ZBIORNIKI WODNE
I ICH MIESZKAŃCY
Rewitalizacja zbiorników wodnych i czynna ochrona herpetofauny
na terenie Jurajskich Parków Krajobrazowych
ZBIORNIKI WODNE
I ICH MIESZKAŃCY
Rewitalizacja zbiorników wodnych i czynna ochrona herpetofauny
na terenie Jurajskich Parków Krajobrazowych
Zbiorniki wodne i ich mieszkańcy
Rewitalizacja zbiorników wodnych i czynna ochrona herpetofauny
na terenie Jurajskich Parków Krajobrazowych
Wydawca:
Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego ul. Vetulaniego 1A, 31-227 Kraków
www.zpkwm.pl Tekst:
Anna Boguś Zdjęcia:
Anna Boguś (AB), Piotr Buglewicz (PB) Piotr Dmytrowski (PD), Joanna Dragon (JD), Bartłomiej Janusz (BJ), Marek Kołodziej (MK), Patrycja Łabuz-Walczak (PŁW), Krzysztof Musiał (KM), Piotr Sułek (PS), Katarzyna Śnigórska (KŚ), Tomasz Trul- ka (TT), Tomasz Witecki (TW), archiwum ZPKWM (ZPKWM)
Mapa:
Piotr Sułek Schematy:
Beata Chruścicka (BC) Rysunek na okładce:
Natalia Noszczyńska
ISBN 978-83-63113-98-8
Wydano w ramach projektu: „Parki Krajobrazowe na TAK – edukacja ekologicz- na i ochrona bioróżnorodności na terenie Parków Krajobrazowych Małopolski”
współfinansowanego z EFRR w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Małopolskiego na lata 2014–2020.
Egzemplarz bezpłatny Kraków 2020
Wstęp
W każdym parku krajobrazowym znajduje się ogrom walorów przyrodniczych, historycznych, kulturowych oraz krajobrazowych. Do walorów przyrodniczych za- liczamy m.in. cenne i zróżnicowane siedliska przyrodnicze, zespoły roślinne czy chronione gatunki roślin i zwierząt, do historycznych i kulturowych – klasztory, zamki, dwory, muzea itp. Z kolei na walory krajobrazowe składa się, najprościej rzecz ujmując, wszystko to, co w naszym otoczeniu piękne, interesujące i przycią- gające. To zróżnicowane ekosystemy: lasy, łąki, pola czy stawy. To twory przyrody nieożywionej takie jak doliny, ostańce skalne czy jaskinie. I wreszcie: to także za- budowa – i ta zabytkowa, jak kościoły, klasztory, zamki, dwory czy pałace, i ta nor- malna, mieszkalno-gospodarcza, pod warunkiem że zachowana jest jej tradycyjna, charakterystyczna dla regionu architektura.
I nie jest przesadą mówić o ogromie walorów parków krajobrazowych. Bo często to, co na pozór wydaje się zwykłe, jest naprawdę niezwykłe, co nieciekawe, jest bardzo atrakcyjne, a co bezwartościowe, okazuje się wyjątkowo cenne. Trzeba tyl- ko umieć dostrzegać piękno natury i otaczającego nas świata.
Aby istniejące na terenie parków krajobrazowych walory zostały zachowane, in- stytucje je nadzorujące prowadzą bardzo aktywną działalność związaną z ochroną przyrody i edukacją przyrodniczą.
Wśród wartych szczególnej uwagi walorów Jurajskich Parków Krajobrazowych znajdują się zbiorniki i naturalne oczka wodne. Są one niezwykle cenne zarów- no z punktu widzenia krajobrazu, jako jedne z ciekawszych jego elementów, jak i (a może przede wszystkim) z punktu widzenia przyrodniczego. Stanowią bowiem siedlisko przeróżnych, w tym chronionych gatunków roślin, a także są środowi- skiem życia i rozmnażania bardzo wielu zwierząt. Każdy zbiornik wodny to niesa- mowite bogactwo przyrodnicze. Jednocześnie każdy z nich jest unikatowy, nie- powtarzalny, charakteryzuje się swoistymi warunkami siedliskowymi i zestawem mikrośrodowisk, a co za tym idzie – światem roślinnym i zwierzęcym. Oznacza to, że każdy staw jest cenny, odgrywa w przyrodzie bardzo ważną rolę i zwiększa istotnie bioróżnorodność danego terenu.
W zbiornikach wodnych zwykle najliczniejszą i najbardziej zróżnicowaną grupę zwierząt stanowią bezkręgowce. Najcenniejszymi zwierzętami, którym warto po- święcić największą uwagę, są jednak płazy. Wszystkie objęte są prawną ochroną gatunkową. Część z nich jest naprawdę rzadka i zagrożona, a w celu zachowania populacji na danym obszarze wymaga czynnej ochrony.
Działaniami pożądanymi z punktu widzenia ochrony płazów są m.in. odtwarzanie i zachowanie odpowiednich warunków siedliskowych w zbiornikach wodnych, bo od nich uzależniony jest rozród i rozwój nowych pokoleń płazów, a w efekcie – ich przetrwanie. W każdym zbiorniku zachodzą stale naturalne procesy przyrodnicze, w wyniku których obserwuje się niekorzystne zmiany warunków siedliskowych, tj.
spłycanie czy zarastanie. Do tego dochodzi zaśmiecanie i zanieczyszczanie zbior- ników będące wynikiem działalności człowieka. Zmiany te mają często decydujący wpływ na możliwości wykorzystania stawów przez płazy jako miejsc rozrodu. Dla- tego też konieczne jest stałe utrzymywanie zbiorników wodnych w dobrej kondy- cji, ciągły ich monitoring i rewitalizacja, a także podejmowanie innych zabiegów ochrony czynnej samych stawów, jak i związanej z nimi ściśle herpetofauny.
Stoki – jeden z poddanych rewitalizacji zbiorników wodnych (Park Krajobrazowy Orlich Gniazd) (PS)
Jurajskie Parki Krajobrazowe
Na terenie województwa małopolskiego mamy 11 parków krajobrazowych.
Wszystkie skupione są w Zespole Parków Krajobrazowych Województwa Mało- polskiego. Poszczególnymi parkami – ze względu na ich lokalizację – zawiadują i działalność na ich obszarze prowadzą trzy różne oddziały.
Tak zwane Jurajskie Parki Krajobrazowe to 6 parków położonych najbliżej Kra- kowa, obejmujących najcenniejsze przyrodniczo i najatrakcyjniejsze krajobrazo- wo tereny w tej części Małopolski. Niegdyś tworzyły one samodzielny zespół, funkcjonujący odrębnie od Zespołu Parków Krajobrazowych Pogórza i Popradz- kiego Parku Krajobrazowego, i to dlatego do dziś potocznie nazywane są Parkami Jurajskimi. Należą do nich: najdalej wysunięty na północ Małopolski – kojarzony głównie z Pustynią Błędowską i średniowiecznymi zamkami – Park Krajobrazowy Orlich Gniazd; obejmujący dolinę rzeki Dłubni Dłubniański Park Krajobrazowy;
Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie, który jak sama nazwa wskazuje, na swoim terenie ma większość podkrakowskich dolinek; biorący swoją nazwę od jednego z położonych tu zamków lub, jak kto woli, od historycznych właścicieli tego ob- szaru Tenczyński Park Krajobrazowy; zlokalizowany częściowo na terenie Krakowa
Jurajski krajobraz – Dolina Kobylańska (Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie) (TT)
i odznaczający się m.in. zabytkowymi klasztorami Bielańsko-Tyniecki Park Krajo- brazowy oraz Rudniański Park Krajobrazowy z Doliną Potoku Rudno. Wszystkie te Parki podlegają pod Oddział ZPKWM w Krakowie i wspólnie tworzą niesamowite bogactwo naszego terenu.
Warta uwagi na tych obszarach jest bardzo duża różnorodność walorów przy- rodniczych, historycznych, kulturowych oraz krajobrazowych. Wspomniane wyżej doliny rzek i potoków, a także obszary pustynne uzupełniane są przez zróżnicowa- ne ekosystemy (lasy, pola, łąki, rzeki czy zbiorniki wodne) – wszystkie ze swoistą dla siebie bogatą florą i fauną, obejmującą wiele gatunków rzadkich i chronionych.
Charakterystyczne dla Jury ostańce skalne stanowią nie tylko unikatowy element krajobrazu, ale też siedlisko roślin i zwierząt kserotermicznych oraz ciepłolubnych.
Zamki i klasztory, dwory i pałace to piękny element krajobrazu, ale też spory ka- wałek historii i kultury naszego terenu. Stare kamieniołomy kryją w sobie bogate świadectwo życia lokalnego społeczeństwa. Wszystko to jest piękną wizytówką i wpływa dodatnio na atrakcyjność naszego terenu.
Obok Jurajskich Parków Krajobrazowych w skład Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego wchodzą także dawne Parki Pogórza, tj. Ciężkowic- ko-Rożnowski Park Krajobrazowy, Wiśnicko-Lipnicki Park Krajobrazowy oraz Park Krajobrazowy Pasma Brzanki, którymi zawiaduje Oddział ZPKWM w Tarnowie, jak również Popradzki Park Krajobrazowy i Park Krajobrazowy Beskidu Małego, na te- renie których swą działalność prowadzi Oddział ZPKWM w Starym Sączu. Parki te, choć odznaczają się zupełnie innym niż Jurajskie ukształtowaniem i charakte- rystyką terenu, nie ustępują w żaden sposób pod względem bogactwa walorów charakterystycznych i specyficznych dla swoich terenów.
Staw w Aleksandrowicach (Tenczyński Park Krajobrazowy) (AB)
Zbiorniki wodne jednym z walorów Jurajskich Parków Krajobrazowych
Zbiorniki i oczka wodne zawsze odgrywają niezwykle ważną rolę w przyrodzie.
Stanowią przeważnie bardzo bogate ekosystemy. Są środowiskiem życia wielu ro- ślin i zwierząt. Gdyby nie one, nasze środowisko naturalne byłoby znacznie uboż- sze i mniej różnorodne. Zbiorniki wodne są także ważnym i ciekawym elementem w krajobrazie, a ich występowanie znacząco zwiększa jego zróżnicowanie i atrak- cyjność. Ponadto te stawy, które wchodzą w skład założeń dworsko-parkowych, są bardzo ważne z punktu widzenia historii, a także kultury danego terenu.
W różnych regionach naszego kraju liczba, wielkość i charakter zbiorników i oczek wodnych jest różna. Na Jurze, ze względu na skalistą budowę podłoża, które jest niezwykle przepuszczalne, liczba zbiorników wodnych jest stosunkowo niewielka.
W takiej sytuacji każdy, nawet najmniejszy staw, niezależnie od jego charakteru i pochodzenia, jest tu bardzo ważny i cenny. Każdy zapewnia życie i umożliwia roz- mnażanie wielu organizmom wodnym i wodno-lądowym.
A skąd się w ogóle wzięły stawy? Geneza zbiorników i oczek wodnych na obszarze Jurajskich Parków Krajobrazowych jest różna. Część z nich to naturalne zbiorniki wod- ne, powstałe w wyniku zalania wodą opadową, powierzchniową i/lub podsiąkającą wodą gruntową naturalnych zagłębień terenu. Inne to również zbiorniki naturalne, lecz powstałe w starorzeczach potoków czy rzek. Pozostałe to natomiast zbiorniki sztuczne, antropogeniczne, powstałe w wyniku różnej działalności człowieka. Do ta- kich zaliczają się np. zbiorniki poeksploatacyjne, inaczej powyrobiskowe. Powstały one w wyniku zalania starych, nieczynnych od lat kamieniołomów czy wyrobisk. Zbiorni- ki pochodzenia antropogenicznego to również dawne, nieużytkowane dziś zbiorni- ki przeciwpożarowe, które zarosły i przejęły funkcję siedlisk przyrodniczych, a także sadzawki – wypełnione wodą niewielkie zagłębienia, wykopane niegdyś w gruncie w związku z konkretnym zapotrzebowaniem społecznym lub gospodarczym na reten- cję wód stojących. Wreszcie zbiorniki antropogeniczne to też stawy, które niegdyś zo- stały utworzone jako części całych założeń dworsko-parkowych, tzw. stawy dworskie.
W zależności od genezy, ale także utrzymania, zbiorniki wodne na terenie Jurajskich Parków Krajobrazowych charakteryzują się różną wielkością, głębokością, kształ- tem oraz warunkami siedliskowymi. Część ma charakter stały, a woda utrzymuje się w misie przez cały rok (choć na różnym poziomie). Część to zbiorniki okresowe (wy- sychające), w których woda utrzymuje się tylko przez część roku, a jej poziom zależ- ny jest od warunków klimatycznych, w tym w dużej mierze od opadów. Niezależnie jednak od rodzaju tak naprawdę każdy zbiornik z wodą stojącą, jeśli tylko spełnia minimalne wymagania siedliskowe poszczególnych organizmów wodnych, stano- wi potencjalne ich siedlisko i jest na Jurze bardzo cennym elementem środowiska.
Życie w jurajskich stawach
Środowisko wodne różni się wyraźnie od tego, w którym żyją organizmy lądowe.
Gęstość wody jest ponad 700 razy większa od gęstości powietrza. Ruchy wody oddziałują na żyjące w niej organizmy znacznie silniej, niż ruchy powietrza na or- ganizmy egzystujące na lądzie. Inne są dostępność światła, wahania temperatury, stężenie gazów, soli mineralnych, a także metabolitów wydalanych przez żyjące w wodzie zwierzęta. To wszystko powoduje, że występujące w zbiornikach wod- nych organizmy, zarówno roślinne, jak i zwierzęce, muszą być do tych trudnych warunków specjalnie przystosowane i posiadać odpowiednie zdolności. Dlatego też w zbiornikach wodnych obserwuje się zwykle zupełnie inne rośliny i zwierzęta niż spotkać można na lądzie i są to tzw. organizmy typowo wodne. Tylko nieliczne zwierzęta zaobserwować można zarówno w wodzie, jak i na lądzie i o nich mówi- my, że są wodno-lądowe.
Żaba trawna w ampleksusie (JD)
Świat roślin wodnych
Przyjrzyjmy się światowi roślin w zbiornikach i oczkach wodnych na terenie Juraj- skich Parków Krajobrazowych. W zależności od wielkości, głębokości i stopnia naświetlenia stawów występują w nich różne gatunki roślinności wodnej i szu- warowej. W wyniku inwentaryzacji przyrodniczej 17 zbiorników wodnych, prze- prowadzonej w 2017 roku w ramach projektu „Parki Krajobrazowe na TAK – edu- kacja ekologiczna i ochrona bioróżnorodności na terenie Parków Krajobrazowych Małopolski”, stwierdzono występowanie w każdym z nich co najmniej kilku gatun- ków, w tym też objętych prawną ochroną gatunkową. Najczęściej występujące gatunki to rośliny typowe dla mniejszych i większych zbiorników z wodą stojącą, tworzące często sporej wielkości płaty roślinności i szuwary. Należą do nich pał- ka szerokolistna, trzcina pospolita czy tatarak zwyczajny. Na powierzchni wody otwartej w niemal każdym zbiorniku wodnym stwierdzono występowanie rdest- nic: kędzierzawej, pływającej i połyskującej, a także rdestu ziemnowodnego.
W większości stawów występuje też żabieniec babka wodna i jeżogłówka poje- dyncza, a w niektórych kosaciec żółty. W jednym ze zbiorników stwierdzono gatu- nek rośliny mięsożernej – pływacza zwyczajnego.
Jeżogłówka (ZPKWM) Pałka szerokolistna (JD)
Żabieniec babka wodna (ZPKWM)
Świat zwierząt wodnych i wodno-lądowych
Podobnie jak w przypadku świata roślin, tak i świat zwierząt wodnych na terenie Jurajskich Parków Krajobrazowych jest zróżnicowany i mniej lub bardziej bogaty w zależności od wielkości, charakteru i panujących w stawach warunków siedli- skowych. W wyniku inwentaryzacji przyrodniczej stwierdzono, iż każdy z bada- nych zbiorników ma nieco odmienny skład gatunkowy zwierząt, i dotyczy to za- równo bezkręgowców, jak i kręgowców. Niemniej jednak w przypadku obu grup zaobserwowano zwierzęta, które występują we wszystkich lub prawie wszystkich inwentaryzowanych zbiornikach, a więc można się ich też spodziewać w niemal każdym innym stawie na terenie Jurajskich Parków Krajobrazowych. Głównie są to gatunki najpospolitsze i najliczniej występujące w naszej przyrodzie, choć część z nich – jak żaba trawna czy ropucha szara – objęta jest prawną ochroną ga- tunkową. Z bezkręgowców, najczęściej, bo niemal w każdym zbiorniku, wystę- pują wodne pluskwiaki różnoskrzydłe (pluskolec pospolity, żyrytwa pluskwowa- ta, płoszczyca szara i nartnik powierzchniowiec) oraz larwy ważek. Z kręgowców, oprócz dwóch wyżej wymienionych gatunków płazów, można tu spotkać także ryby (np. karasia srebrzystego) i ptaki (np. kaczkę krzyżówkę).
Krzyżówki: kolorowy samiec i bardziej jednolicie ubarwiona samica (PŁW)
Wszystkie zwierzęta stwierdzone w wyniku inwentaryzacji zbiorników wodnych na Jurze podzielić można na kilka typów ekologicznych.
Pierwszy stanowią zwierzęta typowo wodne, które całe swoje życie spędzają wy- łącznie w tym środowisku, nigdy go nie opuszczając, i dla nich obecność zbiornika warunkuje całe życie. Należą do nich żyjące w stawach ryby, w tym najczęstszy karaś srebrzysty, wodne skorupiaki jak ośliczka czy kiełż zdrojowy oraz wodne śli- maki i małże.
Drugi typ stanowią zwierzęta, które żyją w określonym zbiorniku wodnym, lecz w razie konieczności – np. niesprzyjających warunków – mogą go opuścić i prze- nieść się do innego, pod warunkiem że taki w pobliżu istnieje. Należą do nich wod- ne pluskwiaki różnoskrzydłe (żyrytwa pluskwowata, pluskolec pospolity, płoszczy- ca szara itp.).
Część zwierząt związana jest ze środowiskiem wodnym wyłącznie w okresie lar- walnym – np. niektóre owady, jak ważki, jętki czy chruściki. Ich dorosłe formy są organizmami typowo lądowymi, lecz po locie godowym składają jaja do wody.
W wodzie z jaj wylęgają się larwy, które żyją i rozwijają się w niej aż do momentu przeobrażenia w dorosłe osobniki.
Pluskolec pospolity (PŁW) Płoszczyca szara (ZPKWM)
Kopulacja ważek równoskrzydłych (ZPKWM)
Wreszcie część zwierząt związana jest ze środowiskiem wodnym okresowo. To tzw. zwierzęta wodno-lądowe, do których należą m.in. płazy. Są one przystoso- wane do życia zarówno w wodzie, jak i na lądzie. Niektóre płazy, jak żaby zielone, większość swojego życia przebywają w wodzie. Inne – jak żaby brunatne, ropuchy czy traszki – po uzyskaniu możliwości opuszczenia zbiornika wodnego przechodzą do życia lądowego i tam spędzają większość czasu. Dla wszystkich płazów obec- ność zbiorników wodnych z względnie czystą wodą stojącą jest jednak niezbęd- na do odbycia pory godowej i rozmnażania. Gody płazów, składanie jaj i rozwój larwalny odbywają się zawsze w wodzie, a więc obecność zbiorników warunkuje rozwój młodego pokolenia i przetrwanie populacji.
Ponieważ wszystkie polskie gatunki płazów objęte są prawną ochroną gatunkową i w skali świata stanowią jedną z najbardziej zagrożonych i narażonych na wyginię- cie grup zwierząt, zwykle to one wśród zwierząt wodnych są najcenniejsze i wszel- kie działania związane z rewitalizacją zbiorników wodnych prowadzone są głównie ze względu na nie i zgodnie z ich wymaganiami siedliskowymi.
Odmienną grupę ekologiczną, oprócz wyżej wymienionych zwierząt wodnych i wodno-lądowych, stanowią zwierzęta żyjące w pobliżu zbiorników wodnych, w miejscach wilgotnych. Do takich należą niektóre pająki (np. bagnik przybrzeżny), gady (np. zaskroniec zwyczajny czy żółw błotny), wiele gatunków ptaków zwią- zanych ze środowiskiem wodnym i szuwarowym (np. kaczka krzyżówka), a także ssaki (np. bóbr czy wydra).
Ważka równoskrzydła – świtezianka dziewica (PD)
Bóbr europejski (JD)
Łabędź niemy (BJ)
Kokoszka wodna wśród rdestnicy (ZPKWM)
Łyska (KŚ)
Herpetofauna Jurajskich Parków Krajobrazowych
Przeprowadzona w ramach projektu inwentaryzacja 17 różnego typu zbiorni- ków wodnych i ich okolic na terenie Jurajskich Parków Krajobrazowych wykazała występowanie w nich co najmniej 8 z 18 polskich gatunków płazów. Ponieważ każdy płaz ma swoiste wymagania siedliskowe, a inwentaryzowane zbiorniki były pod względem warunków siedliskowych dość zróżnicowane, tylko dwa najpo- spolitsze gatunki płazów (żabę trawną i ropuchę szarą) stwierdzono w niemal każdym stawie.
W większości inwentaryzowanych zbiorników, głównie tych większych i głębszych, stwierdzono także występowanie tzw. żab zielonych. Z obserwacji cech morfolo- gicznych i nasłuchów wydawanych przez nie odgłosów wynika, że w większości są to żaby wodne. Jednak przez wzgląd na swobodne krzyżowanie się między sobą
„żab zielonych”, do których zalicza się trzy gatunki (żabę wodną, żabę jeziorkową i żabę śmieszkę), i powstawanie ich płodnych mieszańców, w celu dokładnego
Żaba trawna (PB)
Rzekotka drzewna (KŚ) Ropucha szara (KM)
Kumak nizinny (AB)
oznaczenia gatunków niezbędne są badania genetyczne. Z płazów bezogonowych w niektórych zbiornikach obserwowano jeszcze kumaki nizinne i nasze jedyne płazy potrafiące sprawnie poruszać się po drzewach – rzekotki drzewne.
Oprócz płazów bezogonowych w wielu zbiornikach występują również płazy ogo- niaste – traszki. Najczęściej spotykana jest u nas traszka zwyczajna, choć w niejed- nym stawie żyje też traszka grzebieniasta. Ciekawostką natomiast jest stwierdze- nie w jednym ze stawów na Jurze traszki górskiej. Jest to najdalej z opisywanych dotychczas wysunięte na północ stanowisko tego gatunku w Małopolsce.
Dla większości wyżej wymienionych gatunków płazów (żaby trawnej, ropuchy szarej, rzekotki drzewnej i wszystkich trzech gatunków traszek) zbiorniki wodne są miejscem tylko okresowego występowania i rozmnażania. Gatunki te zimują na lądzie, spędzają tu również większość aktywnego życia, w tym czas żerowa- nia. Do stawów wchodzą na wiosnę, po opuszczeniu zimowisk, w celu odbycia godów i złożenia jaj. Po tym dorosłe osobniki opuszczają stawy i rozchodzą się po okolicznych terenach w poszukiwaniu pożywienia. W stawach pozostają tylko
Żaba wodna (AB)
zapłodnione jaja, z których z czasem wykluwają się i rozwijają larwy, a następnie kijanki, które potem przeobrażają się w młode osobniki. Tuż po przeobrażeniu te również opuszczają stawy, dorastają i aktywnie żyją już na lądzie. Do macierzy- stych zbiorników powracają zwykle każdego roku jako osobniki dorosłe w celu rozrodu. Jedynie żaby zielone znaczną większość swojego życia spędzają w wo- dzie i dla nich zbiorniki wodne są w zasadzie miejscem warunkującym istnienie.
W nich na wiosnę odbywają gody, składają jaja i rozmnażają się. W nich po go- dach pozostają, żyją i żerują. Na ich dnie również zimują zagrzebane w mule.
Z wody wychodzą na brzeg i w najbliższym otoczeniu przebywają jedynie w let- nie, słoneczne dni, wygrzewając się wśród roślinności. Zaniepokojone, bardzo szybko wracają do zbiornika.
Dla wszystkich gatunków płazów zbiorniki i oczka wodne są bezwzględnie ko- nieczne do rozmnażania. Składanie jaj i rozwój młodych pokoleń wszystkich pła- zów przebiegać może wyłącznie w wodzie. Istnienie stawów z względnie czystą wodą stojącą i roślinnością wodną jest więc warunkiem przetrwania ich lokalnych populacji.
Traszka grzebieniasta (PŁW)
Traszka zwyczajna (PŁW)
Zaskroniec zwyczajny (MK)
Oprócz płazów w okolicy inwentaryzowanych stawów stwierdzono również 4 gatunki gadów. Tylko jeden z nich – zaskroniec zwyczajny – potrafi aktyw- nie pływać w wodzie i często obserwowany jest w zbiornikach. Tak jak u pozo- stałych gadów jego życie ani rozmnażanie nie jest bezpośrednio uzależnione od środowiska wodnego, lecz wykorzystując swą umiejętność pływania, często wchodzi do stawów, by w nich zapolować np. na żaby. Pozostałe stwierdzone gatunki gadów to jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna i żmija zygzakowa- ta. Te nie wchodzą nigdy do zbiorników, lecz często występują w ich okoli- cy, zwłaszcza gdy otoczenie jest otwarte i nasłonecznione, gdyż mogą się tam swobodnie wygrzewać, a jednocześnie szybko schronić w przybrzeżnej, zwykle bujnej roślinności.
Jaszczurka zwinka (PB)
Płazie gody
Wiosną każdego roku niemal wszystkie, nawet najmniejsze zbiorniki wodne z względnie czystą wodą i roślinnością wodną tętnią życiem. Często już na przeło- mie marca i kwietnia pojawiają się w nich pierwsze płazy. Z biegiem czasu i wzro- stem temperatury wchodzą do nich i przystępują do godów kolejne gatunki.
Jako pierwsza do godów przystępuje żaba trawna. Zaraz po niej – ropucha szara.
Obydwa te gatunki zimują na lądzie – żaba trawna najczęściej w brzegach rzek i potoków, ropucha szara w lasach, zagrzebana pod ściółką czy korzeniami drzew.
Po okresie zimy obydwa gatunki gromadnie wędrują do miejsc rozrodu. Osobniki często łączą się w pary in amplexus jeszcze w miejscu zimowania i w nich podążają do stawów (warto zauważyć, że w parach to samica niesie na plecach swojego wy- branka). W czasie takiej wędrówki wiele płazów ginie na drogach. U żaby trawnej i ropuchy szarej szczególnie dużo, gdyż ich wędrówki odbywają się masowo. Po- nieważ w populacjach płazów zwykle przeważają samce, samotne osobniki tej płci zwykle docierają do stawów wcześniej i gromadzą się przy brzegu zbiornika, gdzie oczekują na przybywające samice. Często są agresywne wobec utworzonych już par, atakują je, próbują zepchnąć samce z partnerek lub dołączają się i tworzą am- plexus zbiorowy. Często też obserwuje się amplexus różnogatunkowy, omyłkowy lub nienaturalny, ponieważ samce z braku partnerek chwytają przedstawicieli in- nych gatunków lub nawet różne przedmioty będące w wodzie.
Co ciekawe, samce żaby trawnej, chcąc przypodobać się samicom, na okres pory godowej zmieniają nieco swoją barwę. Ich marmurkowobiałe na co dzień podgar- dla podczas godów stają się błękitne. Szczególnie efektownie prezentuje się to, gdy po odbytych godach jeszcze przez jakiś czas gromadnie siedzą w kłębach zło- żonego skrzeku. Samce ropuchy szarej nie zmieniają barwy, za to cichymi głosami nawołują samice. Cichymi, ponieważ gatunki te nie mają rezonatorów, tj. wzmac- niających głosy worków powietrznych.
Po osiągnięciu zbiornika, jeśli temperatura wody jest odpowiednia, płazy te niemal natychmiast przystępują do składania skrzeku. Samica składa jaja, a siedzący na jej plecach samiec od razu polewa je i zapładnia. W przypadku przymrozków i na- wrotu zimy płazy opadają w parach na dno i przeczekują, aż do nastania sprzyja- jących warunków. Żaba trawna składa skrzek w postaci dużych kłębów, liczących do 4000 jaj, zazwyczaj gromadnie, w płytkich i dobrze nasłonecznionych miej- scach zbiornika. Ropucha szara składa jaja w postaci podwójnego sznura, rozpina- jąc go pośród pędów roślin wodnych. Sznur pojedynczej pary może mieć długość
nawet 6 m i zawierać do 10 000 jaj. Po złożeniu jaj samice dość szybko opuszczają zbiornik i udają się na ląd w poszukiwaniu pożywienia. Samce jeszcze jakiś czas pozostają w zbiorniku i oczekują na spóźnione samice. Po pewnym czasie i one wychodzą na ląd i żerują. Są aktywne głównie o zmierzchu i nocą.
W wodzie ze złożonych i zapłodnionych jaj wylęgają się larwy, które przechodzą w niej kolejne stadia rozwoju, aż do przeobrażenia. Po metamorfozie, już z koń- cem czerwca i w lipcu, w ciepłe, deszczowe dni, młode osobniki obydwu gatun- ków gromadnie opuszczają zbiorniki i rozchodzą się po okolicy. Co ciekawe, bez- pośrednio po metamorfozie przez jakiś czas wykazują one silny wstręt do wody.
Cykl rozwojowy płazów bezogonowych (BC)
duża żaba
para składająca
skrzek pakiet
skrzepu (jaja)
larwa ze skrzelami zewnętrznymi
kijanka z kończynami tylnymi kijanka z dwiema
parami kończyn kijanka w trakcie
resorpcji ogona tegolatka
Zarówno ropuchy, jak i żaby trawne są bardzo przywiązane do swojego zbiornika wodnego i mimo odbywania odległych wędrówek w ciągu lata wracają do niego w następnym sezonie rozrodczym. Również młode osobniki po osiągnięciu doj- rzałości płciowej na gody wybierają najczęściej zbiorniki, w których się wylęgły.
Po żabie trawnej i ropusze szarej, w miarę podnoszenia się temperatury powie- trza i wody, do jurajskich stawów wchodzą bardziej ciepłolubne gatunki płazów:
kumaki, rzekotki i traszki.
Kumak nizinny, bo tego u nas można spotkać, mimo że zimuje na lądzie, jest płazem wybitnie wodnym. Po okresie zimy pojawia się w zbiornikach w kwiet- niu i przebywa w nich do późnej jesieni. Preferuje zbiorniki o bogatej roślinności wodnej, niewielkie stawy, oczka wodne i rozlewiska. Często obserwowany jest nawet w tymczasowych zastoiskach wody i kałużach. W większych zbiornikach trzyma się miejsc płytszych, o dobrze nagrzanej wodzie. Na czas składania skrze- ku, tak jak wszystkie płazy, kumaki łączą się w pary in amplexus, co umożliwia im zapładnianie jaj bezpośrednio po ich złożeniu. Pora godowa kumaka nizinnego jest wyjątkowo długa i trwa od maja aż do lipca. W tym czasie samica kilkakrotnie skła- da porcję od kilku do kilkudziesięciu jaj, które każdorazowo zapładniane są przez innego samca. Jaja w niewielkich pakietach przyklejane są do gałązek, łodyg lub liści roślin wodnych. Po złożeniu porcji jaj para rozłącza się, a kumaki intensywnie żerują. Co ciekawe, każdorazowo składanie jaj wyraźnie skorelowane jest z opada- mi deszczu, a łącznie samica składa ich ponad 300 sztuk. Jednak nie wszystkie jaja składane są w tym samym zbiorniku. Kumaki często zmieniają miejsce pobytu, nie tylko w obrębie jednego stawu, ale też wędrując pomiędzy zbiornikami. Wędrówki odbywają głównie nocą i po deszczu.
Rzekotka drzewna jest najbardziej ciepłolubnym gatunkiem z naszych płazów.
Choć w stawach pojawiać się może już w kwietniu, to jaja składa dopiero w maju i czerwcu, kiedy woda w zbiorniku jest już naprawdę ciepła. Na miejsce godów wybiera zbiorniki różnej wielkości i głębokości, jednak zawsze dobrze nasłonecz- nione, z bogatą roślinnością wodną i brzegami zarośniętymi krzewami. W pary in amplexus rzekotka drzewna łączy się kilkakrotnie w ciągu jednych godów. Wie- czorami samce wchodzą do wody i głośnym (głos wzmacniany jest przez obszer- ny worek rezonacyjny zlokalizowany w podgardlu), charakterystycznym rechotem wabią samice. Gdy i te zjawią się w zbiorniku, łączą się w pary i nocą składają skrzek w postaci niewielkich kul. Na okres dnia pary rozłączają się, opuszczają zbiornik i żerują w jego pobliżu. Gdy zapada zmrok, znów przystępują do godów.
Jedna samica składa łącznie ok. 1000 jaj. Młode osobniki opuszczają zbiornik z końcem lipca i w sierpniu. Początkowo przebywają wśród roślinności nadwod- nej, potem przenoszą się na pobliskie krzewy. Rzekotka drzewna jest bowiem je- dynym naszym płazem prowadzącym nadrzewny tryb życia. Najczęściej przebywa na liściach różnych krzewów, ale także wysokich drzew, wspinając się nierzadko
na wysokość nawet 10 m. Dorosłe osobniki czasem odbywają długie, kilkukilome- trowe wędrówki i chętnie zasiedlają nowe zbiorniki wodne.
Żaby zielone, ze względu na stałe przebywanie w zbiornikach wodnych, do go- dów przystępują bezpośrednio po nastaniu sprzyjających warunków, głównie od- powiedniej temperatury, a każdy jej spadek powoduje przerwanie godów. Samce w czasie godów są bardzo hałaśliwe i intensywnie wydają głosy godowe. Służą im do tego, charakterystyczne dla żab zielonych, parzyste rezonatory umieszczo- ne po bokach głowy. Dzięki nim ich głosy godowe są naprawdę głośne i dono- śne – słychać je czasem z odległości nawet kilkuset metrów. Samice składają jaja w kilku kłębach, w różnej ilości w zależności od gatunku (samice żaby jeziorkowej do 4500 jaj, żaby wodnej do 10 000 jaj, a żaby śmieszki – nawet do 16 000 jaj).
Po godach żaby zielone nie opuszczają zbiorników wodnych. Życie aktywne spę- dzają głównie w wodzie, jedynie w czasie ciepłej, słonecznej pogody przebywa- ją na brzegu zbiornika, do którego wskakują od razu w razie niebezpieczeństwa.
W kwietniu w zbiornikach wodnych, zwłaszcza tych z bogatą roślinnością, ale też ze strefą wody niezarośniętej, pojawiają się również traszki. U nich składanie jaj, podobnie jak u kumaków, jest mocno rozciągnięte w czasie i trwa od kwietnia aż do lipca. U wszystkich gatunków traszek poprzedzone jest tańcami godowymi.
Samce na czas pory godowej przybierają efektowną, specyficzną dla gatunku sza- tę godową (szczególnie efektowna jest ta u traszki górskiej, której samce stają się wyraziście niebieskie), a barwy przedstawicieli obu płci stają się bardziej inten- sywne. U samców pojawia się również grzebień godowy w charakterystycznym dla poszczególnych gatunków „kształcie”: u traszki zwyczajnej – niższy, regularnie falisty i ciągły, u traszki grzebieniastej – wysoki, nieregularnie ząbkowany, prze- rwany u nasady ogona, u traszki górskiej – niski, bez wcięć czy ząbkowań. Podczas tańców godowych bardzo ważną rolę odgrywają również wydzielane przez samce feromony.
Tańce godowe należą do najciekawszych widowisk, jakie można obserwować wio- sną w zbiornikach wodnych, tym bardziej, że odbywają się przeważnie w wolnej od roślinności części stawu. Samiec podczas takiego tańca wykonuje przed sami- cą ciąg charakterystycznych zachowań i czynności. Początkowo, pływając wokół samicy, zalotnie prezentuje jej swoją szatę godową. Następnie zaczyna wydzielać feromony i wciąż opływając partnerkę, płetwą ogonową zagarnia je w jej stronę.
Gdy zainteresuje już swoją wybrankę, na dnie zbiornika składa spermatofory. Te za pomocą warg kloakalnych pobierane są przez samicę i następuje zapłodnienie wewnętrzne. Zapłodnione jaja samica składa pojedynczo, zawijając je w liście ro- ślin wodnych. Jedna samica składa, w zależności od gatunku, 150–250 jaj. Po od- byciu godów osobniki obu płci opuszczają zbiorniki wodne i prowadzą lądowy tryb życia. Młode traszki po metamorfozie opuszczają zbiorniki wodne najczęściej w czerwcu i lipcu, choć te z później złożonych jaj – nawet w jesieni.
Cykl rozwojowy płazów ogoniastych (BC)
traszka
samica składająca zapłodnione jaja
jaja zawinięte w liście roślin wodnych
larwa ze skrzelami zewnętrznymi
larwa z kończynami przednimi
larwa z dwiema parami kończyn
larwa coraz bardziej podobna do os. dorosłego (bez skrzeli zewnętrznych)
Płazy – jedna z najbardziej zagrożonych grup zwierząt
W skali naszego kraju (podobnie zresztą jak w skali całego świata) płazy są jedną z najbardziej narażonych na wyginięcie grup zwierząt. W bardzo dużym stopniu wiąże się to z niszczeniem ich siedlisk i miejsc rozrodu, a także dużą śmiertelnością tych zwierząt wskutek rozwoju cywilizacji i działalności człowieka. Trzydzieści pro- cent gatunków płazów występujących w Europie zagrożonych jest wyginięciem.
Na terytorium Polski brak jest dokładnych badań dotyczących stopnia zagrożenia, jednak na terenie całego kraju od lat obserwuje się stopniowy spadek liczebności i zanikanie populacji zarówno tych najrzadszych, jak i dotychczas pospolitych ga- tunków płazów. Szczególnie drastycznie tendencja ta zaznaczyła się w ostatnich dziesięcioleciach. I to mimo stosunkowo dobrego zabezpieczenia wszystkich ga- tunków ścisłą bądź okresową ochroną prawną.
Zagrożenia dla płazów
Degradacja środowiska wodnego
Do głównych przyczyn ograniczania liczebności i zanikania lokalnych populacji płazów należy ogólnie pojęta degradacja środowiska wodnego, które jest miej- scem rozmnażania tych zwierząt. Degradacja ta obejmuje zarówno zanikanie, jak i zanieczyszczanie zbiorników z wodą stojącą i następuje z dwóch powodów.
Pierwszym są procesy naturalne. Każdy zbiornik wodny, niezależnie od położe- nia, wielkości i głębokości podlega procesowi stopniowego zarastania. Czasem określa się to terminem starzenia się zbiorników. Sukcesja roślinności jest proce- sem naturalnym i nieuniknionym i prowadzi do stopniowego zamulania i wypły- cania zbiornika wodnego. W konsekwencji zmieniają się panujące w nim warun- ki, niejednokrotnie aż do całkowitego zaniku zbiornika. Skutkiem najczęściej jest drastyczne zmniejszanie się bioróżnorodności, w tym liczebności i różnorodności gatunkowej płazów.
Drugim są negatywne oddziaływania antropogeniczne, m.in. zasypywanie, za- śmiecanie czy zanieczyszczanie wody w stawach. Traktowanie zbiorników wod- nych jako dzikich wysypisk śmieci stało się w Polsce smutną rzeczywistością.
Do stawów trafiają nie tylko śmieci wyrzucane przez turystów, ale także odpa- dy z gospodarstw domowych, w tym często bardzo niebezpieczne, np. pojem- niki po farbach, lakierach czy detergentach. Nierzadko w zbiornikach spotkać można też opony samochodowe, zużyty sprzęt czy odpady budowlane. Odręb- ną i jeszcze bardziej niebezpieczną kwestią są zanieczyszczenia zbiorników wod- nych ściekami komunalnymi i przemysłowymi, a także spowodowane przez spływ pozostałości nawozów i chemicznych środków ochrony roślin z pól uprawnych.
Takie zanieczyszczenia są dla płazów niezwykle niebezpieczne. Skóra płazów jest bardzo cienka, delikatna i przepuszczalna, dlatego są one bardzo narażone na działanie wszelkich związków chemicznych wprowadzonych do ich otoczenia.
Ponadto skażenia wody dotykają kijanek, powodując ich śmierć, osłabienie kon- dycji, hamowanie wzrostu i rozwoju. Mają też negatywny wpływ na czas i prze- bieg przeobrażenia.
Czynnikiem mocno ograniczającym możliwości rozrodu płazów jest też działal- ność człowieka związana z regulacją rzek (eliminuje w środowisku naturalnym te- reny zalewowe, również wykorzystywane przez płazy jako miejsca godów i roz- mnażania), a także zasypywanie zbiorników na skutek pozyskiwania gruntów pod uprawę, zabudowę, budowę dróg i inną działalność gospodarczą. Często też, zwłaszcza na terenie miast, „porządkuje się” stawy, wycinając z nich roślinność, pogłębiając lub obkładając brzegi betonowymi płytami. Tego typu działania naj- częściej wpływają bardzo negatywnie na możliwości wykorzystania zbiorników przez płazy jako miejsc rozrodu. Niekorzystne dla płazów jest również nadmierne zarybianie stawów, zwłaszcza drapieżnymi gatunkami ryb, które odżywiają się ki- jankami, bardzo mocno ograniczając ich liczebność w zbiorniku.
Rozwój sieci komunikacyjnych
Bardzo istotnym zagrożeniem dla płazów jest rozwój sieci dróg i wzmożony ruch samochodowy, które przyczyniają się do dużej śmiertelności płazów na drogach podczas ich sezonowych migracji. Szczególnie dotyczy to gatunków, które wio- senne wędrówki odbywają masowo, takich jak żaba trawna czy ropucha szara.
Ich stałe szlaki migracji z miejsc zimowania do miejsc rozrodu często przeci- nają szlaki komunikacyjne. Wówczas pod kołami aut giną tysiące osobników, co w ogromnym stopniu zubaża lokalne populacje. Jak podają źródła, żaba traw- na, by pokonać drogę o szerokości 6 m, potrzebuje przynajmniej 3 minut, a jesz- cze wolniejsza jest od niej ropucha, której potrzeba aż 6 minut. Dodatkowo sprawne pokonanie drogi utrudniają płazom światła aut, powodujące, że zwie- rzęta na jakiś czas nieruchomieją. W konsekwencji przy częstotliwości 4 aut przejeżdżających przez ową drogę na godzinę ginie ok. 10% wędrujących ro- puch, przy 60 autach na godzinę – aż 75%. Śmiertelność płazów na jezdniach dotyczy jednak nie tylko dorosłych osobników wędrujących na gody. Na tych samych drogach często giną również ogromne ilości młodych osobników,
wychodzących masowo ze stawów tuż po przeobrażeniu, zwłaszcza jeśli zbior- niki zlokalizowane są w bliskim sąsiedztwie dróg.
Trasy komunikacyjne i związana z nimi infrastruktura, oprócz dużej śmiertelności płazów rozjeżdżanych przez auta, często – przez zmianę stosunków wodnych, zanieczyszczenia i hałas – powodują też niszczenie występujących w pobliżu sie- dlisk płazów.
Chemizacja i intensyfikacja rolnictwa
Dużym zagrożeniem dla płazów jest bardzo wzmożona dziś chemizacja rolnictwa.
Jak już wcześniej wspomniano, skóra płazów jest bardzo cienka, delikatna i z ła- twością przepuszcza do ich organizmu spływające z okolicznych pól uprawnych związki chemiczne pochodzące z oprysków, pestycydów czy nawozów sztucz- nych. A przecież gdyby nie ciągły, systematyczny spadek liczebności płazów spo- wodowany m.in. chemią stosowaną w zwalczaniu szkodników upraw, to właśnie płazy w znacznym stopniu byłyby tutaj naturalnymi sprzymierzeńcami rolników.
Również intensyfikacja rolnictwa i używanie nowoczesnych sprzętów w dużym stopniu przyczynia się do zmniejszania liczebności lokalnych populacji płazów, które po odbytych godach rozchodzą się po okolicznych polach i łąkach w po- szukiwaniu pożywienia. Pod ostrzami pługów i innych maszyn rolniczych, a także kosiarek rotacyjnych ginie nawet 30% populacji płazów. Podobne skutki niesie za sobą wypalanie traw, ściernisk i wysuszonej roślinności pouprawnej.
Przekształcenia siedlisk naturalnych
Nagminne dziś przekształcenia siedlisk lądowych, w tym osuszanie terenów pod- mokłych, likwidacja śródpolnych zadrzewień i zakrzewień, a także porządkowa- nie terenów z martwych elementów środowiska naturalnego (liści, korzeni, zwalo- nych, próchniejących pni drzew itp.) pozbawia płazy (i wiele innych zwierząt) ich dziennych i zimowych schronień.
Kwaśne deszcze i pułapki
Do czynników ograniczających należą też występowanie kwaśnych deszczy (bę- dących w dużej mierze efektem rozwoju cywilizacji, przemysłu i działalności czło- wieka), które mają duże znaczenie dla prawidłowego rozwoju skrzeku i kijanek, oraz występowanie pułapek antropogenicznych. Bezodpływowe studzienki, wloty do kanałów, studzienki odciekowe czy piaskowniki wzdłuż autostrad to dla płazów śmiertelne pułapki, z których nie są w stanie samodzielnie się wydostać i umierają z braku pożywienia.
Ochrona herpetofauny i zbiorników wodnych – dobre i złe praktyki
Prawna ochrona gatunkowa
Ze względu na fakt, że płazy są jedną z najbardziej zagrożonych i narażonych na wyginięcie grup zwierząt i od lat obserwuje się sukcesywny spadek liczebności ich populacji, wszystkie krajowe gatunki objęte są prawną ochroną gatunkową.
Ponadto dwa spośród występujących na Jurze – traszka grzebieniasta i kumak ni- zinny – znajdują się w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, jako gatunki będące przedmiotem zainteresowania UE. W ramach ich ochrony wymagane jest wyzna- czanie specjalnych obszarów ochrony.
W myśl Ustawy o ochronie przyrody i Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie dziko występujących zwierząt objętych ochroną, płazów nie wolno za- bijać, chwytać, płoszyć, niszczyć miejsc ich bytowania, preparować itp.
Sama ochrona gatunkowa to już bardzo wiele, jednak za mało, by ocalić płazy przed wyginięciem. Skuteczna ochrona płazów to współistnienie ochrony prawnej ze znacznie efektywniejszą ochroną czynną.
Ochrona czynna
Ochrona czynna to wszelkie działania i zabiegi, które umożliwiają przeżycie gatun- ku i zachowanie jego środowiska w takim stanie, aby mógł on przetrwać. Czynna ochrona płazów, oprócz bezpośredniej ochrony osobników lokalnych populacji, skupia się na ochronie środowisk ich życia, w tym: miejsc rozrodu (zbiorniki z wodą stojącą), szlaków migracji i miejsc zimowania. Do najczęstszych, najbardziej pożą- danych i najefektywniejszych sposobów czynnej ochrony płazów należą: rewi- talizacja zbiorników wodnych, wygrodzenia i przejścia dla płazów, przenoszenie zagrożonego skrzeku, zachowanie i tworzenie miejsc zimowania, stosowanie do- brych praktyk w rolnictwie i sadownictwie, kontrola i eliminacja pułapek antropo- genicznych oraz edukacja przyrodnicza.
Rewitalizacja zbiorników wodnych
Obecność zbiorników wodnych o odpowiednich parametrach siedliskowych jest warunkiem umożliwiającym płazom rozmnażanie. Rewitalizacja i utrzymanie we właściwym stanie stawów i oczek wodnych są więc podstawowymi i najważniej- szymi metodami czynnej ochrony płazów.
Ze względu na stale zachodzące procesy sukcesji naturalnej zachowanie i rewi- talizacja stawów polegają przeważnie na usuwaniu nadmiaru roślinności, wycina- niu siewek drzew i krzewów, wybieraniu nadmiaru osadu dennego i pogłębianiu zbiorników. Prace takie powinny być wykonywane od późnej jesieni do wczesnej wiosny, kiedy w zbiornikach nie ma płazów (oprócz żab zielonych). W przypad- ku zbiorników, w których stwierdzono żaby zielone, prace rewitalizacyjne należy w wyżej wymienionym okresie prowadzić etapami, zawsze pozostawiając część zbiornika, do której żaby mogą się przemieścić i schronić. Nigdy nie wolno prze- prowadzać rewitalizacji i oczyszczania zbiorników wodnych w czasie trwania pory godowej i rozwoju młodych pokoleń płazów. Różne gatunki płazów mają rozma- ite wymagania siedliskowe, toteż zabiegi oczyszczania i rewitalizacji zbiorników należy zawsze prowadzić z uwzględnieniem wymagań wszystkich występujących w nich gatunków. Ewentualne odpompowywanie wody ze zbiorników na czas ich rewitalizacji zawsze należy wykonywać etapami, a wybieraną ze stawu roślinność
Poddany rewitalizacji staw w Porębie Dzierżnej (JD)
każdorazowo pozostawiać na ok. dobę na brzegu, aby zwierzęta wodne mogły z niej wyjść. Nigdy nie należy wywozić wybieranej roślinności ani namułu od razu, gdyż spowoduje to bezpowrotne usunięcie ze zbiornika znacznej części zwierząt wodnych i ich uśmiercenie. Z doświadczeń nabytych przez ZPKWM w trakcie pro- wadzonych rewitalizacji zbiorników wodnych wynika, iż usuwając nadmiar roślin- ności wodnej, należy zawsze usuwać rośliny w całości, wraz z kłączami, względnie korzeniami, a nie tylko częściowo. Pozostawienie części roślin (korzeni, kłączy) powoduje bardzo szybkie ponowne zarastanie zbiornika. W żadnym wypadku nie należy usuwać całej występującej w zbiorniku roślinności. Pozostawienie części roślinności szuwarowej i wodnej pozwoli zwierzętom wodnym – tak bezkręgow- com, jak i kręgowcom – na znalezienie odpowiednich kryjówek czy miejsc na roz- mnażanie (założenie gniazd, odbycie godów czy złożenie jaj).
W przypadku braku na danym terenie miejsc rozrodu dla płazów celowe jest two- rzenie nowych zbiorników wodnych. Podejmując takie wyzwanie, należy pamię- tać, że zbiorniki muszą spełniać odpowiednie warunki. Nowo tworzone oczka wodne powinny mieć: zróżnicowaną głębokość z płyciznami na brzegach, płatami zróżnicowanej roślinności wodnej, w tym koniecznie w strefie przybrzeżnej, stre- fę wody otwartej, wolnej od roślinności i odpowiednio wyprofilowane brzegi, by umożliwić płazom swobodne wchodzenie i wychodzenie ze stawu. Gdy brzegi będą zbyt strome, płazy nie będą mogły wydostać się ze zbiornika. Przy tworzeniu nowych zbiorników ważne jest też źródło wody, jej jakość i odczyn. Woda o pH poniżej 5 nie nadaje się do rozmnażania dla płazów. Planując oczko wodne, należy zwrócić uwagę na odpowiednie nasłonecznienie strefy przybrzeżnej – płazy takie jak żaba trawna czy ropucha szara najchętniej składają skrzek w miejscach, gdzie woda szybko się nagrzewa. Tworzonych dla płazów oczek wodnych nie należy też zarybiać. Ryby chętnie odżywiają się larwami i kijankami płazów, ograniczając znacznie liczebność ich populacji.
Zarówno w przypadku rewitalizacji, jak i tworzenia nowych zbiorników wodnych należy zadbać o pasy ochronne wokół zbiorników, złożone z zarośli i zadrzewień, które zapewnią wychodzącym ze stawu płazom tymczasowe schronienie, a także będą chroniły przed dopływem zanieczyszczeń itp.
Wygrodzenia i przejścia dla płazów
Montaż wzdłuż dróg, w miejscach przekraczania jezdni przez płazy, stałych wygro- dzeń lub tymczasowych płotków naprowadzających, które uniemożliwiają płazom wkraczanie na jezdnię, to jeden z popularniejszych sposobów czynnej ochrony tych zwierząt, zabezpieczających je przed śmiercią podczas wiosennych migra- cji z miejsc zimowania do miejsc rozrodu. Wygrodzenia takie mogą być wykona- ne z różnego materiału począwszy od agrowłókniny czy folii ogrodniczej, przez stalową siatkę o odpowiedniej wielkości oczkach, po stałe wygrodzenia betono- we. W każdym jednak przypadku muszą spełniać kilka podstawowych warunków.
Dolny brzeg wygrodzenia musi być szczelnie obsypany/wkopany w podłoże, tak by wędrujące płazy nie przeciskały się pod spodem. Wysokość wygrodzenia od poziomu gruntu powinna wynosić ok. 30–40 cm, a górna jego krawędź powin- na być wygięta w stronę przeciwną do jezdni, tak by płazy potrafiące się wspinać nie przekraczały w ten sposób wygrodzenia. Wygrodzenia na całym odcinku po- winny być wykonane w sposób stabilny i szczelny, z zachowaniem ciągłości na ca- łej długości. Powinny rozciągać się na odcinku nie mniejszym niż 200 m od szla- ku migracji i mieć U-kształtne zakończenie, by uniemożliwiać płazom wkraczanie na jezdnię. Niezachowanie powyższych ogólnie przyjętych zasad spowoduje, że nie będą one właściwie spełniać swojej funkcji.
Jednak same wygrodzenia to za mało, aby właściwie chronić płazy. Nie można przecież uniemożliwić im dotarcia do zbiorników wodnych, gdyż te są dla pła- zów warunkiem odbycia godów, złożenia skrzeku i rozwoju nowego pokolenia.
Dlatego wygrodzenia dla płazów zawsze muszą współistnieć z przejściami umoż- liwiającymi im bezpieczne przedostanie się na drugą stronę jezdni. Wygrodze- nia mają pełnić funkcję naprowadzającą do takich przejść. Przejścia dla płazów
mogą być wykonywane od podstaw i wtedy mają postać betonowych ry- nienek pod jezdnią o prostokątnym przekroju, przykrytych specjalnym metalowym zabezpieczeniem (krat- ką). Powierzchnia przejścia powinna być pokryta materiałem pochodzenia naturalnego – drobnym żwirem lub piaskiem. Rolę przejść mogą również spełniać przepusty pod drogą, jeśli ta- kie na odcinku wygrodzeń już istnie- ją. Wówczas wygrodzenia powinny być tak usytuowane, by doprowadza- ły płazy do przepustów. Tworzenie przejść dla płazów jest skutecznym sposobem zmniejszania ich śmiertel- ności na drogach oraz przywracania łączności pomiędzy rozdzielonymi fragmentami środowiska i zapew- niania ciągłości tras migracji płazów.
Oczywiście, żeby mogły spełniać swoją funkcję, zawsze muszą być zlo- kalizowane w obrębie korytarzy mi- gracyjnych. W przypadku współist- nienia z wygrodzeniami powinny być budowane w odstępach nie więk- szych niż 100 m.
Wygrodzeinia dla płazów (PD)
W przypadku gdy brak jest przepustów oraz nie ma możliwości wykonania przejść pod drogą, należy wzdłuż wygrodzeń, od strony wewnętrznej (przeciwnej do jezd- ni), zastosować tzw. pułapki dla płazów. Najczęściej mają one postać wkopanych w ziemię plastikowych wiader. Wiadra takie powinny być rozmieszczone w odstę- pach liczących ok. 10 m, mieć głębokość ok. 30 cm i perforowane dno, umożli- wiające stały odpływ wody. W każdym wiadrze powinien być umieszczony patyk (listewka), który umożliwi wyjście przypadkowo znalezionym się w wiadrze zwie- rzętom. Pułapki takie muszą być kontrolowane 2–3 razy w ciągu dnia (w okresie intensywnej migracji nawet co 2–3 godziny), a wpadające do nich płazy przeno- szone i wypuszczane po drugiej stronie drogi.
Przedstawione wyżej działania, jakkolwiek są działaniami ochronnymi, bezwzględ- nie wymagają wcześniejszego uzyskania zgody Regionalnej Dyrekcji Ochrony Śro- dowiska na odstępstwa od zakazów wobec gatunków objętych ochroną prawną.
Przenoszenie zagrożonego skrzeku
W ramach czynnej ochrony płazów czasem konieczne jest przenoszenie zagro- żonego skrzeku do miejsc, gdzie będą mogły wylęgnąć się z niego i bezpiecz- nie przejść kolejne etapy rozwoju kijanki. Zwykle działania takie dotyczą gatun- ków godujących najwcześniej (żaba trawna, ropucha szara), kiedy temperatura powietrza i wody w zbiornikach jest stosunkowo niska, a na powierzchni lądu znajduje się jeszcze sporo tymczasowych zastoisk wody, pozostałych po zimie.
Wówczas płazy na miejsce złożenia skrzeku wybierają czasem płytkie i nagrzane
„zbiorniki” wodne, które z czasem wysychając, stają się śmiertelnym zagrożeniem dla rozwijających się kijanek. W takich sytuacjach przenoszenie skrzeku należy rozpocząć jak najszybciej po złożeniu, kiedy larwy znajdują się jeszcze w osłon- kach jajowych, a ewentualnie już wylęgnięte – pływają jeszcze w skupieniach przy brzegu zbiornika. Zwlekanie z przenoszeniem złożonego skrzeku i kijanek przez wzgląd na fakt, że pod wpływem promieni słonecznych osłonki jajowe wiotczeją, zwiększa znacznie ryzyko uszkodzenia larw, a w odniesieniu do kijanek – znaczą- co zmniejsza efektywność odławiania, gdyż po pewnym czasie od wylęgu kijanki początkowo pływające w ławicach rozpraszają się w stawie. Skrzek i odłowione kijanki należy przenosić do najbliższych oczek i zbiorników wodnych, w których rozmnaża się dany gatunek. Przeniesiony skrzek powinno się rozkładać w nasło- necznionym miejscu zbiornika, w płyciznach, wśród roślinności wodnej, analo- gicznie do tego, jak naturalnie czynią to płazy. W przypadku dużych ilości prze- noszonego skrzeku należy podzielić go na większą liczbę zbiorników, zwłaszcza małych, by nie prowadzić do nadmiernego przegęszczenia populacji w małych oczkach wodnych.
Na przenoszenie skrzeku i kijanek, podobnie jak przenoszenie płazów, wymagane jest zezwolenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska.
Zachowanie i tworzenie miejsc zimowania
Ze względu na fakt, iż większość naszych gatunków płazów zimuje na lądzie i po- trzebuje do tego odpowiednich kryjówek i warunków, ochrona oraz tworzenie zimowych schronień są równie ważne jak ochrona miejsc rozrodu. Oprócz zabez- pieczania i pozostawiania w środowisku naturalnych schronień – takich jak stosy kamieni i drewna, wykroty, korzenie wyciętych drzew, stosy gałęzi i liści – do tego typu działań ochronnych należy tworzenie sztucznych zimowisk. Mogą mieć one postać np. jaskiń o kilkudziesięciocentymetrowej głębokości czy kopców gałęzi.
Stosowanie dobrych praktyk w rolnictwie i sadownictwie
W związku z dużym zagrożeniem płazów na skutek chemizacji i mechanizacji współczesnego rolnictwa do działań związanych z ochroną płazów zalicza się ograniczenie stosowania nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin, a także takie ich stosowanie, by maksymalnie zmniejszać zanieczyszcza- nie gleby i wód powierzchniowych. Również stosowanie odpowiednich, bezpiecz- niejszych sprzętów czy koszenie łąk na wysokości powyżej 7 cm przyczyni się do znacznego zwiększenia bezpieczeństwa płazów.
Kontrola i eliminacja pułapek antropogenicznych
W celu zmniejszenia śmiertelności płazów w różnego typu pułapkach antropoge- nicznych należy w jak największym stopniu wyeliminować je ze środowiska, w któ- rym żyją płazy. Można to osiągnąć przez stosowanie odpowiednich zabezpieczeń, które nie zaburzą funkcjonowania urządzeń stanowiących pułapki, a jednocześ- nie staną się bezpieczne dla migrujących płazów. W przypadku braku możliwości efektywnego zabezpieczenia skutki przyniesie odpowiednio częsta ich kontrola.
Edukacja przyrodnicza
Edukacja przyrodnicza jest nieodłącznym elementem i uzupełnieniem wszelkich metod ochrony czynnej zarówno płazów, jak i całej przyrody. Bez edukacji przy- rodniczej, zwiększania świadomości ekologicznej lokalnego społeczeństwa i tury- stów, zmiany stereotypów i wyrabiania wśród „użytkowników” natury odpowied- nich postaw i zachowań, wszelkie działania czynnej ochrony mają ograniczone skutki. Uświadomienie społeczeństwu roli płazów nie tylko w przyrodzie, ale też w gospodarce człowieka pozytywnie wpływa na stosunek ludzi do tej grupy zwie- rząt, a w konsekwencji – zachowanie i ochronę lokalnych populacji płazów.
Ochrona płazów i ich siedlisk
realizowana przez ZPKWM – projekt
„Parki Krajobrazowe na TAK”
Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego na co dzień prowa- dzi bardzo aktywną działalność związaną m.in. z ochroną zasobów przyrodniczych na swoim terenie, a także edukacją przyrodniczą. Wyrazem tego jest m.in. realiza- cja projektu „Parki Krajobrazowe na TAK – edukacja ekologiczna i ochrona bioróż- norodności na terenie Parków Krajobrazowych Małopolski”, współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Progra- mu Operacyjnego Województwa Małopolskiego na lata 2014–2020. W ramach tego projektu podjęto i przeprowadzono szereg działań związanych z czynną ochroną siedlisk naskalnych, gatunków popielicowatych oraz zbiorników wodnych i występującej w nich herpetofauny, która jest przedmiotem niniejszej publika- cji. W projekcie nie brakowało również działań edukacyjnych, w ramach których zorganizowano konferencję naukową, utworzono nowe ścieżki edukacyjne, a tak- że wykonano szereg materiałów edukacyjnych, w tym edukacyjną grę planszową i trzy publikacje o tematyce związanej z przedmiotami ochrony w projekcie.
W ramach działań związanych z czynną ochroną herpetofauny przeprowadzono rewitalizację 15 zbiorników wodnych na terenie Jurajskich Parków Krajobrazo- wych, będących – w zależności od gatunków – miejscami stałego i/lub okreso- wego występowania płazów. Przy 3 zbiornikach, na trasach wiosennych migracji, w związku z ich przebiegiem przez szlaki komunikacyjne i dużą śmiertelnością płazów na drogach, wykonano również wygrodzenia naprowadzające i przejścia zapobiegające wkraczaniu płazów na jezdnię. Prace rewitalizacyjne poprzedzone były szczegółową inwentaryzacją przyrodniczą wszystkich zbiorników, ze szcze- gólnym uwzględnieniem występującej i rozmnażającej się w nich herpetofauny.
Efektem inwentaryzacji było opracowanie zakresu prac rewitalizacyjnych dla każ- dego zbiornika wodnego oraz szczegółowych wytycznych dotyczących rewitali- zacji i zaleceń w związku z działaniami ochronnymi i zabezpieczającymi podczas prowadzonych prac. Wytyczne i zalecenia opracowane zostały zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami ochrony gatunków objętych ochroną, w tym głównie płazów i gadów, a także obowiązującymi przepisami prawa. Dopiero wówczas, pod sta- łym nadzorem przyrodniczym, przeprowadzono rewitalizację zbiorników. Mapka zamieszczona na następnej stronie przedstawia ich lokalizację.
Rozmieszczenie zbiorników wodnych objętych działaniami ochrony czynnej w ramach projektu
„Parki Krajobrazowe na TAK – edukacja ekologiczna i ochrona bioróżnorodności na terenie Parków Krajobrazowych Małopolski”
Prace rewitalizacyjne przeprowadzone we wszystkich zbiornikach obejmowały trwałe usuwanie nadmiaru roślinności wodnej i nawodnej, usuwanie nadmiaru osadu dennego i pogłębianie zbiorników. Usuwano również nadmiar roślinno- ści i porządkowano najbliższe otoczenia stawów. W części zbiorników tworzono lub naprawiano i udrażniano przepusty wody regulujące jej poziom w stawach, a w jednym dokonano zarybienia drapieżnymi gatunkami w celu zmniejszenia ilości karasia srebrzystego, który nadmiernie ograniczał liczebność populacji pła- zów w stawie. Wszystkie przeprowadzone prace nakierowane były na odtwa- rzanie i utrzymanie odpowiednich warunków siedliskowych w rewitalizowanych zbiornikach, umożliwiających występującym w nich płazom swobodny i skutecz- ny rozród.
Przy niemal wszystkich rewitalizowanych zbiornikach wykonano ponadto zago- spodarowanie turystyczne – postawiono m.in. tablice informacyjne i edukacyjne, mające na celu zwiększenie świadomości przyrodniczej społeczeństwa i zapew- nienie wsparcia dla przeprowadzonych działań związanych z czynną ochroną her- petofauny i zachowaniem jej siedlisk.
Wszystkie prace poprzedzone były uzyskaniem wszelkich wymaganych prawem zezwoleń, w szczególności zezwoleń Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska na odstępstwa od zakazów wobec gatunków objętych prawną ochroną, a także właścicieli i zarządców gruntów. Rewitalizację zbiorników przeprowadzono zgod- nie z opracowanymi wytycznymi oraz zaleceniami działań ochronnych i zabez- pieczających, pod stałym nadzorem przyrodniczym, by miały one jak najmniejszy wpływ na występujące w zbiornikach zwierzęta, w tym w szczególności płazy.
Literatura
Berger L., 2000. Płazy i gady Polski. Klucz do oznaczania. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa – Poznań.
Beringa M., 1990, Where Have All the Froggies Gone?,„Science”, vol. 247.
Blab J., Vogel H., 1999. Płazy i gady Europy Środkowej. MULTICO Oficyna Wydawnicza, War- szawa.
Blaustein A.R., Wake D.B., 1995. Dlaczego maleją populacje płazów? „Świat Nauki”, nr VI, s. 62–67.
Dreyer W., 1995. Staw. Rośliny i zwierzęta. Multico. Warszawa.
Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrod- niczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz. Urz. WE L 206 z 22.07.1992, s. 7, z późn. zm.).
Głowaciński Z., Rafiński J., 2003. Atlas płazów i gadów Polski. Status, rozmieszczenie, ochrona.
„Biblioteka Monitoringu Środowiska”. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. War- szawa – Kraków.
Herczek A., Gorczyca J., 1999. Płazy i gady Polski. Atlas i klucz. Wyd. „Kubajak”. Krzeszowice.
Juszczyk W., 1987. Płazy i gady krajowe. Część 1, Wiadomości ogólne. PWN, Warszawa.
Juszczyk W., 1987. Płazy i gady krajowe. Część 2, Płazy –Amphibia. PWN, Warszawa.
Juszczyk W., 1987. Płazy i gady krajowe. Część 3, Gady –Reptilia. PWN, Warszawa.
Kłosowscy S i G. 2001. Flora Polski. Rośliny wodne i bagienne. Multico. Warszawa.
Młynarski M., 1976. Nasze płazy. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
Najbar B., 1995. Płazy i gady Polski. Wyższa Szkoła Inżynierska, Zielona Góra.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunko- wej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
Stańczykowska A. 1986. Zwierzęta bezkręgowe naszych wód. Wyd. Szkolne i Pedagogiczne.
Warszawa.
Styczyński M., Tabasz G., Poradnik czynnej ochrony zwierząt. Część pierwsza. Płazy. Z kluczem do oznaczania płazów krajowych dr hab. Jana Rafińskiego. Stowarzyszenie Na Rzecz Czyn- nej Ochrony Zwierząt „GREENWORKS”. Nowy Sącz.
Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1986. Rośliny polskie: opisy i klucze do oznaczania wszystkich gatunków roślin naczyniowych rosnących w Polsce bądź dziko, bądź też zdzicza- łych lub częściej hodowanych. Część 1 i 2. PWN. Warszawa.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody z ost. zm. (Dz.U. z 2020 r. poz. 55).
Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie z ost. zm. (Dz.U. z 2019 r. poz. 1862; z 2020 r. poz. 284, 1337).
