk konkurencyjnych firm i organizacji działających w układzie wzajemnych zależ­ ności

Adrian GRYCUK*

KONCEPCJA GRON W TEORII I PRAKTYCE ZARZĄDZANIA

Wstęp

Ekonomia klasyczna już ponad 200 lat temu dostrzegała fakt, że działalność gospodarcza człowieka jest nierówno rozmieszczona w przestrzeni geograficz­

nej, a rozwój gospodarczy ludzkości od zawsze miał charakter rozwoju spolary­

zowanego - nierównomiernego i opartego na biegunach wzrostu. Były i pozo- stają nimi do dzisiaj regiony geograficzne wyróżniające się obecnością skupisk konkurencyjnych firm i organizacji działających w układzie wzajemnych zależ­

ności.

Wzrost zainteresowania przedstawicieli nauk organizacji i zarządzania zjawi­

skami będącymi dotąd przedmiotem zainteresowania niemalże wyłącznie geo­

grafii ekonomicznej datuje się od początku lat 90-tych XX wieku. Ekonomistą, który wniósł największy wkład do rozwoju i popularyzacji koncepcji klastrów, był znany badacz zjawisk związanych z konkurencyjnością przedsiębiorstwa Michael E. Porter. W książce The Competitive Advantage of Nations (1990) przedstawił on nową teorię konkurencyjności narodowej i regionalnej, zbudo­

waną w oparciu o czynniki związane z lokalizacją geograficzną sektorów i firm.

Rozwijaniu nowego nurtu badawczego w obszarze zarządzania strategicznego, jakim są przestrzenne uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstwa,

sprzyjały:

• procesy globalizacyjne w gospodarce światowej;

• nasilenie walki konkurencyjnej oraz wzrost złożoności otoczenia biznesu;

• deregulacja i liberalizacja światowego handlu oraz związane z tym umiędzy­

narodowienie procesów produkcyjnych;

• będąca rezultatem rewolucji technologicznej lat 90-tych „śmierć odległości”

(Caimcross 2001) i związany z nią spadek kosztów komunikowania się i transportu, a także wzrost mobilności niektórych czynników produkcji;

• wzrost znaczenia wiedzy i innowacji dla budowania trwałej przewagi konku­

rencyjnej;

* Autorjest doktorantem w Katedrze Zarządzania w Gospodarce, Szkoły Głównej Handlowej w War­ szawiei pracownikiemDepartamentu BadańPaństwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych S.A.

• spadek znaczenia tradycyjnych przewag komparatywnych (opartych na czyn­

nikach kosztowych) na rzecz przewag konkurencyjnych (związanych z ja­

kością, innowacyjnością i dyferencjacją produktową).

W literaturze przedmiotu zaczyna dominować pogląd, że w globalizującej się gospodarce światowej przewaga konkurencyjna ma coraz bardziej lokalny cha­

rakter (Porter 1998, Enright 2000).

1. Definicja grona

Angielskie słowo cluster oznacza grupę podobnych rzeczy (przedmiotów) znajdujących się lub zgrupowanych blisko siebie1 2. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że w znaczeniu ekonomicznym słowo to po raz pierwszy zostało użyte w pracach Michaela E. Portera skąd, przetłumaczone jako „klaster” lub

„grono”, trafiło do polskiej terminologii zarządzania .

Analiza literatury poświęconej gronom pozwala stwierdzić, iż pojęcie to ce­

chuje ogromna pojemność i wieloznaczność semantyczna, na co dodatkowo na­

kłada się istnienie wielu koncepcji komplementarnych do koncepcji klastra.

W rezultacie nie ma jednej, powszechnie stosowanej i zaakceptowanej, definicji grona. Większość z przytoczonych poniżej definicji zawiera w sobie niektóre lub wszystkie z następujących wymiarów:

• Koncentracja geograficzna (przestrzenna). Bliskość sprzyja rozprzestrze­

nianiu się innowacji, współpracy, a także nawiązywaniu i podtrzymywaniu kontaktów między partnerami.

• Współpraca (konkurencja). Zjawiska kooperacji i konkurencji (często ana­

lizowane łącznie) pozwalają na osiąganie przez członków grona efektów sy- nergii oraz wzmacniają ich potencjał innowacyjny.

• Koncentracja sektorowa. Uczestnicy grona często pochodzą z jednego lub kilku pokrewnych sektorów.

• Specjalizacja. Cechą charakterystyczną wielu klastrów jest obecność dużej grupy wyspecjalizowanych firm i organizacji. Teoria ekonomii i badania em­

piryczne potwierdzają, że specjalizacja sprzyja podnoszeniu efektywności

1Np. Webster’s NewEncyclopedic Dictionary 1994; Longman Dictionary of ContemporaryEnglish, 1999.

Autorzy WielkiegoSłownika Angielsko -Polskiego tłumaczą angielskiesłowo cluster jako„kiść” (winogron),

„grono” (jagód), „grupka” lub „gromadka” (ludzi), „kępa” lub „kępka” (krzewów, trawy), „rój” (owadów),

„skupisko” (domów, wysp), „zbitka” (pomysłów). W znaczeniu czasownikowym słowo to oznacza „skupiać się”, „gromadzić się”.Zob. Wielki Słownik Angielsko -Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN,Warszawa2002, s. 216.

2 W języku polskim „klaster” jest słowemspotykanym w muzyce, fizyceoraz informatyce. Odpowiednio jestto: [1] współbrzmienie kilku sąsiadujących ze sobą na skali muzycznej dźwięków; [2] grupa nukleonów

wewnątrzjądra atomowego, która tworzy strukturę podobną dojąder lżejszych i jest traktowana jako pewna podstrukturacałego jądra; [3] wydzielona grupa terminali, stacji dyskówlub innych urządzeń sieci kompute­ rowej wyróżnionychjako całość ze względu na określone kryterium. Zob. H. Żgółkowa (red.), Praktyczny Słownik Współczesnej Polszczyzny,Wydawnictwo Kurpisz,Poznań 1998, s. 208.

działania organizacji, wzmacniając jednocześnie potrzebę współpracy i bu­

dowania sieci powiązań kooperacyjnych.

• Współzależność. Pomiędzy uczestnikami klastra zachodzą dynamiczne inte­

rakcje, których jakość i intensywność determinują sukces ekonomiczny gro­

na.

Dodatkowo niektórzy badacze podkreślają wspólną trajektorię rozwoju (co- evolutiori) grona, eksploatowanie tych samych rynków, technologii lub wspólnej bazy wiedzy (często o charakterze dobra publicznego). Ważne mogą być rów­

nież: poczucie regionalnej wspólnoty oraz zaakceptowana przez organizacje działające w klastrze wspólna wizja jego funkcjonowania.

Zdaniem Jacobsa i de Mana wszystkie opisywane w literaturze przedmiotu przykłady klastrów można zaliczyć do jednej z trzech poniższych kategorii zja­

wisk ekonomicznych (Jacobs i de Man 1996, s. 426):

1. Grono będące skoncentrowaną geograficznie formą działalności ekono­

micznej grupy firm z pokrewnych sektorów, często związanych z ośrodkami wiedzy (uniwersytety, centra naukowo-badawcze).

2. Grona rozumiane jako zintegrowane pionowo łańcuchy produkcyjne (yer- ticalproduction chainś) - wąsko zdefiniowane sektory, w których sąsiadujące ze sobą etapy procesu produkcyjnego tworzą jądro klastra. Do tej grupy można także zaliczyć sieci utworzone przez największe firmy działające na pewnym wyodrębnionym obszarze geograficznym.

3. Grona jako całe sektory lub branże (np. „klaster chemiczny” lub „klaster rolno-spożywczy”).

W literaturze przedmiotu możemy napotkać następujące definicje klastra:

1. Grona to geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjali­

zowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w po­

krewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (uniwersytety, jednostki normalizacyjne i stowarzyszenia branżowe) konkurujących i współpracujących ze sobą (Porter 2001, s. 246).

2. Grona to sieci produkcyjne składające się ze współzależnych firm i ich wyspecjalizowanych dostawców, ośrodków wiedzy (uniwersytety, instytuty badawcze), organizacji wspierających (pośrednicy, konsultanci) oraz ich klien­

tów (Bank Światowy 2002).

3. Grono to grupa firm, ich dostawców, klientów oraz ośrodków wiedzy (uczelnie wyższe, jednostki badawcze, firmy konsultingowe) posiadających komplementarne kompetencje oraz uczestniczących w jednym łańcuchu tworze­

nia wartości (procesie produkcyjnym), których celem działania jest poprawa jakości procesów oraz dóbr finalnych. Mogą one tworzyć między sobą powiąza­

nia sieciowe umożliwiające dyfuzję innowacji i wspólne rozwijanie nowych technologii (Den Hertog i in. 2001).

4. Grono to grupa przedsiębiorstw zlokalizowanych na wyodrębnionym ob­

szarze geograficznym (Swann i Prevezer 1996).

5. Grono to geograficzne skupisko firm działających w pokrewnych sekto­

rach, kooperujących lub w inny sposób powiązanych ze sobą lub też świadczą­

cych wobec siebie komplementarne usługi i korzystających z tej samej infra­

struktury, a także wyspecjalizowanych dostawców. Operują one na tym samym (lokalnym) rynku pracy napotykając w swoich działaniach na podobne szanse i zagrożenia (Rosenfeld 1997).

6. Grono to grupa powiązanych ze sobą organizacji z pokrewnych sektorów (Scottish Enterprise 1999).

7. Grono to geograficzne skupisko firm, pomiędzy którymi istnieją powiąza­

nia pionowe i poziome, współpracujących i konkurujących ze sobą w określo­

nym segmencie rynku, korzystających z tej samej lokalnej infrastruktury oraz akceptujących wspólną wizję co do kierunków dalszego rozwoju branży lub regionu (Cooke 2002).

8. Grono to grupa skoncentrowanych przestrzennie, współzależnych, koope­

rujących i konkurujących ze sobą przedsiębiorstw i instytucji, tworzących wspólnie system powiązań o charakterze rynkowym i pozarynkowym (UK De­

partment ofTrade and Industry 2001). .

9. Na grono składają się cztery elementy: geograficzne skupisko wyspecjali­

zowanych firm (przede wszystkim małych i średnich) działających w pokrew­

nych sektorach; oparty na rynkowej i pozarynkowej wymianie dóbr i informacji system powiązań pomiędzy przedsiębiorstwami; poczucie pewnej wspólnoty przekładające się na typowe dla grona zachowania oraz sieć publicznych i prywatnych instytucji wspierających działania pozostałych członków klastra (Rabelotti 1995).

10. Grono to sektorowe i geograficzne skupisko firm, które dzięki wyspecja­

lizowanym dostawcom, dostępności surowców i komponentów oraz lokalnemu rynkowi pracy osiągają korzyści aglomeracji. Są one wspierane przez sieć in­

stytucji z sektora prywatnego i publicznego, promujących kolektywne uczenie się oraz procesy dyfuzji innowacji (UNIDO 1999)3.

Przyczyn stosowania tak wielu różnych definicji jest kilka. Przede wszystkim badania klastrów mogą być przeprowadzone dla różnych celów. Po drugie, na mnogość stosowanych definicji gron duży wpływ ma jakość dostępnych dla analizy danych, stosowane metody badawcze a także liczne ograniczenia i nie­

spójności metodologiczne4.

Również autor zdecydował się przyjąć własną definicję klastra:

4Boosting Innovation: TheCluster Approach, OECD, Paris 1999,s. 270.

Brak jednolitej metodologii badań nad gronami oraz towarzyszącatemu zjawisku inflacjapojęciowajest jedną z przyczyn rosnącej liczby głosówkrytycznych dotyczących domniemanego pozytywnego wpływugron

na konkurencyjność firm i regionów.Por.np. Martin i Sunley 2001.

Grono to geograficzne skupisko firm działających w pokrewnych sekto­

rach, ich dostawców oraz innych organizacji (stowarzyszenia branżowe, ośrodki wiedzy jak uczelnie wyższe oraz centra naukowo-badawcze) współ­

pracujących ze sobą w procesie produkcyjnym i w łańcuchu tworzenia war­

tości, pomiędzy którymi istnieją powiązania sieciowej dla których członko­

stwo w gronie może być ważnym czynnikiem wpływającym na ich indywi­

dualną konkurencyjność.

Źródło: Opracowanie własne Rys. 1. Budowa grona

W literaturze przedmiotu przeważa pogląd, że zjawisko tworzenia się kla­

strów dotyczy zdecydowanej większości lub nawet wszystkich sektorów gospo­

darki5.

2. Koncepcja gron na tle innych teorii ekonomicznych

Koncepcja gron - bo z pewnością nie można mówić o niej jeszcze jako o teo­

rii - jest koncepcją eklektyczną. Łączy ona w sobie różne podejścia, doktryny i nurty badawcze z dziedziny ekonomii, nauk organizacji i zarządzania, socjolo­

gii oraz innych nauk społecznych. Chociaż jej początków należy upatrywać we wczesnych pracach Adama Smitha i Davida Ricardo, to badaczem, którego pra­

ce dały najsilniejsze teoretyczne podstawy koncepcji gron, był wybitny przed­

5 Opinie przeciwne zob. np. Steinie i Schiele 2002.

stawiciel ekonomii neoklasycznej Alfred Marshall. Analizując skłonność przed­

siębiorstw z sektorów produkcyjnych w Anglii do lokowania się w pobliżu kon­

kurentów, najważniejszych dostawców oraz klientów, Marshall stworzył pojęcie zewnętrznych korzyści skali (external econofnies of scalę). W ten sposób okre­

ślił wszystkie czynniki sprzyjające wzrostowi efektywności działania firmy znajdujące się w jej najbliższym otoczeniu.

Marshall wskazał na trzy główne przyczyny, dla jakich firmy wybierają lo­

kalizację w pobliżu innych firm z tego samego sektora:

• powstanie rynku wyspecjalizowanych dostawców i odbiorców;

• lokalny rynek pracy, na którym organizacja może znaleźć pracowników ze specjalistycznymi umiejętnościami i odpowiednim doświadczeniem;

• dyfuzja wiedzy (knowledge spillovers) między przedsiębiorstwami6.

Koncentracja produkcji w dystryktach przemysłowych pozwalała firmom (zwłaszcza małym i średnim) specjalizować się, korzystać ze wspólnej infra­

struktury oraz naśladować najlepsze rozwiązania techniczne i organizacyjne stosowane przez konkurentów.

Do marshallowskiej koncepcji dystryktu przemysłowego nawiązywało wiele późniejszych teorii, zbliżonych i komplementarnych do koncepcji klastra7. Do najważniejszych należały koncepcje: stref wzrostu (industrial/development blocks) Dahmena (1950), bieguna wzrostu (development/growth pole) Perroux (1955), klastra regionalnego Enrighta (1992), bloków kompetencji (competence blocks) Elliasson (1996), środowiska innowacyjnego (innovative miliewć) GREMI (1991), nowych obszarów przemysłowych (new industrial spaces) Scotta i Storpera (1988), lokalnych (regionalnych, narodowych) systemów in­

nowacyjnych Lundvalla (1988), aglomeracji, terytorialnego kompleksu przemy­

słowego, regionu uczącego się (1992), obszaru zasobowego (1993), łańcucha produkcyjnego (yertical production chain), technopolii (technopoles), dystryktu technologicznego (technology district) Castellsa i Halla (1994), terytorialnego systemu produkcyjnego (territorial production system), okręgu przemysłowego Markusen (1996) oraz koncepcji sieci (networks).

Spostrzeżenia Marshalla stanowiły punkt wyjścia do pierwszych badań empi­

rycznych klastrów, prowadzonych w północno-wschodnich Włoszech na prze­

łomie lat 70-tych i 80-tych XX wieku. Dynamiczny wzrost produkcji przemy­

słowej, wydajności pracy, płac realnych oraz niska stopa bezrobocia na terenie tzw. Trzecich Włoch kontrastowały z sytuacją gospodarczą pozostałej części kraju. Badania wykazały, iż przyczyn sukcesu ekonomicznego tego regionu należy upatrywać w istnieniu silnych związków kooperacyjnych między przed­

‘ A. Marshall, Principles of Economics, Macmillan, London 1920, IV, x. 3.

W literaturze polskojęzycznej z najpełniejszym przeglądem koncepcji komplementarnych do koncepcji klastra możnazapoznać się: T. Brodzicki, S. Szultka,Koncepcja klastrów akonkurencyjność przedsiębiorstw,

„Organizacja i Kierowanie” 2002, nr 4.

siębiorstwami skupionych w tzw. dystryktach włoskich. Najważniejszymi wy­

miarami tego zjawiska były: geograficzna bliskość firm współpracujących ze sobą, ich specjalizacja sektorowa, szybki przepływ informacji pomiędzy przed­

siębiorstwami, dominacja w klastrze małych i średnich firm pochodzących z doj­

rzałych sektorów (przemysł lekki, maszynowy, ceramiczny), działania licznych organizacji zrzeszających miejscowych przedsiębiorców i władz lokalnych ak­

tywnie wspierających rozwój gospodarczy regionu, a także wyrazista tożsamość społeczno-kulturowa uczestników klastra. Fenomen dystryktów przemysłowych Trzecich Włoch dał impuls do rozpoczęcia analogicznych badań w innych kra­

jach wysoko uprzemysłowionych, a identyfikacja klastrów i wspieranie ich roz­

woju stały się jednym z najważniejszych elementów strategii wspierania roz­

woju przedsiębiorczości na szczeblu regionalnym.

Koncepcja gron znalazła także silne oparcie w ekonomii teoretycznej. Doty­

czy to zwłaszcza prac przedstawicieli nowej ekonomii instytucjonalnej (R. Co- ase, O. Williamson i D. North) a także ekonomistów związanych z tzw. nową teorią wzrostu (m.in. K. Arrow i P. Romer). Nowa ekonomia instytucjonalna koncentruje się na instytucjach facylitujących zawieranie transakcji, które są kluczowe dla sprawnego funkcjonowania systemu rynkowego. Zdaniem przed­

stawicieli tego kierunku poziom innowacyjności w gospodarce rośnie wraz ze spadkiem kosztów transakcji (teoria kosztów transakcyjnych) oraz liczbą powią­

zań (częstotliwością kontaktów) pomiędzy aktorami gry rynkowej. Z kolei nowa teoria wzrostu podkreśla znaczenie wiedzy i innowacji we współczesnej gospo­

darce, kładąc nacisk na postęp techniczny, inwestowanie w kapitał ludzki, wy­

specjalizowane czynniki produkcji oraz procesy uczenia się i naśladownictwa.

Innowacje stają się kombinacją istniejącej wiedzy i kompetencji pochodzących od różnych aktorów w łańcuchu wartości.

W pracach poświęconych klastrom bardzo często przywoływana jest także koncepcja kapitału społecznego, definiowanego zwykle jako ogół norm determi­

nujących stopień dobrowolnej współpracy pomiędzy członkami lokalnej spo­

łeczności8. Najważniejszymi cechami wspólnoty o wysokim poziomie kapitału społecznego są: poczucie grupowej tożsamości, wspólne wartości, rozbudowana sieć nieformalnych powiązań pomiędzy członkami społeczności, wysoki poziom zaufania (w tym także do instytucji publicznych), intensywna komunikacja, za­

angażowanie obywatelskie oraz gotowość do aktywnego uczestniczenia w życiu wspólnoty. Częste próby powiązania koncepcji gron z teorią kapitału społeczne­

go należy tłumaczyć faktem, iż na terenach o wysokim poziomie kapitału spo­

łecznego istnieje zwykle gęsta sieć współpracujących ze sobą organizacji wspie­

rających rozwój gospodarczy regionu, a zaufanie do innych członków wspólnoty zmniejsza ryzyko w obrocie gospodarczym oraz sprzyja wymianie doświadczeń

8 Pionierami tego nurtu badawczego byli P. Bordieu (1980), J. Coleman (1988), R. Putman(1993) oraz F. Fukuyama(1995).

i informacji o charakterze ekonomicznym. Koncepcja kapitału społecznego wy­

daj e się być ważna dla zarządzania ponieważ kładzie ona akcent na, niedocenia­

ny przez długi czas, aspekt konkurencyjności przedsiębiorstwa - współpracę z otoczeniem. Być może jest ona brakującym elementem modelu rozwoju klu­

czowych kompetencji przedsiębiorstwa na poziomie regionalnym i lokalnym.

3. Koncepcja gron według Michaela E. Portera

Przedstawiona w 1990 roku przez Michaela E. Portera koncepcja była punk­

tem zwrotnym w badaniach nad klastrami. Porter odrzucił tradycyjny sposób analizy zjawisk ekonomicznych oparty na analizach sektorowych, który uznał za zbyt statyczny i nie uwzględniający istnienia ważnych związków synergicznych między firmami. Jego zdaniem to grona są zjawiskiem mającym decydujący wpływ na konkurencyjność gospodarki, a działanie w obrębie klastra przynosi przedsiębiorstwu wymierne korzyści ekonomiczne. Do identyfikacji i analizy przewag konkurencyjnych gron Porter wykorzystał czteroczynnikowy model narodowej przewagi konkurencyjnej nazywany potocznie rombem lub diamen­

tem Portera (rys. 2).

STRATEGIA I RYWALIZACJA FIRM

CZYNNIKI PRODUKCJI

- Korzystne warunki rozwoju w regionie, zachęcające do inwestowania i ustawicznego wprowadzania usprawnień.

- Silna konkurencja pomiędzy lokalnymi firmami.

POPYT

Ilość i koszt czynników produkcji:

- surowców, - zasobów ludzkich, - zasobów kapitałowych, - infrastruktury.

SEKTORY POKREWNE I WSPOMAGAJĄCE

Jakość i specjalizacja

czynników produkcji. - Obecność wyspecjalizowanych dostawców.

- Obecność konkurencyjnych pokrewnych sektorów.

<7

- Wymagający lokalni odbiorcy.

- Potrzeby klientów pojawiające się w gronie wcześniej niż gdzie indziej.

- Silny popyt zgłaszany przez wymagających lokalnych partnerów, dzięki czemu możliwa jest identyczna produkcja na rynki globalne.

Ź r ó d ł o: M.E. Porter, Location, Competition and Economic Development: Local Clusters in a Global Economy, „Economic Development Quarterly” 2000, Vol. 14, No. 1, s. 20

Rys. 2. Elementy narodowej przewagi konkurencyjnej Michaela E. Portera

Porter zauważył, iż rozwój przedsiębiorstwa jest stymulowany przez jego bliższe i dalsze otoczenie, z którym łączą go powiązania o charakterze piono­

wym (dostawcy i odbiorcy współpracujący w łańcuchu wartości) i poziomym (wspólni klienci, technologie, kanały dystrybucji)9. Po osiągnięciu przez grono masy krytycznej specjalizacja oraz dyfuzja wiedzy pozwalają firmom uzyskiwać przewagi kosztowe i jakościowe, co prowadzi do wzrostu popytu na produkty wytwarzane w klastrze i jego dalszej ekspansji rynkowej. Zauważając znaczenie współpracy pomiędzy uczestnikami grona Porter pozostał zwolennikiem konku­

rencyjnego podejścia do procesów aglomeracji: jego zdaniem to rywalizacja wymusza na organizacji utrzymanie wysokich standardów działania, stymuluje innowacyjność, sprzyja powstawaniu nowych firm i nowych modeli biznesu.

Geograficzna bliskość zmusza przedsiębiorstwa do szukania bardziej wyrafino­

wanych niż tradycyjne czynniki kosztowe źródeł przewagi konkurencyjnej10.

Ponadto silna lokalna konkurencja dobrze przygotowuje firmy do skutecznego konkurowania na rynku globalnym. Zdaniem Portera w XXI wieku konkurować będą grona i sieci dostawców, a nie pojedyncze przedsiębiorstwa11 12.

4. Znaczenie koncepcji gron dla teorii i praktyki zarządzania strategicznego

Grona reprezentują pewien nowy model myślenia o lokalizacji firmy, po­

zwalający lepiej zrozumieć zjawisko konkurencyjności w jej nowym, bardziej globalnym, wydaniu. Są one swoistym kompromisem pomiędzy regionalizacją, a globalizacją, konkurowaniem a partnerstwem, doskonale wpisując się w nurt badań nad przedsiębiorstwem kooperatywnym (partnerskim) . Wzrost konku­

rencji zwiększył potrzebę uczenia się i koordynacji działań w zakresie pozyski­

wania komplementarnych zasobów, w tym zwłaszcza ciągłego rozbudowywania, ochrony i aktualizacji własnej bazy wiedzy. Coraz ważniejsza staje się zwłasz­

cza tzw. wiedza ukryta (tacit knowledge), której pozyskiwanie jest pozytywnie skorelowane z fizyczną bliskością uczestników wymiany (Granovetter 1973;

9Pierwszyrodzaj powiązań jest typowy dlazjawiskkooperacji, drugi - konkurencji.

10 Na marginesie tych rozważań należy przypomnieć, że koncepcja Portera spotkałasięzlicznymi glosami krytycznymi. Zarzucono jej brakprecyzji w formułowaniu wniosków, niskąwartość predykcyjną, atakże to, że trudno ją zastosować w odniesieniu do mniejszych krajów z otwartymi gospodarkami. Kwestionowano samątezę, że warunkiem konkurencyjności gospodarki iprzedsiębiorstw jest istnienie gron stawiającjedno­ cześnie pytanie, dlaczego tak dużą rolę wuzyskiwaniu korzyści zewnętrznych na odgrywać konkurencja (i dlaczego powinna to być konkurencja o charakterze lokalnym). Inne zarzuty to m.in. nieuwzględnienie międzynarodowych przepływów kapitałowych (zwłaszcza bezpośrednich inwestycji zagranicznych) oraz pominięcie wrozważaniach czynników kulturowych.

11 Spostrzeżenia Portera zdaje się potwierdzaćfakt, że według szacunków OECD w Stanach Zjednoczo­ nych istnieje obecnie 380 klastrów, w których zatrudnionych jest 57% pracujących w gospodarce narodowej (OECD 2001:119).

12 Por. Romanowska i Trocki 2002.

Malmberg i Maskell 1997)13. Ceteris paribus, geograficzna bliskość obniża koszty związane z interakcjami mającymi na celu zdobycie informacji, stąd kla- stry mogą mieć szczególnie duże znaczenie dla firm z sektorów innowacyjnych o wysokiej wartości dodanej (Audretsch i Feldman 1996). Korzyści, jakie w sytuacji rosnącego udziału wiedzy w światowym PKB może przynieść dla gospodarki dokładne poznanie wymiarów tego zjawiska, mogą być ogromne.

Jednoznaczna ocena koncepcji gron pod kątem jej przydatności dla za­

rządzania nie jest jeszcze możliwa. Klastry są zjawiskiem złożonym, wielo­

wymiarowym i dynamicznym, mogącym zmieniać się w czasie w zależności od warunków otoczenia. Większość dotychczasowych prac poświęconych gronom to studia przypadków, będące z reguły opisami firm i regionów, które osiągnęły sukces ekonomiczny odnotowując wzrost. Wciąż brakuje badań empirycznych, dzięki którym możliwe byłoby uzyskanie odpowiedzi na kluczowe dla tego ob­

szaru badawczego pytania:

• Co determinuje strukturę i siłę powiązań pomiędzy organizacjami działają­

cymi w klastrze?

• Czy i w jaki sposób obecność w klastrze wpływa na angażowanie się firmy w działalność innowacyjną?

• Jaką rolę odgrywa zjawisko aglomeracji w działaniach firm dużych a jakie w działaniach małych i średnich przedsiębiorstw?

• Jakie implikacje ma uczestnictwo w gronie dla organizowania łańcucha wartości na szczeblu globalnym i utrzymywania przewagi konkurencyjnej przez korporacje transnarodowe?

• Czy istnieją różnice pomiędzy zachowaniami firm działających w klastrach a ich konkurentów działających w większym rozproszeniu geograficznym?

Czy i jaki ma to wpływ na osiągane przez nich wyniki ekonomiczne?

• Jak zmierzyć skłonność do aglomeracji w poszczególnych sektorach? Co ją determinuje i jak zmienia się ona w czasie?

Chociaż klastry najczęściej analizowane są pod kątem zdobywania komple­

mentarnej wiedzy, rozszerzania umiejętności oraz dostępu do rzadkich zasobów, mogą one również stanowić alternatywny sposób organizowania łańcucha war­

tości. Formalne i nieformalne powiązania w gronie mogą być ciekawą alterna­

tywą tak dla aliansów strategicznych jak i dla integracji pionowej, nie wspomi­

nając już o modelu firmy hierarchicznej (Baptista i Swann 1998; Porter 2001).

Otwarte pozostaje pytanie, czy klaster sam w sobie może być nową formą współpracy przedsiębiorstwa z innymi organizacjami, czy też raczej stanowi on

13 Ponieważ wiedza ukrytajest szczególnie ważnawe wczesnych stadiach innowacji można postawić tezę, że jest to aspektszczególnieważny dla sektorów zaawansowanych technologii. Stąd decyzje inwestycyjne firm z rozwijających się sektorów w coraz większym stopniu będą uwzględniały potencjał innowacyjny danej lokalizacji.Tespostrzeżenia potwierdzająbadania empiryczne(np.Henderson, Kuncoroi Turner 1995).

pewien szczególny typ środowiska sprzyjającego rozwojowi innych form koope­

racji przedsiębiorstw14.

Szczególnie obiecującym kierunkiem badawczym wydaje się być połączenie problematyki gron z zagadnieniami bezpośrednich inwestycji zagranicznych (foreign direct imestment, FDI). Optymalna konfiguracją zasobów oraz integra­

cja wiedzy pochodzącej z różnych lokalizacji stały się obecnie głównymi deter­

minantami przewagi konkurencyjnej korporacji transnarodowych. To sprawia, że inwestycje zagraniczne przestają być substytutem wymiany towarowej i naj­

szybszą drogą opanowywania nowych rynków (market seeking FDI) a coraz częściej traktowane sąjako element przemyślanej strategii tworzenia i zarządza­

nia globalnymi łańcuchami dostaw (efficiency/asset seeking FDI)15. To powo­

duje, że wzrasta udział kapitału zagranicznego w gronach, a klastry stają się kluczowym czynnikiem wpływającym na decyzje lokalizacyjne korporacji tran­

snarodowych (UNCTAD 2002; Dunning 2003).

Podsumowanie

Powyższe rozważania jednoznacznie wskazują na to, że konieczna jest inten­

syfikacja badań nad gronami mogących doprowadzić do stworzenia uniwersal­

nej teorii klastra obejmującej wszystkie typy gron oraz procesy z nimi związane (powstanie, dynamika, struktura, ewolucja). Jednocześnie potrzebna jest szersza analiza problematyki gron pod kątem jej przydatności dla obszaru zagadnień będących przedmiotem zainteresowania nauk organizacji i zarządzania. Szcze­

gólnie zasadne wydaje się być włączenie jej do dyskusji o fundamentalnym zna­

czeniu dla zarządzania strategicznego, jakim są zagadnienia związane ze zdo­

bywaniem i utrzymywaniem przewagi konkurencyjnej. Aglomeracja geograficz­

na może wpływać na innowacyjność i natężenie walki konkurencyjnej w sekto­

rze oraz dostępność do zróżnicowanych przestrzennie czynników produkcji.

Tym samym stanowi ona bardzo ważną zmienną, która powinna być uwzględ­

niona przez firmy przy formułowaniu i wdrażaniu strategii.

14 W literaturze przedmiotu grona traktowane są zwykle jako specyficzny typ powiązań sieciowych (alians wielostronny). Zob. Cygler 2002, s. 185.

15 Pod tymi pojęciami rozumiane są inwestycje korporacji transnarodowych uzyskujących przewagi kon­

kurencyjne poprzez umiejętne wykorzystywanie przewag kosztowych w różnych lokalizacjach. Z uwagi na swój proeksportowy charakter są one wrażliwe na koszty produkcji (w szczególności koszty pracy), natomiast nie zależą od popytu na rynku lokalnym (krajowym).

Bibliografia

[1] Asheim B.T., Industrial Districts as 'Learning Regions ’: A Condition for Prosperity, „Euro- pean Planning Studies” 1996, Vol. 4, No. 4.

[2] Audretsch D.B., Feldman M.P., R&D Spillovers and the Geography of Innovation and Pro- duction, „The American Economic Review” 1996, Vol. 86, No. 3.

[3] Baptista R., Swann P., Do Firms in Clusters Innovate Morę?, „Research Policy” 1998, No. 27.

[4] Bergman E., Feser E., Industry and Regional Clusters: Concepts and Comparative Applica­

tions, http://www.rri.wvu.edu/WebBook/Bergman-Feser/contents.htm (5.05.2003).

[5] Boosting Innovation: The Cluster Approach, OECD, Paris 1999.

[6] Brodzicki T., Szultka S., Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Organiza­

cja i Kierowanie” 2002, Nr 4.

f7] Business Clusters in the UK — A First Assessment, Department of Trade and Industry, Lon­

don 2001.

[8] Cairncross F., The Death ofDistance 2.0, Texere, London 2001.

[9j Cooke P., Knowledge Economies. Clusters, Learning and Cooperative Advantage, Rout- ledge, London 2002.

[10] Cygler J., Alianse strategiczne, Wydawnictwo Difrn, Warszawa 2002.

[11] Davies H., Ellis P., Porter’s Competitive Advantage of Nations: Time for the Finał Judg- ment?, „Journal of Managerial Studies” 2000, Vol. 37, No. 8.

[12] Den Hertog P., Bergman E.M., Charles D., In Pursuit of Innovative Clusters, referat na kon­

ferencję ‘Measuring and Evaluating Industrial R&D and Innovation in the Knowledge-based Economy’, Taipei, sierpień 2001.

[13] Doeringer P.B., Terkla D., Business Strategy and Cross-Industry Clusters, „Economic De- velopment Quarterly” 1995, Vol. 9, No. 3.

[14] Dunning J., The New Geography of Foreign Direct Investment, [in:] World Investment Pros- pects. The Futurę of FDI: Globalisation or Regionalisation?, The Economist Intelligence

Unit, London 2003.

[15] Elfring T., De Man A.P., Theories of the Firm, Competitive Advantage and Government Policy, „Technology Analysis & Strategie Management” 1998, Vol. 10, No. 3.

[16] EnhancingSME Competitiveness, The OECD Bologna Conference, OECD, Paris 2001.

[17] Enright M.J., Regional Clusters and Multinational Enterprises, „International Studies of Management & Organization” 2000, Vol. 30, No. 2.

[18] Granovetter M.S., The Strength of Weak Ties, „American Journal of Sociology” 1973, Vol. 78, No. 6.

[19] Grant R.M., Porter'ś Competitive Advantage of Nations: An Assessment, „Strategie Mana­

gement Journal” 1991, Vol. 12, No. 7.

[20] Hart D.A, Innovation Clusters: Key Concepts, University of Reading (maszynopis powie­

lony).

[21] Henderson V., Kuncoro A., Turner M., Industrial Development in Cities, „Journal of Politi- cal Economy” 1995, Vol. 103, No. 5.

[22] Jacobs D., De Man A.P., Clusters, Industrial Policy and Firm Strategy: A Menu Approach,

„Technology Analysis & Strategie Management” 1996, Vol. 8, No. 4.

[23] Keeble D., Wilkinson F. (red.), High-Technology Clusters, Networking and Collective Learning in Europę, Ashgate 2000.

[24] Krugman P., Economy and Trade, The MIT Press, Cambridge 1991.

[25] Lorenzen M., Mahnke V., Global Strategy and the Acąuisition of Local Knowledge: How MNCs Enter Regional Knowledge Clusters, DRUID Summer Conference on „Industrial Dy­

namics of the New and Old Economy - Who is Embracing Whom?”, Copenhagen/Elsinore, June 2002.

[26] Malmberg A., Maskell P., Towards an Explanation of Regional Specialisation and Industry Agglomeration, „European Planning Studies” 1997, Vol. 5, Issue 1.

[27] Marshall A., Principles ofEconomics, Macmillan, London 1920.

[28] Martin R., Sunley P., Deconstructing Clusters: Chaotic Concept or Policy Panacea?, Lon­

don, December 2001.

[29] Maskell P., Towards a Knowledge-based Theory of the Geographical Cluster, Center for Economic and Business Research, Copenhagen 2000.

[30] Porter M.E., The Competitive Advantage ofNations, The Free Press, New York 1990.

[31] Porter M.E., Clusters and the New Economics of Competition, „Harvard Business Review”

1998, Vol. 76, No. 6.

[32] Porter M.E., Location, Competition and Economic Development: Local Clusters in a Global Economy, „Economic Development Quarterly” 2000, Vol. 14, No. 1.

[33] Porter M.E., Porter o konkurencji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001.

[34] Pouder R>, St. John C.H., Hot Spots and Blind Spots: Geographical Clusters of Firms and Innovation, „Academy of Management Review” 1995, Vol. 21, No. 4.

[35] Rabellotti R., Is There an ‘Industrial District Model’? Footwear Districts in Italy and Mex- ico Compared, „World Development” 1995, Vol. 23, No. 1.

[36] Romanowska M., Trocki M. (red.), Przedsiębiorstwo partnerskie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2002.

[37] Rosenfeld S.A., Bringing Business Clusters Into The Mainstream of Economic Development,

„European Planning Studies” 1997, Vol. 5, No. 1.

[38] Rosenfeld S.A., Creating Smart Systems. A Guide to Cluster Strategies in Less Favoured Regions, Carrboro, April 2002.

[39] Tichy G., Clusters: Less Dispensable and morę Risky than ever, [in:] Steiner M. (red.), Clusters and Regional Specialisation. On Geography, Technology and Networks, Pion Lim­

ited, London 1998.

[40] Steinie C., Schiele H., When do Industries Cluster? A Proposal on how to Assess an Indus- try’s Propensity to Concentrate at a Single Region or Nation, „Research Policy” 2002, No. 31.

[41] Swann P., Prevezer M., A Comparison of the Dynamics of Industrial Clustering in Com- puting and Biotechnology, „Research Policy” 1996, No. 25.

[42] World bwestment Report 2001. Promoting Linkages, UNCTAD, New York-Geneva 2001.

[43] World bwestment Report 2002. Transnational Corporations and Export Competitiveness, UCTAD, New York-Geneva 2002.

KONCEPCJA GRON W TEORII I PRAKTYCE ZARZĄDZANIA Streszczenie

Artykuł zawiera zwięzły przegląd teorii związanych z koncepcją klastrów. W ciągu ostatnich dziesięciu lat pojawiło się wiele badań potwierdzających, że lokalizacja firmy determinuje jej otoczenie konkurencyjne, może wpływać na zaangażowanie w działalność innowacyjną, a tym samym na jej pozycję na rynku. Szczególnie interesujące wydaje się powiązanie problematyki gron z bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi. W pierwszej części artykułu przestawiono

najważniejsze wymiary i definicje gron. W części drugiej zaprezentowano klasyczną koncepcję gron Michaela E.Portera oraz jej implikacje dla wzmocnienia konkurencyjności i utrzymania przewagi konkurencyjnej.

Autor wskazuje na potrzebę dalszych badań nad gronami, W szczególności dotyczących me­

chanizmów determinujących wzrost ekonomiczny, a także poziom zasobów i dyfuzję wiedzy pomiędzy firmami działającymi w gronie.

CLUSTERS IN THEORY AND PRACTICE OF MANAGEMENT S umm ary

The purpose of this article is to give a brief overview of the literaturę on the phenomenon of industrial clusters which attracted much attention over the past decade. It is claimed that geogra- phic position of firms within an industry determines important aspects of their competitive envi- ronment, influences commitment to innovation and ultimately their performance in the marketpla- ce. Many studies have also shown that the localization of firms can be an important factor in at- tracting new foreign direct investment into a host country. In the first part of the article an attempt is madę to clarify the cluster concept by defining the relevant dimensions of clusters. Then classi- cal Porterian cluster approach is discussed with its new role for companies and other institutions in enhancing competitiveness and sustaining competitive advantage.

The paper concludes with suggestions for further research efforts devoted to exploring the me- chanisms that underlie growth in clusters, their impact on resources and activities of the firm as well as knowledge transfer and creation among clustered companies.