Ograniczenia w dostępie do leków bez recepty utrudnienie czy szansa na lepsze leczenie?

(1)

PRACA ORYGINALNA / ORIGINAL ARTICLE

Ograniczenia w dostępie do leków

bez recepty – utrudnienie czy szansa na lepsze leczenie?

Restrictions on access to Over The Counter drugs – an obstacle or a chance for better treatment?

Paulina Pisaniak

¹

, Dorota Ozga

²

, Aleksander Tarczoń

¹

, Patryk Stokłosa

¹

, Dominika Piękoś

¹

, Magdalena Fuglewicz

¹

1

Koło Naukowe Ratownictwa Medycznego, Wydział Medyczny, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, Polska

2

Zakład Dydaktyki w Intensywnej Opiece Medycznej i Ratownictwie Medycznym, Wydział Medyczny, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, Polska

STRESZCZENIE: Stosowanie leków wydawanych bez recepty (OTC) jest bardzo popularne w Polsce. Jednak niewielka grupa ludzi ma świadomość niebezpieczeństw, jakie mogą pojawić się z powodu niewłaściwego stosowania tychże leków. Przede wszystkim chodzi o nieodpowiednie dawkowanie, które może prowadzić do wystąpienia działań niepożądanych, pogarszających stan zdrowia pacjenta. Bardzo prawdopodobne jest, że wprowadzenie ograniczeń dostępności leków OTC korzystnie wpłynie na świadomość ludzi kupujących. Uczestnicy ankiety zostali podzieleni ze względu na: płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania. Uzyskano odpowiedzi na następujące pytania: jakie leki OTC są najczęściej kupowane, gdzie najczęściej w/w leki są kupowane, jakie są najczęstsze powody sięgnięcia po leki przeciwbólowe. Na podstawie danych określających wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie udało się również uzyskać informacje, które dotyczą czytania ulotek dołączonych do leku, łączenia leków ze sobą i znajomości zagrożeń z nich wynikających. Ankietowani przedstawili także swoje stanowisko w sprawie korzystania z nowych odpowiedników leków OTC i ewentualnego ograniczenia sprzedaży OTC zaproponowanego przez Ministerstwo Zdrowia. W ten sposób otrzymane wyniki pozwalają w przybliżeniu na określenie wiedzy Polaków na temat OTC. Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęstszymi lekami OTC, które są kupowane przez Polaków to: Ibuprom, APAP i paracetamol. W związku z tym często dochodzi do przekroczenia dawki jednej z substancji czynnych – paracetamolu. Niechęć do propozycji Ministerstwa Zdrowia wynika

z obawy o brak możliwości łatwego dostępu do leków OTC, a jednocześnie skutkuje niskim rozpowszechnieniem odpowiedników. Problem związany z działaniami niepożądanymi leków OTC wynika z nieczytania ulotek.

SŁOWA KLUCZOWE: ból, leki bez recepty, skutki niepożądane, ulotka informacyjna

ABSTRACT: The use of OTC drugs is very popular in Poland. However, not many people realise what dangers stem from the inappropriate use of those medications. One of the most prominent abuse of OTC drugs is improper dosage, which may cause negative side effects leading to the deterioration of the patient’s health. A potential solution to this problem is the imposition of restrictions on the availability of OTC drugs, which could raise the awareness of the buyers. The people surveyed have been grouped on the basis of gender, age, education and place of living. The results of the survey show which OTC drugs are most frequently bought, where those drugs are bought and what the most frequent reasons for taking painkillers are. Moreover, more detailed data (taking into account the gender, the age, the education and the place of living of the respondents) has been gathered in regard to reading the package leaflets of the drugs, combining drugs and understanding the hazards of doing

(2)

Rozkład wieku badanej populacji jest prawostronnie skośny, brak normalności rozkładu potwierdzono testem W Shapiro-Wilka (SW–W = 0,8236; p <0,001). Najwięcej ankietowanych miało wykształcenie zasadnicze zawodowe (164 osoby – 39,3%) lub wykształcenie wyższe (135 osób – 32,4%). W badanej grupie było 129 studentów (30,9%), 93 uczniów (22,3%), 157 osób, które wskazały inny status zawodowy (37,6%) oraz 38 osób, które nie zaznaczyły żadnej odpowiedzi (9,1%). Wśród opi- niodawców najwięcej osób mieszkało na wsi (205 badanych – 49,2%) oraz w małych miastach, o liczebności poniżej 50 tysięcy mieszkańców (108 badanych – 25,9%). W przypadku tego badania zastosowano całkowicie anonimową ankietę, którą opracowano na podstawie aktualnego stanu wiedzy.

Jej wyniki zostały poddane analizie statystycznej. Do oceny zależności pomiędzy wybranymi zmiennymi wykorzystano test chi-kwadrat Pearsona. Zastosowaną miarą symetryczną, opartą na teście chi-kwadrat, informującą o sile zależności między zmiennymi w tabelach krzyżowych, był dla pytań na skalach nominalnych test V Cramera. Miary siły związku zosta- ły normalizowane tak, aby przyjmowały wartości z przedziału (0–1). Wyżej wspomniane miary oznaczały odpowiednio: od 0–0,29 – zależność słaba, 0,30–0,49 – zależność umiarko- wana, 0,5–1 – zależność silna[8]. Za poziom istotności statystycznej przyjęto p <0,05. Analizę statystyczną zebranego materiału przeprowadzono w pakiecie Statistica 13.1.

WYNIKI

Z uzyskanych danych wynika, że najczęściej kupowanymi przez respondentów lekami OTC były: IBUPROM (155 osób – 37,2%), APAP (106 osób – 25,3%) oraz PARACETAMOL (83 osoby – 19,9%) oraz leki przeciwbólowe (13,2%). W tabeli I przedstawiono szczegółowe dane dotyczące kupowanych przez ankietowych leków OTC. Leki uszeregowano w kolej- ności od najczęściej do najrzadziej wybieranych.

Badani kupowali leki OTC najczęściej w aptece (362 osoby – 86,8%) lub w sklepie (81 osób – 19,4%), co zostało przed- stawione na rycinie 1.

Powodem kupowania leków OTC wśród respondentów by- ły najczęściej: ból głowy (172 osoby – 41,2%), ból różnego

WSTĘP

W ostatnich latach w Polsce toczy się spór o ograniczenie dostępności leków OTC. Prace związane z ograniczeniem dostępu do wyżej wspomnianych leków zmierzają do tego, by ich sprzedaż w sklepach i na stacjach benzynowych obej- mowała wyłącznie najmniejsze opakowania (od 2 do 4 tabletek). Postęp technologii, jaką dysponują firmy farmaceutyczne, przyczynia się do powstawania coraz to nowych produktów, które składem niewiele różnią się od tych już istniejących.

Takie działania stwarzają niebezpieczeństwo przedawko- wania i/lub wystąpienia poważnych niepożądanych działań zagrażających życiu i zdrowiu pacjenta. Nieumiejętne koja- rzenie leków z żywnością również niekorzystnie wpływa na efektywność ich działania. Może to spowodować wzmocnie- nie lub osłabienie reakcji preparatu. Dane epidemiologiczne wskazują, że 34 miliony Polaków cierpi z powodu bólu, zaś około 7 milionów cierpi na ból przewlekły [3]. Zazwyczaj te- rapia przeciwbólowa opiera się na metodach niefarmako- logicznych, farmakologicznych i traktowana jest w sposób indywidualny. Najskuteczniejszym rozwiązaniem jest farmakoterapia, która polega na dobraniu odpowiedniego leku do rodzaju i natężenia bólu. W przypadku leczenia bólu o lekkim i średnim natężeniu, skuteczne okazują się leki wydawane bez recepty (Over The Counter, OTC). Umożliwiają one samolecze- nie pacjenta bez wcześniejszej konsultacji z lekarzem. Leki OTC posiadają ściśle określone limity dobowe, które zwykle nie przekraczają pięciu dni oraz są stosowane w relatywnie prostych do zdiagnozowania przez pacjenta objawach [7].

Głównymi kategoriami terapeutycznymi są leki: przeciwbó- lowe, przeciwzapalne, na ból gardła i przeziębienie, witaminy i suplementy diety [9]. Wiedza Polaków o lekach OTC, ich stosowaniu, możliwości łączenia oraz działaniach niepożąda- nych przedstawiona została w poniższych wynikach badań.

MATERIAŁY I METODY

W badaniu udział wzięło w sumie 417 osób. Wśród respon- dentów znajdowało się 264 kobiety (63,3%) oraz 153 męż- czyzn (36,7%). Średnia wieku wyniosła 29,64 roku ± 13,73 roku. Najmłodszy z badanych miał 16 lat, najstarszy zaś 85 lat. Połowa uczestników badania miała nie więcej niż 23 lata.

so. The interviewees have also expressed their opinions on the use of the new substitutes for OTC drugs and the prospective selling restriction of OTC drugs proposed by the Ministry of Health. Thanks to the information obtained, a general idea of the level of Poles’ knowledge about OTC drugs can be formed. The study has shown that:

Ibuprom, APAP and Paracetamol are the most popular OTC drugs. Stemming from this tendency is the frequent overdose of one of the active substances paracetamol. As far as the selling restriction plan of the Ministry of Health is concerned, the negative attitude towards it results from the fear of not being able to get the medications quickly, all the while restraining the spread of the substitutes. Finally, the issue of recurring side effects remains the matter of not reading the package leaflets of the drugs before use.

KEYWORDS: pain, over the counter drugs, side effects, information leaflet

(3)

pochodzenia (116 osób – 27,8%) oraz ewentualność choroby (95 osób – 22,8%). Wszystkie sytuacje, w jakich najczę- ściej kupowano leki OTC, przedstawiono w kolejności male- jącej w tabeli II.

Jako poziom bólu, przy którym najwięcej badanych osób wskazało na potrzebę zażywania środków farmakologicznych, był 8 poziom w 10 stopniowej skali (116 osób – 27,8%).

Warto zaznaczyć, że poziom 7 w 10 stopniowej skali wy- brało 110 osób (26,4%), zaś poziom 10 został wskazany przez 109 osób (26,1%). Nierzadko zaznaczono także poziom 5 (95 osób – 22,8%), poziom 6 (90 osób – 21,6%) oraz poziom 9 (91 osób – 21,8%). Ponadto przed zażyciem da- nego leku z ulotką zapoznało się 243 badanych (58,3%).

Tab. I. Leki OTC kupowane przez badanych najczęściej.

Leki OTC kupowane

przez badanych najczęściej* n %

IBUPROM 155 37,2%

APAP 106 25,4%

PARACETAMOL 83 19,9%

Leki przeciwbólowe 55 13,2%

NO-SPA 46 11,0%

GRIPEX 34 8,2%

POLOPIRYNA 23 5,5%

PYRALGINA 23 5,5%

NUROFEN 22 5,3%

RUTINOSCORBIN 17 4,1%

IBUM 16 3,8%

CHOLINEX 15 3,6%

WITAMINY 15 3,6%

ASPIRYNA 13 3,1%

Leki na ból gardła 11 2,6%

MAGNEZ 8 1,9%

PANADOL 7 1,7%

METAFEN 6 1,4%

ACODIN 5 1,2%

FERVEX 5 1,2%

NEOANGIN 3 0,7%

MIG 3 0,7%

THERAFLU 3 0,7%

Leki uspokajające 2 0,5%

THIOCODIN 2 0,5%

KETONAL 2 0,5%

AMOL 2 0,5%

OTRIVIN 2 0,5%

Leki OTC kupowane

przez badanych najczęściej* n %

TRAN 2 0,5%

Suplementy diety 2 0,5%

VIX 1 0,2%

PŁYN LUGOLA 1 0,2%

JODYNA 1 0,2%

Leki na bóle menstruacyjne 1 0,2%

Leki na bóle głowy 1 0,2%

BUDEZONID 1 0,2%

BUSCOPAN 1 0,2%

DEXAK 1 0,2%

SINUPRET 1 0,2%

TORMENTIOL 1 0,2%

CLOTRIMAZOL 1 0,2%

Leki p/alergiczne 1 0,2%

CYKLO 4 FORTE 1 0,2%

ROSTIL 1 0,2%

Krople do oczu 1 0,2%

VENALEX 1 0,2%

SOLPADENA 1 0,2%

SUPREMIN 1 0,2%

MEL 1 0,2%

EFEVELON 1 0,2%

CLIMEA 1 0,2%

ALAKS 1 0,2%

n – liczba obserwacji; % – procent

*Możliwość wskazania więcej niż jednej odpowiedzi Źródło: opracowanie własne

86,8

19,4

3,8 0,7

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Apteka Sklep Stacja benzynowa Inne

Ryc. 1. Miejsca, w jakich najczęściej dokonywano zakupu leków OTC*.

Źródło: opracowanie własne

*Możliwość wskazania więcej niż jednej odpowiedzi

(4)

342 ankietowanych nie łączy leków przeciwbólowych (82%), a wiedzę na temat możliwych skutków łączenia poszczegól- nych leków OTC deklarowało 187 badanych (44,8%). Opinie badanych na temat słuszności ograniczenia sprzedaży leków poza aptekami były podzielone. Z opinią tą zgadzały się 164 osoby (39,3%), nie zgadzało się z nią 141 osób (33,8%), zaś pozostałych 112 badanych nie miało na ten temat sprecy- zowanego zdania (112 osób – 26,9%) (ryc. 2).

Ankietowani, zapytani o propozycje leków, których zakup nie powinien być ograniczony tylko do apteki, najczęściej wska- zywali na: leki przeciwbólowe (94 osoby – 22,5%) a szczegól- nie IBUPROM (52 osoby – 12,5%), PARACETAMOL (39 osób – 9,4%) oraz APAP (24 osoby – 5,8%).

Miejscami, zaproponowanymi przez badanych, w których możliwy byłby zakup leków bez recepty, były najczęściej: sklep (228 osób – 54,7%), apteka (140 osób – 33,6%) oraz stacja benzynowa (114 osób – 27,3%) (ryc. 3).

Osoby badane zapytane o stosowanie nowych odpowied- ników leków OTC w zdecydowanej większości odpowiada- ły negatywnie. Tylko 97 badanych (23,3%) stosuje nowe zamienniki.

DYSKUSJA

Wszystkie leki OTC podlegają przepisom prawa farmaceu- tycznego i są dopuszczone do obrotu przez Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych. Minimum przez 5 lat muszą znaj- dować się w sprzedaży aptecznej, aby zostały zweryfikowa- ne pod kątem bezpieczeństwa i dopuszczone do sprzedaży pozaaptecznej. Jeśli dany lek uzyska pozwolenie, jego do- stęp jest nieograniczony [4]. Zwiększa to prawdopodobień- stwo wystąpienia objawów niepożądanych po wcześniej- szym zażyciu leku przeciwbólowego OTC. Osoby przyjmu- jące paracetamol lub ibuprofen w połączeniu z alkoholem skarżyły się na dolegliwości ze strony układu pokarmowe- go (ból brzucha, zapalenie ściany żołądka, zgaga) [6]. Po zastosowaniu paracetamolu najczęściej występowały takie objawy jak: nudności, wymioty, bóle brzucha oraz róż- nego typu reakcje alergiczne. Niejednokrotnie dochodziło do zatruć, doprowadzających tym samym do uszkodze- nia wątroby oraz wystąpienia żółtaczki i cholestazy [5]. Na podstawie powyższych danych śmiało można stwierdzić, że przyjmowanie leków OTC stanowi duże zagrożenie dla zdrowia i życia pacjenta w przypadku nieumiejętnego stosowania. Ryzyko takie występuje szczególnie u seniorów, którzy na co dzień stosują bardzo wiele leków z różnych grup, które mogą wchodzić w niekorzystne reakcje z lekami OTC. Niejednokrotne zapoznanie się z ulotką przez

Tab. II. Sytuacje, w jakich najczęściej stosowano leki OTC.

Sytuacje, w jakich najczęściej

stosowano leki OTC* n %

Ból głowy 172 41,2%

Ból różnego pochodzenia 116 27,8%

Podczas choroby 95 22,8%

Ból menstruacyjny 50 12,0%

Ból brzucha 36 8,6%

Nagłe wypadki 25 6,0%

Bóle kostno-stawowe 18 4,3%

Ból zęba 12 2,9%

Ból gardła 10 2,4%

Ból mięśni 8 1,9%

Ból pleców 6 1,4%

Ból zatok 5 1,2%

Jako suplementacja 4 1,0%

Sytuacje stresujące 3 0,7%

Podczas alergii 1 0,2%

n – liczba obserwacji; % – procent

* Możliwość wskazania więcej niż jednej odpowiedzi Źródło: opracowanie własne

33,6 54,7

7,7 27,3

0,2 0,5 0,7

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Apteka Sklep Kiosk Stacja

benzynowa Poczta Wszędzie W automatach Ryc. 3. Propozycje miejsc podanych przez respondentów, w których możliwy byłby zakup leków bez recepty*.

*Możliwość wskazania więcej niż jednej odpowiedzi

39,4 33,8

26,9

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Zgadza się Nie zgadza się Nie ma zdania Ryc. 2. Opinia badanych na temat słuszności ograniczenia sprzedaży leków poza aptekami, np. do małych opakowań po dwie–cztery tabletki zaproponowanego przez Ministerstwo Zdrowia**.

**Możliwość wyboru jednej odpowiedzi

(5)

pacjenta nie jest wystarczające ze względu na brak rozróż- nienia nazwy handlowej leku od substancji czynnej w nim zawartej. Dlatego tak ważna jest edukacja pacjenta przez lekarza lub farmaceutę w procesie leczenia. Prawo jednak nie reguluje częstotliwości i ilości kupowanych leków, dlatego rynek leków OTC dostępny jest zarówno w aptekach, jak i w supermarketach, punktach zielarsko-medycznych, stacjach benzynowych, kioskach czy w punktach specjal- nego zaopatrzenia medycznego [11]. Zdecydowana więk- szość Polaków stosuje leki bez recepty, a liczba kupują- cych z każdym rokiem rośnie. Jak podaje Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, Polska, co do wielkości, jest szóstym krajem rynkiem zbytu leków w Europie. Pod względem opakowań przypadających na jednego mieszkańca zajmujemy drugie miejsce – tuż za Francją [2]. Dlatego warto zastanowić się, czy decyzja o ograniczeniu dostępności nie wpłynęłaby korzystnie na obecną sytuację rynku farmakologicznego i równocześnie nie zwiększyłaby świadomości kupujących.

Przeprowadzona analiza statystyczna wykazała, że najlicz- niejszą grupą leków OTC stosowaną przez pacjentów są leki:

przeciwbólowe, przeciwzapalne, rozkurczowe, na przeziębie- nie i grypę oraz suplementy witaminowe. Farmakoterapia jest najprostszą i najbardziej dostępną metodą uśmierza- jącą wiele dolegliwości, z których pacjenci próbują się wy- leczyć „na własną rękę” – czyli bez konsultacji z lekarzem [10]. Wybierają oni najczęściej takie preparaty jak: Ibuprom, APAP i Paracetamol. W związku z tym zachodzi ryzyko przekroczenia zalecanej dziennej dawki do spożycia substancji czynnych, takich jak paracetamol. Znajduje się on w wielu preparatach występujących pod inną nazwą handlo- wą i są to m.in.: APAP, Paracetamol, Gripex czy Fervex [1].

Rozwiązaniem tego problemu z pewnością jest wcześniej- sza konsultacja z lekarzem lub farmaceutą, który zgodnie z własną wiedzą może poinstruować pacjenta co do przyjmowania odpowiedniej dawki i sposobu łączenia leków.

Niestety, w przypadku zakupu leków OTC w sklepach lub stacjach benzynowych, pacjent jest pozbawiony możliwo- ści zasięgnięcia opinii specjalisty. Uzyskane wyniki badań własnych pokazują, że respondenci nie do końca zgadzają się z projektem Ministerstwa Zdrowia co do ograniczenia sprzedaży leków poza aptekami oraz zmniejszenia liczby

tabletek w opakowaniach sprzedawanych w punktach nie- -medycznych, gdyż takie rozwiązanie mogłoby utrudnić do- stęp do wielu leków. Jednak zważywszy, że tylko nieco ponad połowa badanych czyta ulotki przed zażyciem leku, poprawiłoby to bezpieczeństwo i słuszność przyjmowania wspomnianych wyżej preparatów. Ograniczenie sprzedaży leków OTC wyłącznie do punktów aptecznych miałoby rów- nież pozytywny skutek w rozpowszechnieniu wśród pacjen- tów wiedzy na temat nowych odpowiedników leków OTC, którą w powyższych badaniach zadeklarowało tylko nieco ponad 20% respondentów.

WNIOSKI

Na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych sfor- mułowano następujące wnioski:

1. Najwięcej respondentów zażywało przeciwbólowe leki OTC, gdy poziom bólu przekraczał poziom 5 w 10 stopniowej skali. Oznaczać to może, że respondenci stosują leki OTC przemyślanie i starają się ich nie nadużywać.

2. Ponad połowa respondentów zapoznawała się z ulotką informacyjną przez zażyciem leku. Nie jest to jednak za- dowalający wynik, więc ograniczenie sprzedaży leków poza punktami aptecznymi spowodowałoby częstszy kon- takt pacjentów z farmaceutą lub lekarzem i tym samym zwiększenie świadomości na temat przyjmowanych leków.

3. Zdecydowana większość ankietowanych (82%) nie łączy leków przeciwbólowych, ale tylko ok. 45% nie robi tego ze względu na świadomość wynikających z tego procederu zagrożeń.

4. Jedynie 23,3% badanej populacji skora jest do zmiany starych, sprawdzonych leków na ich nowsze odpowied- niki. Ograniczenie sprzedaży leków OTC w sklepach i na stacjach może odnieść pozytywny skutek, ponieważ pacjenci częściej będą zmuszeni do konsultacji i zasięga- nia fachowej opinii u lekarzy i farmaceutów, co w konse- kwencji może wypłynąć na większe zaufanie do nowow- prowadzonych odpowiedników leków OTC.

[1] Błaszczak J.: Farmakokinetyka, metabolizm i hepatotoksyczność paracetamolu po narażeniu pojedynczym i łącznym

z trichloroetylenem i n-acetylocysteiną. Praca doktorska, Katedra i Zakład Toksykologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2011.

[2] Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej: Stosowanie leków dostępnych bez recepty.http://www.izba-lekarska.org.pl/files/media_

files/CBOS%20leki%20stosowane%20bez%20recepty.pdf (07.2019) [3] Hilgier M.: Ból przewlekły – problem medyczny

i społeczny. Przew. Lek. 2002; 5(1–2): 6–11.

[4] Kopciuch D.: Rynek Leków OTC. Portal Farmaceutyczno-Medyczny.

Piśmiennictwo

https://www.pfm.pl/artykuly/rynek-lekow-otc/1392 (07.2019) [5] Korzeniowska K., Szałek E., Kaźmierczak E. et al.: Bezpieczeństwo

stosowania paracetamolu. Farmacja Współczesna 2010; 3: 153–6.

[6] Kosicka T., Kara-Perz H., Głuszek J.: Kawa – zagrożenie czy ochrona. Przew. Lek. 2004; 9(7): 78–83.

[7] Najpopularniejsze leki OTC w Polsce. http://www.

takdlazdrowia.pl/lektura-na-zdrowie/1169-otc (07.2019) [8] Nawojczyk M.: Miary związku oparte na chi-kwadrat.

W: Nawojczyk M. (red.). Przewodnik po statystyce dla socjologów. SPDD Polska, Kraków 2002: 223.

(6)

[9] Pączkowska M.: Korzystanie z leków i ich dostępność. Raport z badań, Warszawa 2008. ww.csioz.gov.pl (07.2019) [10] Ratajczak P., Kus K., Pluskota M., Koligat D., Zaprutko

T., Nowakowska E.: Leki OTC a samoleczenie bólu.

Pol. Prz Nauk Zdr. 2015; 3(44): 147–53.

[11] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 października 2010 r. w sprawie wykazu produktów leczniczych, które mogą być dopuszczone do obrotu w placówkach obrotu pozaaptecznego oraz punktach aptecznych (Dz.U. 2010 nr 204 poz. 1353).

Liczba znaków: 18 405 Liczba stron: 6 Tabele: 2 Ryciny: 3 Piśmiennictwo: 11 Historia: Otrzymano: 00.00.2019 Zrecenzowano: 00.00.2019 Zaakceptowano: 00.00.2019 Konflikt interesów: Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

Autor do korespondencji: Dorota Ozga RN, MSc, MBA, PhD, CCRN; Zakład Dydaktyki w Intensywnej Opiece Medycznej i Ratownictwie Medycznym, Wydział Medyczny, Uniwersytet Rzeszowski, ul. Pigonia 6, 35-310 Rzeszów; e-mail: gdozga@poczta.fm

Cytowanie pracy: Pisaniak P., Ozga D., Tarczoń A., Stokłosa P., Piękoś D., Fuglewicz M. Ograniczenia w dostępie do leków bez recepty – utrudnienie czy szansa na lepsze leczenie? Ból 2019: 20(1): 11–16

Spis treści numeru: https://bolczasopismo.pl/issue/10003