Rak piersi jest najczêœciej wystêpuj¹cym nowotworem z³oœliwym u kobiet [1]. W Polsce w 2000 r. zarejestrowano a¿ 10 987 nowych zachorowañ [2]. Rak piersi to równie¿ najczêstsza przyczyna zgonów. W ostatnim okresie najbar- dziej dynamiczny przyrost zachorowalnoœci na raka piersi obserwuje siê ju¿
po 40. roku ¿ycia [3].
Leczenie raka piersi podlega ci¹g³ym zmianom. Jest ono uzale¿nione od stopnia zaawansowania choroby. Okreœlenie zasiêgu raka piersi jako stop- nia zaawansowania wg klasyfikacji TNM wynika z tego, ¿e nowotwór ten roz- wija siê na ogó³ etapowo, zajmuj¹c kolejne anatomiczne struktury: pierœ, oko- liczne wêz³y ch³onne, a¿ do odleg³ych narz¹dów [1].
Chirurgiczne leczenie inwazyjnego raka piersi polega na operacji oszczê- dzaj¹cej lub amputacji piersi. Leczenie oszczêdzaj¹ce to usuniêcie guza z mar- ginesem zdrowych tkanek wraz z wêz³ami ch³onnymi pachy i nastêpnie ra- dioterapia. Natomiast zabieg amputacji piersi polega na usuniêciu piersi wraz z powiêzi¹ miêœnia piersiowego wiêkszego i wêz³ami ch³onnymi do³u pacho- wego. W raku nisko zaawansowanym radykalna mastektomia z usuniêciem wêz³ów ch³onnych pachy i chirurgiczne leczenie oszczêdzaj¹ce maj¹ równo- rzêdne znaczenie terapeutyczne. Wskazania do uzupe³niaj¹cej radioterapii i chemioterapii s¹ identyczne w odniesieniu do leczenia oszczêdzaj¹cego i radykalnej mastektomii.
Metodami systemowego leczenia uogólnionego raka piersi s¹ chemiotera- pia i hormonoterapia [1, 4]. Chemioterapiê stosuje siê u tych chorych, u których wystêpuje szybki wzrost guza, dochodzi do zajêcia narz¹dów (p³uca, w¹troba, mózg) i postêpuj¹cej chorobie towarzyszy znaczne, zagra¿aj¹ce ¿yciu pogorsze- nie stanu zdrowia. Zastosowanie chemioterapii pozwala niejednokrotnie uzy- skaæ spektakularn¹ i szybk¹ regresjê guza, jednak leczenie to zwi¹zane jest z wieloma niepo¿¹danymi objawami, takimi jak nudnoœci, wymioty, wypadanie w³osów, neutropenia, zaburzenia miesi¹czkowania, wczeœniejsza menopauza.
Hormonoterapia powinna byæ rozwa¿ana u wszystkich chorych na raka piersi w uogólnionej postaci w podesz³ym wieku. Leczenie to jest mniej toksyczne ni¿
chemioterapia oraz umo¿liwia osi¹gniêcie d³ugotrwa³ych remisji.
Mimo tak dobrze rozwiniêtej medycyny konwencjonalnej opartej na fak- tach, chore nierzadko korzystaj¹ z innych metod. Obawiaj¹ siê skutków ubocz- nych chemioterapii, radioterapii oraz tego, ¿e ich cia³o zostanie okaleczone,
¿e zostan¹ pozbawione jednej lub obu piersi. Uboczne skutki terapii konwen- cjonalnej, a tak¿e niewielki procent wyleczeñ w stosunku do ponoszonych przez pacjentki cierpieñ s¹ g³ównymi powodami niechêci do proponowanych sposobów leczenia. Sytuacjê tê pogarsza jeszcze z³a organizacja s³u¿by zdro- wia oraz biurokracja, przede wszystkim d³ugie oczekiwanie na wizytê u spe- cjalisty i przedmiotowe traktowanie chorego. Pacjentki, które podda³y siê le- Rak piersi jest najczêœciej wystêpuj¹cym
nowotworem z³oœliwym u kobiet w Pol- sce. W 2000 r. zarejestrowano a¿ 10 987 nowych zachorowañ na raka piersi u ko- biet. Leczenie tego nowotworu w ostat- nich latach podlega ci¹g³ym zmianom.
Oprócz leczenia konwencjonalnego, du-
¿¹ popularnoœci¹ wœród chorych ciesz¹ siê ró¿ne metody postêpowania dodat- kowego i alternatywnego. Narodowe in- stytuty zdrowia klasyfikuj¹ terapie do- datkowe jako te, które mog¹ byæ stoso- wane równolegle z leczeniem konwencjonalnym, natomiast terapie al- ternatywne stosowane s¹ zamiast stan- dardowej opieki medycznej.
Stosowanie medycyny niekonwencjo- nalnej u kobiet chorych na raka piersi jest czêstsze ni¿ u pacjentów maj¹cych inne schorzenia nowotworowe. Chore, które stosuj¹ leczenie dodatkowe, s¹ nastawione bardziej optymistyczne, ma- j¹ zdecydowanie wiêksze poczucie kon- troli nad swoj¹ sytuacj¹. Wspóln¹ cech¹ prawie wszystkich metod naturalnych jest g³êbokie zainteresowanie siê dole- gliwoœciami oraz ¿yciem pacjenta. Bez- poœredni kontakt, ukierunkowana roz- mowa o sprawach wa¿nych dla chorej przynosz¹ ulgê.
Metody postêpowania alternatywnego s¹ trudne do oceny. Relacje pomiêdzy ba- daczami a osobami praktykuj¹cymi po- stêpowanie alternatywne s¹ czêsto na- piête. Zwi¹zane jest to z brakiem zaufa- nia osób, które prowadz¹ gabinety postêpowania alternatywnego, do mo- tywów, którymi kieruj¹ siê naukowcy.
Profesor Uniwersytetu Harvarda i dyrek- tor National Cancer Institiute uznali inte- gracjê medycyny konwencjonalnej i nie- konwencjonalnej za niezbêdn¹. Sformu-
³owano 2 fundamentalne zasady wspó³pracy. Pierwsza przypomina o sza- cunku dla siebie nawzajem. Drug¹ wa¿- n¹ zasad¹ jest szacunek nie tylko dla sie- bie nawzajem, ale tak¿e dla faktów.
Po³¹czenie najnowszej nauki z medycy- n¹ alternatywn¹ spowoduje polepsze- nie siê zdrowia spo³eczeñstwa oraz zwiêkszy odsetek wyleczalnoœci chorób.
Nie powinno siê ignorowaæ medycyny alternatywnej i traktowaæ jej jako po- stêpowania znajduj¹cego siê obok.
S
S³³oowwaa kklluucczzoowwee:: medycyna dodatkowa, alternatywna, niekonwencjonalna, rak piersi, onkologia.
Wspó³czesna Onkologia (2005) vol. 9; 6 (263–268)
Postêpowanie dodatkowe i alternatywne u kobiet chorych na raka piersi
Alternative and complementary treatments in women with breast cancer
Marzena A. Humañska1, Andrzej Nowicki2
1Katedra i Zak³ad Pedagogiki i Dydaktyki Pielêgniarskiej, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu
2Zak³adu Pielêgniarstwa Onkologicznego, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu
Breast cancer is the most common cancer among Polish women. In 2000, 10987 new cases of female breast cancer were diagnosed. Breast cancer treatments are constantly changing.
Aside from conventional medicine, patients tend to use complementary and alternative medicine. National Health Institutes classify complementary treatments as therapies used together with the conventional treatment, whereas alternative medicine is classified as one used instead of conventional methods.
Unconventional medicine is more often used by women with breast cancer than by patients with other types of cancer.
Women who use complementary treatments are more optimistic and have a stronger sense of control of their situation. Sincere interest in patient’s complaints and his life is a common feature shared by most natural methods. Direct contact and a conversation directed at the most important problems are comforting to the patient. Alternative medicine methods are difficult to assess. Relations between researchers and doctors using alternative methods are often tense because the latter do not trust the researchers’ motives. Professor of Harvard University and the head of the National Cancer Institute believe that the integration of conventional and alternative medicine is essential. Two fundamental rules of cooperation have been formulated. The first rule tells about the mutual respect while the second reminds doctors and researchers that they must also respect facts.
A blend of conventional and alternative medicine may improve health in the society and increase the curability rate.
It seems that alternative medicine should no longer be ignored.
K
Keeyy wwoorrddss:: complementary and alternative medicine, unconventional medicine, breast cancer, oncology.
czeniu konwencjonalnemu, a mimo to nie uzyska³y znacz¹cej poprawy, znie- chêcaj¹ siê do leczenia. Uzyskuj¹ pewnoœæ, ¿e medycyna klasyczna nic ju¿
nie jest w stanie dla nich uczyniæ [5]. Przede wszystkim choroba nowotwo- rowa odbierana jest jako silna sytuacja traumatyczna, wyzwalaj¹ca nega- tywne reakcje emocjonalne, g³ównie pod postaci¹ lêku [6].
Taylor prowadzi³a badania w zakresie procesów radzenia sobie z chorob¹ przez pacjentki z rakiem gruczo³u piersiowego [7]. U podstaw efektywnego radzenia sobie z chorob¹ nowotworow¹ le¿y umiejêtnoœæ odnalezienia do- datnich stron prze¿yæ oraz swojej aktualnej sytuacji. W procesie przystoso- wawczym Taylor wyró¿ni³a 3 rodzaje aktywnoœci poznawczej. S¹ to poszuki- wanie odpowiedzi na pytanie o Ÿród³a choroby i jej konsekwencje, próba zna- lezienia czynników umo¿liwiaj¹cych wp³ywanie na przebieg choroby oraz przetwarzanie informacji o sobie i œwiecie, tak aby umocniæ siê w poczuciu w³asnej wartoœci. Wzmacnianie poczucia w³asnej wartoœci kobieta mo¿e osi¹- gn¹æ przez proces porównywania swojej sytuacji z sytuacj¹ innych pacjentek.
Ze wzglêdu na obawy i lêki oraz przewlek³y proces leczenia, czêsto agresyw- ny, du¿¹ popularnoœci¹ wœród kobiet cieszy siê stosowanie postêpowania do- datkowego i/lub alternatywnego (complementary and alternative medicine – CAM). W Europie najczêœciej stosuje siê nazwy medycyna naturalna lub medy- cyna niekonwencjonalna, w USA medycyna komplementarna i alternatywna.
CAM definiuje siê jako podzespó³ metod medycznych i zdrowotnych, jed- nak niestanowi¹cych integralnej czêœci medycyny konwencjonalnej [8]. Na- rodowe instytuty zdrowia klasyfikuj¹ terapie dodatkowe jako te, które s¹ sto- sowane równolegle z leczeniem konwencjonalnym, natomiast terapie alter- natywne stosowane s¹ zamiast standardowej opieki medycznej [9]. Wed³ug Pi¹tkowskiego medycyna alternatywna to wszystkie formy opieki zdrowot- nej, znajduj¹ce siê poza instytucjami ochrony zdrowia [10].
CAM obejmuje szeroki zakres ró¿nego rodzaju filozofii uzdrawiania, tera- pii oraz niekonwencjonalnych metod leczenia [11]. Wzrost zainteresowania CAM jest zwi¹zany ze zmianami, jakie nast¹pi³y w ci¹gu kilku ostatnich dzie- siêcioleci w naszym myœleniu o nowoczesnym postêpowaniu leczniczym, je- go wartoœci, a tak¿e p³yn¹cych z niego korzyœci. CAM rozwinê³a siê dopiero w latach 90. Do 1990 r. medycyna amerykañska ca³kowicie odrzuca³a tera- pie niekonwencjonalne, których nie da³o siê pogodziæ z praktyk¹ naukow¹.
Na podstawie opracowañ na temat medycyny niekonwencjonalnej, które sporz¹dzono w USA w 1990 i 1997 r., mo¿na stwierdziæ, ¿e w tym czasie ko- rzystanie z CAM wzros³o z 34 do 42 proc. Liczba wizyt u terapeutów niekon- wencjonalnych zwiêkszy³a siê z 400 do ponad 600 mln rocznie, równie¿ su- my wydatkowane na takie postêpowanie wzros³y z 14 do 27 mld dol. [9–11].
Terapie CAM coraz czêœciej s¹ w³¹czane w nurty medycyny konwencjonal- nej. Na œwiecie ponad 75 wydzia³ów lekarskich wprowadza nauczanie CAM [12]. W szpitalach równie¿ znajduje zastosowanie postêpowanie komplemen- tarne i zintegrowane, tak¿e firmy ubezpieczeniowe oferuj¹ pakiety ubezpie- czeñ zdrowotnych zawieraj¹ce te us³ugi [11]. Wiele wydzia³ów medycznych oferuje du¿y wybór ró¿nych kursów z zakresu CAM. Formalne nauczanie pro- wadzi siê wg wielu programów w praktykach rodzinnych, a tak¿e na uniwer- syteckich kursach sta³ej edukacji medycznej [13]. Wzrost zainteresowania kszta³ceniem specjalistów z dziedziny CAM mo¿e spowodowaæ zwiêkszenie liczby skierowañ do terapeutów CAM oraz do poznania i stosowania CAM przez lekarzy. Proponuje siê, aby lekarze oraz inni pracownicy s³u¿by zdrowia zaznajomili siê z g³ównymi zasadami leczenia oraz metodami CAM i z aktu- alnymi dowodami ich skutecznoœci, a tak¿e szkodliwoœci. Pozyskanie takich informacji jest niezbêdne do troskliwego i rozwa¿nego postêpowania z pa- cjentkami, które ju¿ korzystaj¹ b¹dŸ bêd¹ korzystaæ u terapeutów niekon- wencjonalnych. Wiedza ta jest niezbêdna, gdy¿ niekonwencjonalne metody s¹ coraz powszechniej stosowane. Wykwalifikowana s³u¿ba zdrowia, a zw³asz- cza lekarze i pielêgniarki powinni byæ rzecznikami pacjentek. W tej roli za- wiera siê promowanie dobrostanu pacjenta, u³atwianie wyboru przez dostar- czenie informacji, szanowanie hierarchii wartoœci pacjenta oraz jego decy- zji, podtrzymywanie dialogu i partnerstwo.
Podczas zbierania wywiadu nale¿y pamiêtaæ o zadaniu pytania na temat medycyny niekonwencjonalnej. Cennym Ÿród³em informacji s¹ odpowiedzi pacjentek na pytania, czy w celu usuniêcia objawów stosowa³y b¹dŸ rozwa¿a³y stoso- wanie jakiegoœ rodzaju postêpowania, leczenia, dodatków od¿ywczych lub czy odwiedzi³y terapeutê albo nielekarza.
Wed³ug Studdert i wsp., jeœli podczas zbierania wywia- du zetkniemy siê z pacjentk¹ stosuj¹c¹ CAM, nale¿y postê- powaæ wg pewnych zasad [14]. Pacjentki nale¿y chroniæ przed niebezpiecznymi metodami, pozwalaæ na stosowa- nie metod, które s¹ bezpieczne i mog¹ pomóc przez pocie- szenie lub uœmierzenie, popieraæ stosowanie tych metod, które s¹ bezpieczne i skuteczne, towarzyszyæ pacjentkom przez kontaktowanie siê z nimi przy stosowaniu terapii i pro- duktów CAM.
Narodowe Instytuty Zdrowia USA podzieli³y CAM na 7 g³ównych kategorii [11, 15,6]:
1) interwencje umys³ – cia³o, 2) alternatywne systemy medyczne, 3) terapie manualne,
4) leczenia farmakologiczne i biologiczne, 5) zabiegi bioelektromagnetyczne, 6) zio³olecznictwo,
7) diety i od¿ywianie.
Spoœród wymienionych grup CAM najczêœciej stosowa- nymi w raku piersi s¹: interwencje umys³ – cia³o, takie jak modlitwa, medytacja oraz grupy wzajemnego wsparcia.
Oprócz interwencji umys³ – cia³o zastosowanie znajduj¹ równie¿ alternatywne systemy medyczne, terapie manual- ne, leczenie farmakologiczne i biologiczne, zio³olecznictwo oraz diety i od¿ywianie.
Modlitwa i medytacja s¹ jednymi z najstarszych i naj- powszechniejszych terapii umys³ – cia³o. Wiele doniesieñ sugeruje, ¿e zarówno w zdrowiu, jak i w chorobie g³ówn¹ rolê odgrywaj¹ indywidualne doœwiadczenia, jakoœæ ¿ycia i uwarunkowania psychospo³eczne. Stwierdzono, ¿e depre- sja, lêk, cechy osobowoœciowe, wsparcie spo³eczne i ducho- we zwi¹zane s¹ z zachorowalnoœci¹ i sposobem, w jaki roz- wija siê choroba [17]. Modlitwy ogniskuj¹ umys³ pacjenta na najwa¿niejszym problemie, s¹ skierowane do najwy¿- szego dobra i zwykle koñcz¹ siê tradycyjnym sformu³owa- niem i wszystko, co mnie otacza. Sformu³owanie to jest fra- z¹ wywodz¹c¹ siê z indiañskiej filozofii, która uczy, ¿e za- wsze powinniœmy poœwiêcaæ nasze modlitwy zdrowiu, harmonii i równowadze wszystkich naturalnych i ducho- wych zwi¹zków: kamieni, roœlin, zwierz¹t, Ziemi, nieba, S³oñ- ca, Ksiê¿yca [18]. Lengacher i wspó³pracownicy prowadzili badania maj¹ce oceniæ czêstotliwoœæ uciekania siê do CAM przez pacjentki chore na raka piersi. Przebadali 105 chorych, z których a¿ 49 proc. wskaza³o na regularne modlitwy w ce- lu redukcji stresu wynikaj¹cego z diagnozy [19].
Du¿¹ rolê w radzeniu sobie z chorob¹ odgrywaj¹ grupy wsparcia spo³ecznego, np. kluby amazonek, które zrzesza- j¹ kobiety po mastektomii, czyli te, które dotknê³a choroba nowotworowa, a leczenie pozbawi³o je jednej lub obu pier- si. Zgodnie z mitologi¹ greck¹ Amazonka to kobieta dziel- na, aktywna, sprawna i walcz¹ca. Federacja Polskich Klu- bów Kobiet po Mastektomii Amazonki powsta³a na pocz¹t- ku 1993 r., zrzesza ok. 12 tys. kobiet w ponad 100 klubach [3].
Jest to organizacja pozarz¹dowa, której celem jest pomoc chorej, bezradnej i zagubionej w swoim nieszczêœciu kobie- cie. Wzajemne wsparcie, wspólne przebywanie, wspólna re- habilitacja, spotkania, ¿yczliwa atmosfera oraz wzajemna akceptacja daj¹ poczucie bezpieczeñstwa, pomagaj¹ zwal- czyæ uczucie izolacji i osamotnienia oraz przekonuj¹, ¿e cho- roba ta mo¿e dotkn¹æ ka¿d¹ kobietê. W badaniach prowa- dzonych przez Spiegel i wspó³pracowników, opublikowa- nych w 1989 r. wykazano, ¿e chore na raka piersi, które bra³y udzia³ w cotygodniowych zajêciach, uczestnicz¹c w grupach wsparcia, ¿y³y 2-krotnie d³u¿ej ni¿ chore, które nie uczest- niczy³y w tych grupach [16, 20, 21]. Siegel i Chopra spopu- laryzowali teoriê mówi¹c¹, ¿e zmiana stanu umys³u mo¿e wp³ywaæ na przebieg choroby nowotworowej. Autorzy twier- dzili, ¿e chorzy mog¹ kontrolowaæ przebieg choroby nowo- tworowej poprzez u¿ycie swoich myœli lub staj¹c siê wyj¹t- kowymi chorymi na nowotwór, wyzwalaj¹c w sobie siln¹ wolê prze¿ycia, która pokona chorobê [22].
Wci¹¿ wystêpuj¹ trudnoœci z uznaniem i znalezieniem miejsc dla alternatywnych systemów postêpowania, takich jak ajurweda, homeopatia oraz tradycyjna medycyna chiñ- ska. Najczêœciej chore na raka piersi korzystaj¹ z tradycyj- nej medycyny chiñskiej, która jest dobrze rozwiniêtym, spój- nym systemem terapeutycznym praktykowanym w Chinach od wielu tysiêcy lat. System ten traktuje cia³o cz³owieka ja- ko ca³oœæ, a zarazem jako czêœæ natury. Chc¹c zachowaæ zdrowie, nale¿y utrzymywaæ harmoniê pomiêdzy funkcja- mi cia³a, a tak¿e miêdzy cia³em i natur¹. Kiedy harmonia jest zak³ócona, pojawiaj¹ siê stany chorobowe. W celu przy- wrócenia stanu harmonii korzysta siê zazwyczaj z kilku po- dejœæ terapeutycznych, np. zio³olecznictwa, akupunktury, æwiczeñ cia³a i ducha [10, 16, 20].
Terapie manualne to æwiczenia fizyczne, masa¿ oraz tzw.
dotyk terapeutyczny. Dotyk terapeutyczny polega na tym,
¿e w czasie zabiegu terapeuta przesuwa d³onie kilka cen- tymetrów nad cia³em i usuwa tzw. blokady w jego polu ener- getycznym. Terapie manualne maj¹ na celu uspokojenie i zmniejszenie napiêcia psychicznego pacjenta.
Alternatywne leczenie farmakologiczne i biologiczne ci¹- gle wywo³uje spory. Tradycyjna farmakoterapia opiera siê na wykorzystaniu roœlin jako Ÿróde³ leków, natomiast dzi- siejszy przemys³ farmakologiczny skupi³ siê na substancjach syntetycznych, które s¹ kosztowne i w niektórych przypad- kach wywo³uj¹ powa¿ne dzia³ania niepo¿¹dane. Leki fito- terapeutyczne i egzotyczne zaczynaj¹ odgrywaæ du¿¹ rolê, podobnie jak leki pochodz¹ce z konwencjonalnej farmako- logii i metod biologicznych, np. izoflawiny w bia³ku soi mo- g¹ byæ pomocne pacjentkom w okresie menopauzy i po niej (podobnie jak estrogeny) [23].
Jednym ze znanych przyk³adów s¹ antyneoplastony, któ- re zosta³y wynalezione przez dr. Burzyñskiego i s¹ stosowa- ne w jego klinice w Houston w Teksasie [24]. Antyneopla- stony to mieszanina peptydów, aminokwasów i innych pro- stych substancji organicznych, o których mówi siê, ¿e pobudzaj¹ naturaln¹ obronê przeciwnowotworow¹ organi- zmu [22]. Badania maj¹ce na celu potwierdzenie istnienia antyneoplastonów, przeprowadzone przez niezale¿nych na- ukowców, niestety, zakoñczy³y siê niepowodzeniem [24, 25].
Przyk³adem niekonwencjonalnej terapii farmakologicz- nej jest zastosowanie chrz¹stki rekina. Chrz¹stka jest tkan-
2 26 65 5
Postêpowanie dodatkowe i alternatywne u kobiet chorych na raka piersi
k¹ pozbawion¹ naczyñ krwionoœnych i zawiera substancje hamuj¹ce ich tworzenie. Przeciwangiogenne w³aœciwoœci chrz¹stki nie s¹ swoiste gatunkowo. Wykazano, ¿e wyci¹gi z chrz¹stki wielu zwierz¹t hamuj¹ tworzenie naczyñ krwio- noœnych [22]. W 1992 r. Lane opisa³ tê metodê w ksi¹¿ce za- tytu³owanej Sharks don’t get cancer. W badaniach in vitro i in vivo wykazano, ¿e chrz¹stka rekina zawiera szereg bia-
³ek maj¹cych dzia³anie antyangiogenne [16, 26, 27]. Jednak-
¿e bia³ka te, z powodu du¿ej masy cz¹steczkowej, nie prze- nikaj¹ ze œwiat³a przewodu pokarmowego do krwiobiegu i w konsekwencji ulegaj¹ rozk³adowi w jelicie oraz wydale- niu z organizmu [16, 28, 29]. Kanadyjska firma farmaceu- tyczna opracowa³a metodê ekstrakcji frakcji chrz¹stki reki- na, które maj¹ silne w³aœciwoœci przeciwangiogenne. Frak- cja ta wystêpuje pod nazw¹ Neovastat i zawiera du¿e stê¿enie cz¹stek biologicznie czynnych. Batist i wsp. przed- stawili doniesienia na temat badañ z zastosowaniem Neo- vastatu. Osoby otrzymuj¹ce Neovastat w du¿ych dawkach mia³y d³u¿szy okres prze¿ycia ni¿ chorzy leczeni ma³ymi dawkami. Badania te przeprowadzono bez randomizacji, zatem wyniki nie s¹ ostateczne [22].
Zio³olecznictwo (zwane fitomedycyn¹) jest nauk¹, umie- jêtnoœci¹ oraz odkrywaniem u¿ytecznoœci œrodków pocho- dzenia roœlinnego do leczenia schorzeñ. Fitoterapia zaœ ozna- cza lecznicze zastosowanie roœlin. Okreœlenie to stworzy³ francuski lekarz Henri Lederc, który opublikowa³ szereg prac poœwiêconych leczniczemu dzia³aniu roœlin [24]. Zio³olecz- nictwo uwa¿ane jest za najstarsz¹ formê medycyny. Stoso- wane by³o na ca³ym œwiecie, niezale¿nie od rasy, religii, kul- tury. Jednym z najpopularniejszych przeciwnowotworowych preparatów zio³owych w Ameryce Pó³nocnej jest Essiac.
W sk³ad Essiacu wchodz¹ 4 zio³a: ³opian (Arctium lappa), indyjska odmiana rabarbaru (Rheum palmatum), szczaw (Rumem acetosella) i wi¹z (Ulmus fula). Istnieje wiele od- mian Essiacu, które zawieraj¹ odmienne proporcje poszcze- gólnych sk³adników. Badania przeprowadzone przez Naro- dowy Instytut Raka w Memorial Sloan-Kattering Cancer Center w USA w latach 1959 oraz 1973–1976 nie wykaza³y jednak ¿adnej aktywnoœci przeciwnowotworowej tego pre- paratu. Istniej¹ doniesienia, ¿e Essiac mo¿e mieæ dzia³anie w ³agodzeniu objawów chorobowych i wp³ywaæ na popra- wê samopoczucia pacjentów [16, 29, 30].
Preparaty zio³owe zajmuj¹ wa¿n¹ pozycjê w medycynie, s¹ wykorzystywane w ró¿nych mieszankach. Najczêœciej oparte s¹ one na hubie (Fomes fomentarius – huba pospo- lita brzozowa) lub nawet na jej gotowych preparatach. Fo- mes fomentarius zawiera steroidy trójterpenty (lanosterol, inotodiol, ergosterol), kwasy organiczne aktywne biologicz- nie (agrycynowy, trametenolowy, trinotodiol), sole mineral- ne i witaminy. Huba ma dzia³anie przeciwzapalne, bakterio- bójcze, przeciwwirusowe, immunostymuluj¹ce i cytotoksycz- ne, hamuj¹c mitozê w j¹drze komórki. Stosowana w latach 60. przez prof. Vando Kantego w leczeniu nowotworów nie uzyska³a jednak aprobaty Instytutu Onkologii [5]. Udowod- niono brak dzia³ania przeciwnowotworowego huby, jednak nadal spotyka siê próby wykorzystywania jej w leczeniu.
Równie¿ preparaty torfu s¹ stosowane wœród chorych on- kologicznie, m.in. przez pacjentki chore na raka piersi. Jed- nak do tej pory nie udowodniono leczniczego dzia³ania tor-
fu. Preparaty torfu mog¹ mieæ tylko dzia³anie immunopo- tencjalizuj¹ce [23]. Lekiem roœlinnym maj¹cym zastosowa- nie w leczeniu nowotworów jest Texaus baccata brevifoliae (cis pospolity krótkoiglasty). Ca³a roœlina z wyj¹tkiem czer- wonej osnówki jest silnie truj¹ca, zawiera alkaloid, glikozy- dy, ¿ywicê, gorycze i witaminê C. Œrodek ten u¿ywany by³ w staroceltyckiej oraz indiañskiej medycynie ludowej. Zali- czany jest do tzw. drzew mocy. W Irlandii przypisuje siê ci- sowi magiczn¹ moc jako tzw. drzewu z Ross. U Indian ore- goñskich cis stosuje siê w schorzeniach piersi i chorobach kobiecych. Zawarty w cisie alkaloid – toksyna zosta³a na no- wo odkryta w 1979 r. przez naukowców z Albert Einstein Col- lege of Medicin w Nowym Jorku. Hamuje ona powstawanie wrzeciona podzia³owego, które poprzez oddzielenie siê po-
³ówek chromosomów (chromatyd) indukuje podzia³ komór- ki. Badania dzia³ania tej toksyny w Jon Hopkin School w Bal- timore w 1989 r. wykaza³y remisjê nowotworów jajnika u ok.
30 proc. badanej populacji, natomiast wyniki uzyskane w An- dersen Cancer w Teksasie podaj¹ spadek liczby nowotwo- rów piersi z przerzutami do ok. 50% [5].
W³aœciwoœci przeciwnowotworowe wykazuj¹ leki produ- kowane na bazie jemio³y (Viscum album). Jemio³a zawiera wiskolektyny, które dzia³aj¹c na receptory b³ony komórek nowotworowych, powoduj¹ przejœcie wiskotoksyn do ko- mórek nowotworu. Wiskotoksyny s¹ silnie toksyczne. Je- mio³a pobudza odpornoœæ. Wspó³dzia³anie obu substancji niszczy komórki raka [16, 27]. Hans Gabius z Instytutu Che- mii Farmaceutycznej Uniwersytetu Philipsa w Marburgu z bia³kowego komponentu soku z jemio³y wyizolowa³ i che- micznie standaryzowa³ mislecytynê J, która posiada w³aœci- woœci immunomodulacyjne i przeciwnowotworowe [5].
Podczas leczenia nowotworów dieta ma na celu zmniej- szenie skutków zatruæ i zwiêkszenie mo¿liwoœci standardo- wego leczenia. W przypadku ³agodzenia zatruæ do¿ylne do- starczanie sk³adników od¿ywczych o dzia³aniu przeciwu- tleniaj¹cym zmniejsza uszkodzenie wywo³ane przez peroksydacjê podczas chemioterapii lub radioterapii [27, 31]. Przeciwutleniacze rozpuszczalne w wodzie i t³uszczach mog¹ byæ pomocne w z³agodzeniu stresu tlenowego, któ- ry towarzyszy wielu rodzajom chemioterapii, dietom wyso- kokalorycznym, stresowi psychologicznemu [28]. W niektó- rych przypadkach leki mog¹ mieæ w³aœciwoœci immunomo- dulacyjne, które powoduj¹ dzia³anie synergistycznie z czynnikami podnosz¹cymi wydolnoœæ uk³adu odporno- œciowego, np. witamina A dzia³a synergistycznie z chemio- terapi¹ i radioterapi¹ przeciw przerzutom nowotworowym [23, 25, 31]. Kliniczne wyniki leczenia raka piersi z przerzu- tami znacznie siê poprawi³y po w³¹czeniu do leczenia du-
¿ych dawek doustnych witaminy A, sk³adników od¿ywczych maj¹cych dzia³anie przeciwutleniaj¹ce i innych, m.in. koen- zymu Q10, L-argininy i kwasu foliowego [31–34]. Diety nisko- t³uszczowe mog¹ wp³yn¹æ na jeszcze wiêksz¹ poprawê ro- kowania wœród pacjentek chorych na raka piersi [35].
Stosowanie CAM przez kobiety chore na raka piersi jest coraz czêstsze. Kobiety choruj¹ce na raka piersi oprócz le- czenia konwencjonalnego stosuj¹ jeszcze terapie dodatko- we [36, 37]. Postêpowanie dodatkowe i alternatywne (CAM) jest najczêœciej stosowane w zaawansowanym stadium cho- roby. Stosuj¹cy j¹ chorzy s¹ wiêkszymi optymistami [37],
maj¹ zdecydowanie wiêksze poczucie kontroli nad w³asnym po³o¿eniem [38]. Chore, które s¹ zniechêcone brakiem re- zultatów leczenia, niekiedy przedmiotowym traktowaniem, wol¹ zwróciæ siê do kogoœ, kto zrozumie ich problemy, wi- dzi cz³owieka, a nie tylko jednostkê chorobow¹ [3]. Z poda- nych badañ wynika, ¿e czêstoœæ stosowania postêpowania dodatkowego i alternatywnego wzrasta z roku na rok. Te- rapie te ciesz¹ siê du¿¹ popularnoœci¹ zw³aszcza w USA i in- nych krajach Europy Zachodniej.
Schonekaes i wsp. przeprowadzili badania dotycz¹ce sto- sowania terapii dodatkowej. Przebadali 203 pacjentki.
Wszystkie wczeœniej podda³y siê leczeniu chirurgicznemu, niektóre otrzyma³y radioterapiê z powodu przerzutów. Po- nad po³owa badanej grupy (78 proc.) oœwiadczy³a, ¿e korzy- sta³a z terapii dodatkowych, witaminy przyjmowa³o 67 proc., terapiê jemio³¹ stosowa³o 59 proc., a minera³y 33 proc. re- spondentek. Prawie 70 proc. badanych stosowa³o dwie lub wiêcej kombinacji CAM [39].
Cui Y. i wsp. badali stosowanie CAM wœród Chinek. A¿ 98 proc. kobiet po zdiagnozowaniu raka piersi korzysta³o co naj- mniej z jednej metody CAM. Z 1 065 respondentek 86,7 proc.
stosowa³o medycynê chiñsk¹, 65,5 proc. æwiczenia fizyczne, 16,6 proc. korzysta³o z pomocy grup wsparcia [40]. Chore na raka piersi podaj¹ ró¿norodne przyczyny w³¹czenia CAM do swojego leczenia. Kobiety wyjaœnia³y, ¿e stara³y siê wzmoc- niæ uk³ad odpornoœciowy, poprawiæ jakoœæ ¿ycia, zapobiec wznowie raka, uzyskaæ poczucie kontroli nad w³asnym ¿y- ciem, a tak¿e wspomóc leczenie konwencjonalne [41].
Alternatywne metody lecznicze najczêœciej stosuj¹ lu- dzie biali, m³odzi, w wieku 25–49 lat, przewa¿nie kobiety [9, 36, 37, 42]. Z analizy badañ McGuire wynika, ¿e wiêk- szoœæ osób (56 proc.) korzystaj¹cych z medycyny niekon- wencjonalnej ma wykszta³cenie wy¿sze oraz osi¹ga wyso- ki roczny dochód [9]. Od 60 do 80 proc. chorych ³¹czy tera- piê konwencjonaln¹ z leczeniem dodatkowym [42, 43].
Metody postêpowania alternatywnego s¹ trudne do oce- ny. Kliniki stosuj¹ce te metody maj¹ zazwyczaj ubog¹ do- kumentacjê medyczn¹. Relacje pomiêdzy badaczami a oso- bami praktykuj¹cymi postêpowanie alternatywne s¹ czê- sto napiête. Zwi¹zane jest to z brakiem zaufania osób prowadz¹cych gabinety postêpowania alternatywnego do motywów, którymi kieruj¹ siê naukowcy [22]. Wykazano, ¿e alternatywne metody leczenia przeciwnowotworowego, w których zrezygnowano z korzystania z wiedzy biomedycz- nej, nie przynosz¹ korzyœci terapeutycznych. Próbowano np.
leczyæ niedobory witaminowe. Wiele metod postêpowania alternatywnego charakteryzuje siê udowodnionym brakiem skutecznoœci [22].
W szpitalach Uniwersytetu Kalifornijskiego, Memorial Sloan-Kettering, Dana-Faber oraz w wielu innych oœrodkach powstaj¹ programy dotycz¹ce stosowania komplementar- nych metod terapeutycznych. W³¹czenie tych programów w zakres dzia³ania g³ównych oœrodków onkologicznych ma na celu ³¹czenie medycyny konwencjonalnej z postêpowa- niem komplementarnym zarówno w zakresie klinicznym, jak i naukowym. Po³¹czenie obu tych metod mo¿e byæ na- zwane onkologi¹ integracyjn¹ [22].
Wspóln¹ cech¹ prawie wszystkich metod naturalnych jest g³êbokie zainteresowanie dolegliwoœciami oraz ¿yciem pacjenta. Bezpoœredni kontakt, ukierunkowana rozmowa
o sprawach wa¿nych dla chorej przynosz¹ ulgê. Wywo³anie i odreagowanie emocji, budzenie nadziei jest czêœci¹ postê- powania naturalnego. Dla prawie wszystkich systemów me- dycyny alternatywnej charakterystyczne jest odwo³ywanie siê do si³ samolecz¹cych organizmu. Leczenie naturalne ma polegaæ na wzmacnianiu zdrowia, podawaniu nieinwazyj- nych bodŸców fizycznych, tak¿e bodŸców behawioralnych.
Dziêki tym metodom organizm ma samoistnie usuwaæ cho- robê i doprowadzaæ do zdrowia. Czêste s¹ odwo³ania do metafizyki, filozofii i si³ nadprzyrodzonych oraz porówny- wanie pacjenta i jego choroby z przyrod¹, kosmosem i spo-
³ecznoœci¹ w³asnego plemienia [12].
Prof. Uniwersytetu Harvarda, D.S. Rosenthal, pe³ni¹cy obowi¹zki prezesa American Cancer Society, i R.E. Wittes, dyrektor National Cancer Institiute uznali integracjê medy- cyny konwencjonalnej i niekonwencjonalnej za niezbêdn¹.
Sformu³owano dwie fundamentalne zasady wspó³pracy.
Pierwsza zasada przypomina o szacunku dla siebie nawza- jem, tak w zakresie intencji, jak i motywów postêpowania, przy czym nale¿y uzgodniæ, ¿e mo¿na siê nie zgadzaæ, na- wet stanowczo, na pewne hipotezy, metody, znaczenie wy- ników dla nauki, dla pacjenta, lecz nale¿y nawzajem darzyæ siê przeœwiadczeniem o dobrej woli i ¿e wszystko robi siê dla dobra pacjentów. Drug¹ wa¿n¹ zasad¹ jest szacunek nie tylko dla siebie nawzajem, ale tak¿e dla faktów, gdy¿ s¹ one wszystkim. Ostatecznie decyduje jakoœæ faktów, na ile s¹ wiarygodne oraz jak przekonuj¹ce dla sceptyków. Kto- kolwiek donosi o faktach, musi byæ odpowiedzialny za ja- koœæ dowodów, które przedstawia [20].
Po³¹czenie najnowszej nauki z CAM mo¿e spowodowaæ poprawê zdrowia spo³eczeñstwa. Niecelowe jest ignorowa- nie medycyny niekonwencjonalnej i traktowanie jej jako czegoœ znajduj¹cego siê obok g³ównego nurtu nauki.
Piœmiennictwo
1. Jassem J. Rak sutka. Wydawnictwo Springer PWN. Warszawa, 1998.
2. Didkowska J, Wojciechowska U, Tarnowski W, et al. Nowotwory z³oœliwe w Polsce w 2000 roku. Centrum Onkologii – Instytut im.
M. Sk³odowskiej-Curie, Zak³ad Epidemiologii i Prewencji Nowo- tworów. Warszawa, 2003.
3. Jaœkiewicz J, Pieñkowski T. Rak piersi – rozpoznanie, leczenie pro- filaktyka. Praktyka Medyczna 2000; 6: 47-8.
4. Jassem J, Krzakowski M, Olszewski W i wsp. Rak piersi. Zalecenia diagnostyczno-terapeutyczne Polskiej Unii Onkologii. Nowotwory 2003; 3: 300-24.
5. Tucholski L. Alternatywne leczenie nowotworów. Homeopat Pol 1994; 4: 13-19.
6. £azowski J. Miejsce medycyny naturalnej we wspó³czesnym œwie- cie. Sztuka Leczenia 2002; 8: 2-27.
7. Doliñska-Zygmunt D. Podstawy psychologii zdrowia. Wydawnic- two Uniwersytetu Wroc³awskiego. Wroc³aw, 2001.
8. Pilecki M. Paramedycyna – alternatywa medycyny naukowej? Zdr Publ 1994; 105: 170-4.
9. Magdoñ M, Skrzypek M, Klocek M. Stan badañ naukowych nad medycyn¹ alternatywn¹. Sztuka Leczenia 1995; 1: 4-16.
10. DiGianni LM, Garber JE, Winer EP. Complementary and alternative medicine use among women with breast cancer. J Clin Oncol 2002; 20: 34-38.
11. Eisenberg DM, Dawis RB, Ettner S. Trend in alternative medicine use in the United States 1990-1997: results of a follow-up natio- nal survery. JAMA 1998; 280: 1569-75.
12. Wetzel MS, Eisenberg DM, Kaptuchuk TJ. A survery of courses ivo- lving complementary and alternative medicine at United States medical schools. JAMA 1998; 280: 278-81.
2 26 67 7
Postêpowanie dodatkowe i alternatywne u kobiet chorych na raka piersi
13. Carlston M, Stuart M, Jonas W. Alternative medicine instruction in medical schools and family medicine residency programs. Fam Med 1997; 29: 559-62.
14. Studdert DH, Eisenberg DH, Miller FH. Medical malpractice impli- cations of alternative medicine. JAMA 1998; 280: 1610-5.
15. McGinnis LS. Alternative therapies, 1990. Cancer 1991; 67: 1788-92.
16. Wysocki PJ. Terapie niekonwencjonalne, alternatywne i uzupe³- niaj¹ce w onkologii – nadzieja czy przekleñstwo? Wspó³cz Onkol 2004; 8: 227-32.
17. Achterberg J, Dossey L, Gordon JS. Mindbody interventions. In: Al- ternative medicine: expanding medical horizons. A report to the National Institutees of Health on alternative medical systems and practices in the United States. Washington, DC: Government Printing Office, 1995; 4-43.
18. Siek S. Relaks i autosugestia. Krajowa Agencja Wydawnicza. War- szawa, 1986.
19. Lengacher CA, Bennett MP, Kip KE, et al. Frequency of use of complementary and alternative medicine in women with breast cancer. Oncol Nurs Forum 2002; 29: 1445-52.
20. £azowski J. Czym jest medycyna naturalna? Tradycja, postêpy, miejsce we wspó³czesnej medycynie. Farm Pol 2002; 58: 827-34.
21. Spiegel D, Bloom JR, Kraemer H, et al. Effect of psychosocial treat- ment on survival of patients with metastasic breast cancer. Lan- cet 1989; 2: 888-91.
22. Vickers A. Alternative cancer cures ”unproven” or ”disproven”. CA Cancer J Clin 2004; 54: 110-18.
23. Janicki K, Rewerski W. Medycyna naturalna. PZWL. Warszawa, 2001.
24. Burzyñski S, Kubove E. Initial clinical study with antineoplastion A2injections in cancer patients with five years follow-up. Drugs Exp Clin Res 1987; 13: 1-5.
25. Green S. Antineoplastions: an unproved cancer therapy. JAMA 1992; 267: 2924-8.
26. Leea A, Langer R. Shark cartilage contains inhibitors of tumor an- giogenesis. Science 1983; 221: 1185-7.
27. Tucholski L. Alternatywne leczenie nowotworów, czêœæ III. Homeopat Pol 1998; 8: 13-15.
28. American Cancer Society. Shark cartilage angiogenesis. Atlanta:
American Cancer Society, 1992, Report no. 8100.
29. Ergil K, Kramer E. Chinese herbal medicines. West J Med 2004;
176: 275-80.
30. Kaegi E. Unconventional therapies for cancer: 1. Essiac. CMAJ 1998; 158: 897-902.
31. Israel L, Hajji O, Grefft-Alami A. Vitamin A augmentation of the ef- fects of chemotherapy in metastasic breast cancers after meno- pause. Randomized trial in 100 patients. Ann Med Interne (Paris) 1985; 136: 551-4.
32. Recchia F, Rea S, Corrao G. Sequential chemotherapy, beta inter- feron, retinoids and tamoxifen in the treatment of metastatic breast cancer. A pilot study. Eur J Cancer 1995; 31A: 1887-8.
33. Folkers K, Brown R, Judy WV, et al. Survival of cancer patients on therapy with coenzyme Q10. Biochem Bophys Res Comm 1993;
192: 241-5.
34. Lockwood K, Moesgaard S, Yamamoto T, et al. Progress on thera- py of breast cancer with vitamin Q10and the regression of meta- stases. Biochem Biophs Res Comm 1995; 212: 172-7.
35. Rohan TE, Hiller JE, McMichael AJ. Dietary factors and survival from breast cancer. Nutr Cancer 1993; 20: 167-77.
36. Adler SR, Foskett JR. Disclosing complementary and alternative medicine use in the medical encounter: a qualitative study wo- men with breast cancer. J Fam Pract 1999; 48: 453-8.
37. Fisher P, Ward A. Complementary medicine in Europe. Br Med 1994; 309: 107-11.
38. Weis J, Duppe J, Hasenburg A. Complementary medicine in can- cer patients: Demand, patients’ attitude and psychological belief.
Onkologie 1998; 21: 144-9.
39. Schonekaes K, Micke O, Mucke R, et al. Use of complementary al- ternative therapy methods by patients with breast cancer. Forsch Komplement Klass Naturheikild 2003; 10: 304-8.
40. Cui Y, Shu XO, Gao Y, et al. Use of complementary and alternative medicine by Chinese women with breast cancer. Breast Cancer Res Treat 2004; 85: 263-70.
41. Boon H, Stewart M, Kennard MA, et al. Use of complementary/al- ternative medicine by breast cancer survivors in Ontario. J Clin Oncol 2000; 18: 2515-21.
42. Lerner IJ, Kennedy BJ. The prevalence of questionable methods of cancer treatment in the United States. CA Cancer J Clin 1992; 42:
181-91.
43. Grothey A. Duppe J, Hasenburg A. Use of alternative medicine in oncology. Dtsch Med Wochenschr 1998; 123: 923-9.
Adres do korespondencji mgr MMaarrzzeennaa AA.. HHuummaaññsskkaa
Katedra i Zak³ad Pedagogiki i Dydaktyki Pielêgniarskiej Collegium Medicum
ul. Techników 3 85-801 Bydgoszcz tel./faks +48 52 585 21 94 e-mail: marzena.hum@wp.pl
