345
Copyright 2010 Psychologia Spo ecznaDysfunkcja spo eczna w schizofrenii
z perspektywy poznania spo ecznego
Marta Rynda, Marta Bia ecka-Pikul
Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagiello!ski
Celem artyku u jest pokazanie, jak istotna dla poznania i funkcjonowania spo ecznego cz owieka jest teoria umys u (inaczej zdolno!" mentalizowania), czyli zdolno!" przypisywania sobie i innym nieobserwowal-nych stanów wewn#trznieobserwowal-nych w celu wyja!niania i przewidywania zachowa$. Znaczenie teorii umys u, uwa-%anej za automatyczn& i naturaln& zdolno!" cz owieka, mo%na wykaza", analizuj&c natur# trudno!ci w funk-cjonowaniu spo ecznym osób, które maj& problemy z mentalizowaniem, a mianowicie osób choruj&cych na schizofreni#. Uka%emy zatem nowe spojrzenia na szeroko rozumian& dysfunkcj# spo eczn& w schizofrenii z perspektywy bada$ nad teori& umys u. Tytu em wprowadzenia przedstawimy wybrane wspó czesne deÞ-nicje poznania spo ecznego, wskazuj&ce, jak wa%nym jego aspektem jest teoria umys u, aby kolejno omó-wi", czym jest teoria umys u i jakie s& metody jej badania. Nast#pnie odpowiemy na pytanie, jak dysfunkcj# spo eczn& w schizofrenii mo%na wyja!nia", badaj&c teori# umys u osób chorych. Analiza wybranych bada$ nad wgl&dem w chorob# i efektywno!ci& terapii osób ze schizofreni& ukierunkowanej na rozwój teorii umy-s u pozwoli poda" kolejne argumenty na rzecz tezy o iumy-stotnej roli teorii umyumy-s u w funkcjonowaniu umy-spo ecz-nym. W podsumowaniu wska%emy perspektywy przysz ych bada$ nad poznaniem spo eczecz-nym.
S owa kluczowe: schizofrenia, dysfunkcja spo eczna, teoria umys u (mentalizowanie)
Wprowadzenie
„Psychologia spo eczna opisuje i wyja!nia, w jaki spo-sób ludzie spostrzegaj& innych, reaguj& na nich emocjo-nalnie i w jaki sposób w stosunku do siebie nawzajem si# zachowuj&” (Wojciszke i Doli$ski, 2008, s. 295). Pierwsza cz#!" zdania okre!laj&cego przedmiot bada$ psychologii spo ecznej odnosi si# do procesu spostrzega-nia spo ecznego, który wraz z innymi procesami poznaw-czymi, zachodz&cymi w zwi&zku z tre!ciami spo eczny-mi, nazywamy poznaniem spo ecznym.
Termin „poznanie spo eczne” (social cognition) okre!la „struktury i procesy poznawcze, które wp ywaj& na nasze rozumienie sytuacji spo ecznych oraz po!rednicz& w na-szych zachowaniach, b#d&cych reakcj& na te sytuacje”
(Bodenhausen, Macrae i Hugenberg, 2003, s. 257)1.
W ba daniach nad poznaniem spo ecznym cz#sto przyj-muje si# za o%enie, %e mentalne reprezentacje innej osoby oraz sytuacji spo ecznej odgrywaj& wa%n& rol# przyczy-now& w kszta towaniu zachowania. Zak ada si# równie%, %e poznanie spo eczne jest czym! odmiennym, wyra'nie ró%nym ni% procesy poznawcze zaanga%owane w pozna-nie !wiata fizycznego, !wiata przedmiotów. Rozró%pozna-niepozna-nie dziedzin poznania (Wellman i Gelman, 1998), badanie rozwoju naiwnej wiedzy fizycznej i spo ecznej jest nie tylko skutkiem modu owych koncepcji umys u (Pinker, 2002), ale przede wszystkim pozwala wykazywa" specy-fik# procesów poznawczych zaanga%owanych w konstru-owanie wiedzy z danej dziedziny, np. wiedzy spo ecznej. Rozumiej&c poznanie spo eczne jako proces poznawa-nia innych ludzi lub skutki tego procesu (czyli wiedz# spo eczn&), akcentujemy fakt, %e ludzie jako przedmio-ty naszego poznania maj& cechy, których nie posiadaj& np. zjawiska czy obiekty fizyczne. Do najwa%niejszych cech ludzi, jako obiektów poznania, mo%na zaliczy": posiadanie stanów wewn#trznych, zmienianie si# pod wp ywem czynników zewn#trznych lub wewn#trznych
Marta Rynda, Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagiello$ski, Al. Mickiewicza 3, 31–120 Kraków,
e–mail: marta_rynda@wp.pl
Marta Bia ecka-Pikul, Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagiel-lo$ski, Al. Mickiewicza 3, 31–120 Kraków,
e-mail: marta.bialecka-pikul@uj.edu.pl
Korespondencj# w sprawie artyku u prosimy kierowa" na adres e-mail: marta_rynda@wp.pl
oraz mo%liwo!" oddzia ywania na poznaj&cego (Fiske i Taylor, 1991, za: Maruszewski, 2001). Cechy te wyzna-czaj& istotne charakterystyki poznania obiektu, jakim jest drugi cz owiek: konieczno!" wnioskowania o nieobser-wowalnych stanach wewn#trznych, niepewno!" poznania (mo%liwo!" podawania ró%nych interpretacji) oraz dwu-podmiotowo!" poznania (wzajemne oddzia ywanie na siebie obiektu poznania i poznaj&cego). Poniewa% jedn& z najwa%niejszych cech ludzi jako obiektów poznania jest posiadanie stanów wewn#trznych (np. uczu", my!li), od-noszenie si# do tych stanów jest aspektem w definicjach poznania spo ecznego mocno wyeksponowanym. I tak, przyk adowo, Hala (1997) definiuje poznanie spo eczne jako nadawanie sensu dzia aniom ludzi poprzez anie do ich my!lenia, postrzegania, wnioskowania, czu-cia, reagowania itd., Penn, Corrigan, Bentall, Racenstein i Newman (1997) podobnie – jako operacje umys owe le%&ce u podstaw interakcji spo ecznych, które obejmu-j& zdolno!" do postrzegania intencji i dyspozycji innych ludzi. Kluczowym aspektem poznania spo ecznego jest wi#c zdolno!" wnioskowania o stanach wewn#trznych, czyli tzw. teoria umys u.
Termin „teoria umys u” (theory of mind), stosowany za-miennie z takimi terminami, jak „mentalizowanie”
(men-talizing) czy „czytanie w umy!le” (mindreading), odnosi
si# do zdolno!ci przypisywania sobie i innym nieobser-wowalnych stanów umys owych (np. przekona$, pra-gnie$, wra%e$) w celu wyja!niania i przewidywania za-chowa$ (Premack i Woodruff; 1978; por. przegl&d bada$: Bia ecka-Pikul, 2009). Zdaniem Uty Frith (2008) ludzie s& zaprogramowani do mentalizowania – automatycznie i nie!wiadomie odnosz& si# do stanów wewn#trznych, co umo%liwia im rozumienie sytuacji spo ecznych i ade-kwatne w nich uczestnictwo. Jak twierdzi Colman (2009), teoria umys u jest „intuicyjnym rozumieniem zarów-no w asnych stanów umys u, jak i odmienzarów-no!ci stanów umys u innych ludzi, w &czaj&c w to my!li i przekonania” (s. 763). Innymi s owy, jest nasz& naiwn& czy potoczn& wiedz& o !wiecie wewn#trznym innych ludzi stosowan& do wyja!niania i przewidywania ich zachowa$.
Celem prezentowanych rozwa%a$ jest przedstawienie nowego spojrzenia na dysfunkcj# spo eczn&, czyli trud-no!ci w funkcjonowaniu w podstawowych obszarach %ycia (np. w pracy), w schizofrenii z perspektywy bada$ nad wybranym aspektem poznania spo ecznego – teori& umys u. Wykorzystanie metodologicznych i teoretycz-nych pomys ów badaczy teorii umys u pozwala, naszym zdaniem, spojrze" na schizofreni# w sposób nowatorski, a przede wszystkim otwieraj&cy ciekawe perspektywy badacze. Krótkie zapoznanie czytelnika w kolejnej cz#-!ci artyku u z metodami badania teorii umys u umo%liwi
nast#pnie przedstawienie wyników bada$ nad dysfunkcj& spo eczn& w schizofrenii. Zaprezentujemy kolejno trzy grupy argumentów na rzecz tezy, %e zaburzenia menta-lizowania w schizofrenii mog& skutkowa" trudno!ciami w funkcjonowaniu spo ecznym. Po pierwsze, udowodni-my, %e osoby chore maj& deficyt teorii umys u, po drugie, %e utrudnia on ich funkcjonowanie spo eczne i po trzecie, %e terapia ukierunkowana na rozwój teorii umys u jest w przypadku tej grupy pacjentów skuteczna, przynosz&c popraw# ich funkcjonowania spo ecznego. W podsumo-waniu wska%emy, jakie nowe perspektywy badawcze otwiera przed psychologami poznania spo ecznego oraz psychologami klinicznymi badanie teorii umys u.
Metody badania teorii umys u
Do najcz#!ciej stosowanych metod badania teorii umy-s u nale%& teumy-sty fa umy-szywych przekona$, zadania wymaga-j&ce rozumienia wypowiedzi niedos ownych oraz rozpo-znawanie uczu" ze zdj#" oczu.
Testy fa szywych przekona$ (false belief tests), wyma-gaj& rozumienia, %e ludzie kieruj& si# przekonaniami na temat rzeczywisto!ci (które czasem mog& by" fa szywe), a nie rzeczywisto!ci&. Jednym z klasycznych testów fa -szywych przekona$, skonstruowanym w celu pomiaru teorii umys u u dzieci, jest test niespodziewanej zmiany (Wimmer i Perner, 1983). Dziecko ogl&da przedstawian& za pomoc& dwóch laleczek historyjk# – laleczki chowaj& przedmiot w miejscu A, pierwsza z laleczek wychodzi, druga laleczka (podczas nieobecno!ci pierwszej) prze-k ada przedmiot w miejsce B. Zadaniem dziecprze-ka jest wskazanie miejsca, w którym pierwsza laleczka b#dzie szuka" przedmiotu. Rozumienie, %e ludzie kieruj& si# przekonaniami, które mog& by" fa szywe, pozwala prze-widywa" ich zachowania. Jest to pierwszy krok (w wieku oko o 4 lat) w rozwoju teorii umys u. Nast#pnie dzieci zaczynaj& dostrzega", %e mo%na równie% pope nia" b #-dy, my!l&c o my!leniu innej osoby, a wi#c mie" fa szywe przekonanie nie tyle o rzeczywisto!ci, ile o czyich! prze-konaniach na temat rzeczywisto!ci. Potrafi& wtedy (oko o 7. roku %ycia) rozwi&za" tzw. testy fa szywych przekona$ drugiego rz#du (second-order false belief test) (Perner i Wimmer, 1985).
W badaniach klinicznych równie% stosuje si# testy fa szywych przekona$ w formie czytanych badane-mu historyjek (zob. np. Bora, Sehitoglu, Aslier, Atabay i Veznedaroglu, 2007; Shryane i in., 2008) lub zada$ wymagaj&cych uporz&dkowania obrazków (false belief
picture sequencing) (zob. np. Brüne i Bodenstain, 2005;
Langdon i in., 1997).
Inn& metod#, równie powszechn& w badaniach nad zdol-no!ci& mentalizowania, stanowi& zadania wymagaj&ce
zrozumienia wypowiedzi niedos ownych, np. ironii, %ar-tu, oszukiwania, metafor (por. Bia ecka-Pikul, 2010; Fillippova i Astington, 2008; Kielar-Turska i Bia ecka--Pikul, 2009; Sodian, 1991). Podaj&c badanym doros ym takie zadania, przekonujemy si#, czy osoby te rozumie-j&, %e nie zawsze to, co jest powiedziane dos ownie, jest tym, co rzeczywi!cie chce powiedzie" interlokutor. Na przyk ad w Te!cie Aluzji (the Hinting Task) (Corcoran, Mercer i Frith, 1995) przedstawione s& sytuacje, ko$-cz&ce si# wypowiedz& niedos own&. Prawid owa odpo-wied' na pytanie „Co on chcia naprawd# powiedzie"?” wymaga wnioskowania o intencji nadawcy komunikatu z kontekstu, w jakim odbywa si# przedstawiony dia-log2. Podobn& technik& jest Test Dziwnych Historyjek3
(Strange Stories Test) autorstwa Happe (1993, 1994). Test sk ada si# z obrazków, opatrzonych parozdaniowym opi-sem przedstawionej na nich sytuacji. Ka%da z historyjek nale%y do jednego z o!miu rodzajów: Udawanie, Bia e K amstwo, Nieporozumienie, )art, Podwójny Bluff, Faux Pas, Ironia, Perswazja/Manipulacja. Zadaniem osoby ba-danej jest wyja!nienie wypowiedzi lub zachowania jedne-go z bohaterów historyjki.
Kolejn& technik& badawcz&, któr& stosuje si#, mierz&c rozumienie stanów wewn#trznych, a dok adniej mówi&c – emocji, jest Test Oczu (the Eyes Test; Baron-Cohen, Wheelwright, Hill, Raste i Plumb, 2001). Polega on na prezentacji fotografii oczu wraz z czterema s owami opi-suj&cymi stan mentalny osoby. Zadaniem osoby badanej jest mo%liwie najszybszy wybór s owa, które najlepiej wyra%a to, co czuje lub my!li przedstawiona na fotografii osoba.
Czy chorzy na schizofreni! maj" trudno#ci z mentalizowaniem?
Dysfunkcja spo eczna, czyli pogorszenie funkcjono-wania w jednym lub wi#cej z podstawowych obszarów, takich jak: praca, kontakty mi#dzyludzkie, troska o sie-bie, jest jednym z kryteriów diagnostycznych schizofre-nii (American Psychiatric Association, 1994). Poziom funkcjonowania spo ecznego osób cierpi&cych na schi-zofreni# jest wa%nym czynnikiem prognostycznym prze-biegu choroby. Dane wskazuj&, %e przewaga objawów negatywnych w obrazie klinicznym daje gorsze roko-wania (Fenton i McGlashan, 1994; McGlashan i Fenton, 1993). Objawy negatywne, m.in. sp ycenie i niedostoso-wanie afektu oraz wycofanie spo eczne, utrudniaj& two-rzenie relacji z lud'mi i, w konsekwencji, zmniejszaj& szans# uzyskania wsparcia spo ecznego, co wi&%e si# z niekorzystnym przebiegiem choroby (Erickson, Beiser i Iacono, 1998; Erickson, Beiser, Iacono, Fleming i Lin, 1989). Zaburzenie funkcjonowania spo ecznego,
skróto-wo okre!lane jako dysfunkcja spo eczna, polega zatem na do!wiadczaniu trudno!ci w sferze kontaktów spo ecz-nych, szerzej – w ka%dym obszarze codziennego %ycia, który wymaga wchodzenia w interakcje z innymi lud'mi.
Pomimo znacz&cego wp ywu poziomu funkcjonowania spo ecznego na przebieg choroby i leczenia, przez d ugi czas badania nad schizofreni& koncentrowa y si# na ogól-nych deficytach poznawczych, traktuj&c zaburzenia funk-cjonowania spo ecznego jako konsekwencj# zaburze$ sfery poznawczej. Poniewa% wyniki bada$ wskazywa y jednak na ograniczon& mo%liwo!" wyja!niania dysfunk-cji spo ecznej deficytami poznawczymi, w ostatnich la-tach uwaga badaczy skupi a si# na specyficznym rodza-ju poznania – na poznaniu spo ecznym (Penn, Corrigan, Bentall, Racenstein i Newman, 1997). W a!nie dlatego przyjrzyjmy si# dok adnie badaniom nad zdolno!ci& men-talizowania w schizofrenii.
W ci&gu ostatnich kilkunastu lat przeprowadzono wiele bada$, w których porównywano wyniki osi&gane w testach teorii umys u przez osoby zdrowe i choruj&ce na schizofreni#. Uzyskane dane pozwalaj& stwierdzi", %e osoby ze schizofreni& rzeczywi!cie maj& trudno!ci z mentalizowaniem4 (Brüne, 2005a; Harrington, Siegert
i McClure, 2005). W metaanalizie Sprong, Schothorst, Vos, Hoxa i Van Engelanda (2007) uwzgl#dniono 29 ba-da$ z lat 1993–2006, które obj# y 831 osób chorych na schizofreni# i 687 osób zdrowych. Osoby cierpi&ce na schizofreni# uzyskiwa y istotnie ni%sze wyniki w zada-niach teorii umys u. Charakterystyki badanych, takie jak wiek, p e" i poziom inteligencji nie wp ywa y na wielko!" efektu5. Podobne wyniki uzyskali Bora, Yucel i Pantelis,
(2009), przeprowadzaj&c metaanaliz# wyników 36 bada$ z lat 1990–2008, które obj# y 1181 osób ze schizofreni& i 936 osób zdrowych. Efekt by istotny statystycznie nie-zale%nie od rodzaju zadania. Takie zmienne, jak wiek, p e", poziom wykszta cenia, wiek w momencie zachoro-wania i stosowanie leków nie mia y wp ywu na wielko!" efektu. Natomiast czas chorowania istotnie wp ywa na wielko!" efektu – pacjenci d u%ej choruj&cy uzyskiwali ni%sze wyniki w zadaniach teorii umys u. Innymi s owy, wyniki przedstawionych metaanalizy dowodz&, %e zabu-rzenia teorii umys u u osób cierpi&cych na schizofreni# s& powszechne.
Stwierdzenie, %e osoby ze schizofreni& maj& trudno!ci z mentalizowaniem nasuwa pytanie, czy trudno!ci te s& sta & cech& czy te% stanem !ci!le zwi&zanym z rozwojem choroby. Frith, opowiadaj&cy si# za drugim z wymienio-nych sposobów my!lenia o problemach z mentalizowa-niem w schizofrenii, pisa : „Osoba autystyczna nigdy nie zdaje sobie sprawy z tego, %e inni pos uguj& si# umys em. Osoba chora na schizofreni# dobrze wie, %e inni ludzie
pos uguj& si# umys em, ale traci zdolno!" wnioskowania na temat jego zawarto!ci: przekona$ i intencji innych lu-dzi. Osoba ta mo%e nawet utraci" zdolno!" refleksji nad zawarto!ci& w asnego umys u” (Frith, 1992, s. 121, za: Britchwood i Jackson, 2004). Zdolno!" mentalizowania u osób chorych na schizofreni#, rozwijaj&ca si# stosunko-wo normalnie, ulega aby wi#c pogorszeniu wraz z rozstosunko-wo- rozwo-jem choroby i polega aby nie tyle na braku !wiadomo!ci, %e ludzie maj& umys , co na braku wiedzy, jaka jest tre!" ich my!li (patrz: podsumowanie).
Chocia% istniej& dane potwierdzaj&ce tez# Fritha (np. Pousa i in., 2008), wi#kszo!" wyników bada$ daje jed-nak podstawy, aby my!le" o zaburzeniach teorii umys u w schizofrenii jako deficycie, czyli sta ej cesze, a nie &cznie chwilowym skutku choroby. W badaniach odno-towano bowiem utrzymuj&ce si# u pacjentów w remisji problemy z wnioskowaniem o stanach mentalnych (zob. przegl&dy bada$ i metaanalizy: Bora i in., 2009; Brüne, 2005a; Harrington, Siegert i McClure, 2005; Sprong i in., 2007). Dodatkowych danych, !wiadcz&cych na rzecz trwa o!ci zaburzenia teorii umys u w schizofrenii, dostar-czaj& badania nad zwi&zkiem teorii umys u i schizotypii.
Termin „schizotypia” odnosi si# do szerokiego spek-trum do!wiadcze$ i zachowa$, które mog& by" uwa%ane za psychotyczne (Mason, Claridge i Mike, 1995). Wyniki bada$ sugeruj&, %e osoby, które uzyskuj& wysokie wyni-ki w kwestionariuszach mierz&cych schizotypalne cechy osobowo!ci, b#d&ce wzgl#dnie zdrow& form& przejawia-nia si# typowych dla schizofrenii wzorów funkcjonowa-nia poznawczego, charakteryzuje relatywnie niska zdol-no!" wnioskowania o stanach mentalnych innych osób (Langdon i Coltheart, 1999, 2004; Pickup, 2006).
Kolejnych argumentów na rzecz tezy o trwa o!ci za-burze$ teorii umys u w schizofrenii dostarczaj& badania obejmuj&ce krewnych pierwszego stopnia osób chorych na schizofreni# oraz dzieci z grupy podwy%szonego ry-zyka zachorowania na schizofreni#. Krewni pierwszego stopnia osób chorych na schizofreni# osi&gali ni%sze, w porównaniu z osobami zdrowymi, wyniki w testach wymagaj&cych wnioskowania o stanach mentalnych: w te!cie wymagaj&cym odczytywania intencji stoj&cej za niedos own& wypowiedzi& (Janssen, Krabbendam, Jolles i van Os, 2003), wnioskowania o stanie mental-nym ze zdj#" oczu (Farzin i in., 2006) i uporz&dkowania obrazków dotycz&cych sytuacji spo ecznych (Anselmetti i in., 2009). Dzieci, u których rozwin# y si# zaburzenia ze spektrum schizofrenii, osi&ga y ju% przed zachorowaniem ni%sze, w porównaniu z dzie"mi, u których nie rozwin# y si# %adnego typu zaburzenia, wyniki w zadaniu wyma-gaj&cym przyjmowania perspektywy drugiej osoby (the
Role-Taking Task) (Schiffman i in., 2004).
Warto doda", %e istniej& dane sugeruj&ce, i% rozwój zdolno!ci mentalizowania u osób cierpi&cych na schi-zofreni# móg by" utrudniony. Po pierwsze, osoby, które w doros o!ci zachorowa y na schizofreni#, w dzieci$-stwie wykazywa y ogólne deficyty poznawcze (Seligman, Walker i Rosenhan, 2003). Deficyty te mog y przek ada" si# na trudno!ci rozwojowe w zakresie zdolno!ci wnio-skowania, w tym wnioskowania o stanach mentalnych. Po drugie, osoby takie prawdopodobnie mia y trudno!" w anga%owaniu si# w zabawy symboliczne (Pestalozzi, 2003), a zabawy te stymuluj& rozwój zdolno!ci poznaw-czych (np. rozumienie metafor, zob. Seitz, 1997) oraz s& prekursorami rozwoju teorii umys u (Doherty, 2009). Po trzecie, badania nad wp ywem spo ecznych do!wiadcze$ dziecka na rozwój zdolno!ci mentalizowania, sugeruj&, %e rozwój tej zdolno!ci jest !ci!le zwi&zany ze zdolno!ci& opiekuna, zwykle matki, do stosowania terminów men-talnych adekwatnie opisuj&cych stan dziecka (Meins i in., 2002, 2003). Zwa%ywszy na fakt, %e krewni osób chorych na schizofreni# uzyskuj& ni%sze, w porównaniu do grup kontrolnych, wyniki w testach na teori# umys u, uzasad-nione wydaje si# przypuszczenie, %e opiekunowie dziec-ka rzadko opisywali stan dziecdziec-ka, stosuj&c adekwatne ter-miny mentalne i, w konsekwencji, rozwój teorii umys u dziecka by utrudniony.
Podsumowuj&c, wyniki dotychczasowych bada$ wska-zuj&, %e u osób chorych na schizofreni# wyst#puj& trudno-!ci z wnioskowaniem o stanach mentalnych. Co wi#cej, zaburzenia teorii umys u wydaj& si# obecne przed zacho-rowaniem oraz w okresie remisji, co sugeruje ich wzgl#d-n& trwa o!" w czasie. Powstaje zatem pytanie, jak deficyt teorii umys u wp ywa na funkcjonowanie spo eczne osób chorych.
Dysfunkcja spo eczna w schizofrenii. Czy deÞcyt teorii umys u w schizofrenii wyja#nia funkcjonowanie spo eczne chorych?
Po pierwsze, przywo ajmy prac# Corrigana i Toomey (1995). Badacze ci, dokonuj&c pomiaru zarówno pozna-nia spo ecznego, jak i funkcjonowapozna-nia poznawczego osób chorych, stwierdzili, %e to w a!nie poznanie spo eczne jest silniej zwi&zane ze wska'nikiem funkcjonowania ecznego (rozumianym jako umiej#tno!" rozwi&zywania problemów spo ecznych)6 ni% funkcje poznawcze (uwaga
wzrokowa, rozpoznawanie i odpami#tywanie s ów, funk-cja zarz&dzaj&ca). Wynik ten zosta zreplikowany w bada-niu Penna, Spauldinga, Reed i Sullivan (1996), w którym wska'nikiem funkcjonowania spo ecznego by a ocena funkcjonowania pacjenta na oddziale. Obecnie z przed-stawion& tez& zgadza si# wielu badaczy (por. Penn i in., 1997). Nas jednak interesuje przede wszystkim pytanie,
czy empirycznie udowodniono, %e to w a!nie zdolno!" mentalizowania, jako kluczowy aspekt poznania spo ecz-nego, stanowi istotny czynnik wyja!niaj&cy poziom funk-cjonowania spo ecznego osób chorych na schizofreni#.
Brüne, Abdel-Hamid, Lehmkämper i Sonntag (2007) przeprowadzili badanie (obejmuj&ce 38 osób z diagnoz& schizofrenii i 29 osób zdrowych), w którym dokonano pomiarów inteligencji, funkcji zarz&dzaj&cej i zdolno!ci mentalizowania. W grupie pacjentów przeprowadzono równie% ocen# funkcjonowania spo ecznego7 oraz
odno-towano takie zmienne, jak czas trwania choroby i stoso-wanie leków. Spo!ród wszystkich pacjentów wyodr#bnio-no grup# 26 osób, których poziom inteligencji by równy lub powy%ej przeci#tnej. W przeprowadzonej analizie re-gresji okaza o si#, %e zdolno!" mentalizowania by a naj-silniejszym predyktorem funkcjonowania spo ecznego, wyja!niaj&cym 46% wariancji w ca ej grupie pacjentów i a% 53%, gdy analizy by y ograniczone do grupy pacjen-tów z normalnym poziomem inteligencji. Wyniki innych bada$ równie% potwierdzaj& hipotez#, %e to zdolno!" mentalizowania, kluczowy aspekt poznania spo ecznego, stanowi istotny czynnik wyja!niaj&cy poziom funkcjono-wania spo ecznego osób chorych na schizofreni# (Bora, Eryavuz, Kayahan, Sungu i Veznedaroglu, 2006; Brüne, 2005b; Lysaker i in., 2005; Roncone i in., 2002).
Wi#kszo!" bada$ weryfikuj&cych hipotezy na temat zwi&zku teorii umys u z funkcjonowaniem spo ecznym wykorzystywa a standardowe zadania teorii umys u (Test Oczu, testy fa szywych przekona$). Dlatego interesuj&-ce, ze wzgl#du na metodologi#, jest badanie Lysakera i wspó pracowników (2005). W badaniu tym wykorzysta-no wska'niki mentalizowania uzyskane z oceny narracji osób badanych; pos u%y a do tego specjalna skala mie-rz&ca poziom metapoznania (Metacognition Assessment
Scale: Semerari i in., 2003). Zebrane od m#%czyzn
cho-ruj&cych na schizofreni# opowie!ci oceniano pod wzgl#-dem rozumienia w asnego umys u, umys u innych oraz umiej#tno!ci refleksji o problemach i 'ród ach stresu. Trzeci ze wska'ników okaza si# istotnie zwi&zany ze wska'nikiem funkcjonowania spo ecznego, mierzonego z u%yciem Skali Oceny Jako!ci )ycia (Quality of Life
Scale; Heinrichs, Hanlon i Carpenter, 1984) i b#d&cego
sum& ocen w zakresie cz#sto!ci i jako!ci relacji spo ecz-nych oraz funkcjonowania zawodowego.
Kolejnych danych sugeruj&cych zwi&zek mi#dzy teori& umys u a funkcjonowaniem spo ecznym dostarczaj& ba-dania nad wgl&dem pacjentów w chorob#. Wgl&d w cho-rob# jest poj#ciem cz#sto uto%samianym z krytycyzmem, czyli zdolno!ci& do w a!ciwej oceny w asnych prze%y" i postaw oraz zjawisk zachodz&cych w otoczeniu (Lamot i Grzywa, 1997). Z perspektywy bada$ nad teori& umys u
w schizofrenii, brak wgl&du by by wynikiem niezdolno-!ci osoby chorej do oceny swojego stanu z pespektywy innych osób. Hipoteza ta zyska a potwierdzenie empi-ryczne (Bora i in., 2007; Langdon i Ward, 2009). Bora i wspó pracownicy (2007) zbadali 58 osób ze zdiagnozo-wan& schizofreni&, które wykona y testy neuropsycholo-giczne, skal# wgl&du w chorob# oraz dwa testy na teori# umys u: Test Oczu i test fa szywych przekona$ (zadania wymagaj&ce rozumienia przekona$ pierwszego i drugie-go rz#du). Najwa%niejszym czynnikiem wyja!niaj&cym poziom wgl&du w chorob# by wynik uzyskany w zadaniu rozumienia przekona$ drugiego rz#du. Zdaniem autorów, uzyskany wynik wspiera przyj#te przez nich za o%enie, %e wgl&d jest zdolno!ci& my!lenia o sobie z perspektywy in-nych. Testy rozumienia przekona$ drugiego rz#du wyma-gaj& bowiem wnioskowania o przekonaniach pewnej oso-by na temat drugiej osooso-by (my!l# o tym, co my!li Janek na temat Agaty). Wnioskowanie to mo%e by" analogiczne do wnioskowania o my!leniu innych ludzi na nasz temat (my!l# o tym, co my!li Janek na mój temat).
W !wietle przedstawionych wyników bada$, teza mó-wi&ca, %e dysfunkcja spo eczna w schizofrenii, polega-j&ca na wyst#powania ró%norodnych problemów z funk-cjonowaniem w grupie spo ecznej, jest skutkiem deficytu teorii umys u, wydaje si# uzasadniona.
Dysfunkcja spo eczna w schizofrenii. Czy terapia ukierunkowana na rozwój
teorii umys u pomaga pacjentom?
Trzeci, ostatni argument, który warto rozwa%y", sta-raj&c si# uzasadni" przedstawion& tez#, dotyczy roli in-terwencji terapeutycznych ukierunkowanych na rozwój teorii umys u w procesie zdrowienia, a szczególnie w lep-szym funkcjonowaniu spo ecznym osób bior&cych udzia w terapii. Jednym z nielicznych bada$, których celem by o okre!lenie wp ywu tego rodzaju interwencji na le-czenie osób ze schizofreni&, jest badanie Kayser, Sarfati, Besche i Hardy-Baylé (2006). Badanie to, pomimo ogra-nicze$ wynikaj&cych z metodologii, wydaje si# warte przedstawienia.
W badaniu Kayser i wspó pracowników (2006) czter-nastu pacjentów, u których zdiagnozowano schizofreni#, zosta o losowo przydzielonych do grupy eksperymental-nej (o!miu pacjentów uczestnicz&cych w interwencji te-rapeutycznej) lub grupy kontrolnej (sze!ciu pacjentów). Interwencja terapeutyczna polega a na dwóch, odbywa-j&cych si# w odst#pie tygodnia, indywidualnych spotka-niach z pacjentem. Podczas ka%dego z nich prezentowano pacjentowi krótkie sceny (nagrane na wideo fragmenty filmów), które pokazywa y interakcj# dwóch lub wi#cej osób. Materia wymusza identyfikacj# i analiz# stanów
mentalnych bohaterów (przekona$, rozczarowania, za-skoczenia, wrogo!ci, ironii i nieporozumienia). Po obej-rzeniu sceny pacjent by proszony o jej opisanie i zinter-pretowanie. Nast#pnie terapeuta dyskutowa z pacjen-tem podane interpretacje i pokazywa inne mo%liwo!ci. W razie problemów pacjenta z analiz& sceny, terapeuta pomaga , zadaj&c odpowiednie pytania lub, je!li problem odnosi si# do niezdolno!ci odwo ywania si# do stanów mentalnych, kierowa uwag# pacjenta na stany wewn#trz-ne bohaterów.
Przed i po interwencji terapeutycznej dokonano pomia-ru ogólnej symptomatologii, komunikacji i teorii umys u. Pomiary te porównano z wynikami osób z grupy kontrol-nej. Wyniki potwierdzi y postawion& przez autorów hipo-tez#, mówi&c& o mo%liwym redukowaniu zaburze$ teorii umys u i komunikacji poprzez interwencj# ukierunkowa-n& na rozwój zdolno!ci wnioskowania o stanach mental-nych. Wed ug autorów, wyniki sugeruj&, %e program ukie-runkowany na rozwój teorii umys u mo%e by" obiecuj&c& form& terapii psychospo ecznej.
Podsumowanie. Perspektywy przysz ych bada$
Przedstawiony przegl&d bada$ nad zaburzeniami teorii umys u w schizofrenii mia na celu wykazanie, jak bardzo podstawowe i wa%ne z punktu widzenia funkcjonowania spo ecznego cz owieka jest mentalizowanie. Wyniki do-tychczasowych bada$ wst#pnie uzasadniaj& hipotez#, %e zaburzenia funkcjonowania spo ecznego (m.in. trudno-!ci w komunikacji, dziwaczno!" zachowa$, ma a liczba relacji spo ecznych) w schizofrenii wynikaj& z trudno!ci w odczytywaniu stanów wewn#trznych swoich i innych ludzi. A zatem pierwszy wa%ny wniosek p yn&cy z przed-stawionych analiz ma charakter teoretyczny. Wyniki omó-wionych bada$ daj& podstawy do patrzenia na objawy obserwowane w schizofrenii, w tym deficyty spo eczne, z nowej perspektywy. Dalsze badania pozwol& na wery-fikacj# modelu Fritha (1992; za: Corcoran i in., 1995), który uwa%a, %e schizofreni# mo%na rozumie" jako wynik zaburze$ procesu reprezentowania stanów mentalnych (metareprezentacji). Implikuje to twierdzenie, %e zró%ni-cowane objawy schizofrenii daj& si# sprowadzi" do jedne-go, wspólnego procesu poznawczego. Zaburzenia metare-prezentacji, jak twierdzi Frith, mog& skutkowa" ró%nymi objawami, w zale%no!ci od charakteru zaburze$ tego pro-cesu (nieprawid owa tre!" reprezentacji, oderwanie tre!ci reprezentacji lub brak tre!ci metareprezentacji) oraz ob-szaru, którego ten proces dotyczy (w asne cele, intencje lub intencje innych osób). Na przyk ad urojenia wp ywu mo%na rozumie" jako skutek zaburzenia reprezentowania w asnych intencji (w asne zachowanie nie jest rozumiane jako wynik w asnej intencji, ale jako wynik zewn#trznej
kontroli); trudno!" w reprezentowaniu intencji innych mo%e prowadzi" do uroje$ prze!ladowczych (przypisu-je si# wrogie intenc(przypisu-je innym ludziom). Psychologowie kliniczni dzi#ki badaniom nad teori& umys u maj& zatem szans# stworzy" nowe modele, które wyja!ni&, na czym polega istota schizofrenii.
Drugim wa%nym wnioskiem z przedstawionych tu analiz jest stwierdzenie, %e badania nad poznaniem ecznym w schizofrenii mog& pomóc w konstruowa-niu skutecznych programów pomocy dla osób chorych. W Polsce podejmowane s& interwencje psychologiczne skoncentrowane na rozwoju teorii umys u osób ze schi-zofreni&. S& to tzw. treningi metapoznawczne, oferowane w prywatnych o!rodkach terapeutycznych, jak równie% na oddzia ach psychiatrycznych np. w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Aplikacyjne aspekty bada$ s& nie do przecenienia, ale stanowi& zaledwie jeden z wielu kierunków dalszych bada$.
Kolejny, trzeci wa%ny wniosek, który mo%na przedsta-wi" na podstawie zaprezentowanych analiz, odnosi si# do próby sformu owania nowych definicji poznania spo ecz-nego. Rozumienie spo eczne (social understanding) wraz ze spo ecznym spostrzeganiem staje si# poznaniem ecznym, polegaj&cym na nadawaniu sensu dzia aniom ludzi poprzez odwo anie do ich my!lenia, postrzegania, wnioskowania, czucia, reagowania (Hala, 1997). Innymi s owy, istot& poznania spo ecznego jest mentalizowanie. W ten sposób nurt bada$ nad teoriami umys u w &cza si# w badania nad poznaniem spo ecznym. W konsekwencji obserwuje si# dwa zjawiska.
Z jednej strony, poj#cie „teorii umys u”, które powsta o na gruncie psychologii rozwoju (por. np. pierwsze testy teorii umys u), poszerza si# i zmienia, d&%&c ku poj#ciu „poznania spo ecznego”. Mo%na postawi" tez#, %e psy-chologowie rozwojowi zrozumieli, i% badaj& nie tylko, jak zmienia si# dzieci#ca wiedza o umy!le jako o organie, który przetwarza informacje, ale równie% o umy!le, który ma pragnienia i preferencje, do!wiadcza emocji, wp ywa na zachowanie (okre!la cele), dzia a nieustannie podczas interakcji (np. zabawy) z innymi lud'mi. Niektórzy z ba-daczy formu uj& nawet tez#, %e termin „teoria umys u” nale%y zast&pi" terminem „poznanie spo eczne” (por. Carpendale i Lewis, 2006).
Z drugiej strony, psychologowie spo eczni pisz&: „!wiat spo eczny jest !wiatem interpretowanym” (Wojciszke i Doli$ski, 2008, s. 295), podkre!laj&c, %e poznanie eczne polega na konstruowaniu subiektywnej wiedzy, któr& wykorzystujemy w interakcjach z innymi lud'mi. Skorzystanie z technik opracowanych przez psychologów rozwojowych mo%e umo%liwi" psychologom spo ecznym nowe spojrzenie na poznanie i funkcjonowanie spo eczne
cz owieka, spojrzenie silniej akcentuj&ce rol# subiektyw-nych interpretacji otaczaj&cych nas sytuacji spo eczsubiektyw-nych. Podsumowuj&c, podkre!lmy, %e psychologia poznania spo ecznego staje si# dziedzin&, która nie tylko pr#%nie si# rozwija, otwieraj&c si# na nowe idee (Kossowska i Kofta, 2009), ale ma przemo%ny wp yw na wydawa oby si# da-lekie wobec jej zainteresowa$ dziedziny, jak cho"by psy-chologia kliniczna. Dzi#ki badaniom poznania spo eczne-go w przysz o!ci lepiej poznamy istot# zaburze$, skon-struujemy nowe terapie, a tak%e zyskamy wgl&d w natur# cz owieka. By" mo%e „cz owieka mentalizuj&cego”?
LITERATURA CYTOWANA
American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and sta-tistical manual of mental disorders. Washington, DC. Anselmetti, S., Bechi, M., Bosia, M., Quarticelli, C., Ermoli, E.,
Smeraldi, E., Cavallaro, R. (2009). ‘Theory’ of mind im -pairment in patients affected by schizophrenia and in their parents. Schizophrenia Research, 115 (2–3), 278–285. Baron-Cohen, S., Wheelwright, S., Hill, J., Raste, Y., Plumb,
I. (2001). The ‘Reading the Mind in the Eyes’ Test revised version: A study with normal adults, and adults with Asperger syndrome or high-functioning autism. Journal of Child Psychology and Psychiatry, and Allied Disciplines, 42 (2), 241–251.
Bia ecka-Pikul, M. (2009). Teoria umys u: Istota i mechanizmy rozwoju. W: M. Kielar-Turska (red.), Studia nad rozwojem i wychowaniem. W osiemdziesi"t" rocznic# powstania Za -k adu Psychologii Rozwojowej i Wychowawczej na Uni-wersytecie Jagiello!skim (s. 53–67). Kraków: Wydaw nictwo Uniwersytetu Jagiello$skiego.
Bia ecka-Pikul, M. (2010). Teaching children to understand metaphors as a path leading to theory of mind development. European Journal of Developmental Psychology, 7 (5), 529– 544.
Bodenhausen, G. V., Macrae, C. N., Hugenberg, K. (2003). Social cognition. W: I. Weiner (red.), Handbook of psychology (t. 5, s. 257–282). Hoboken, NJ: Wiley.
Bora, E., Eryavuz, A., Kayahan, B., Sungu, G., Veznedaroglu, B. (2006). Social functioning, theory of mind and neurocognition in outpatients with schizophrenia; Mental state decoding may be a better predictor of social functioning than mental state reasoning. Psychiatry Research, 145 (2–3), 95–103.
Bora, E., Sehitoglu, G., Aslier, M., Atabay, I., Veznedaroglu, B. (2007). Theory of mind and unawareness of illness in schizophrenia: Is poor insight a mentalizing deÞ cit? European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience, 257 (2), 104–111.
Bora, E., Yucel, M., Pantelis, Ch. (2009). Theory of mind impairment in schizophrenia: Meta-analysis. Schizophrenia Research, 109, 1–9.
Britchwood, M., Jackson, Ch. (2004). Schizofrenia. Gda$sk: Gda$ skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Brüne, M. (2005a). ‘Theory of Mind’ in schizophrenia: A review of the literature. Schizophrenia Bulletin, 31 (1), 21–42. Brüne, M. (2005b). Emotion recognition, ‘theory of mind’, and
social behavior in schizophrenia. Psychiatry Research, 133, 135–147.
Brüne, M., Bodenstain, L. (2005). Proverb comprehension reconsidered – ‘Theory of mind’ and the pragmatic use of language in schizophrenia. Schizophrenia Research, 75, 233– 239.
Brüne, M., Abdel-Hamid, M., Lehmkämper, C., Sonntag, C. (2007). Mental state attribution, neurocognitive functioning, and psychopathology: What predicts poor social competence in schizophrenia best? Schizophrenia Research, 92 (1–3), 151–159.
Carpendale, J., Lewis, Ch. (2006). How children develop social understanding. Malden: Blackwell Publishing.
Colman, A. M. (2009). S ownik psychologii. Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe PWN.
Corcoran, R., Mercer, G., Frith, Ch. (1995). Schizophrenia, symptomatology and social inference: Investigating ‘theory of mind’ in people with schizophrenia. Schizophrenia Research, 17, 5–13.
Corrigan, P. W., Toomey, R. (1995). Interpersonal problem solving and information processing in schizophrenia. Schizo-phrenia Bulletin, 21 (3), 395–403.
Doherty, M. (2009). Theory of mind. How children understand others’ thoughts and feelings. Hove: Psychology Press. Donahoe, C. P., Carter, M. J., Bloem, W. D., Hirsch, G. L.,
Laasi, N., Wallace, C. J. (1990). Assessment of interpersonal problem-solving skills. Psychiatry, 53, 329–339.
Erickson, D. H., Beiser, M., Iacono, W. G. (1998). Social support predicts 5-year outcome in Þ rst-episode schizophrenia. Journal of Abnormal Psychology, 107 (4), 681–685.
Erickson, D. H, Beiser, M., Iacono, W. G., Fleming, J. A., Lin, T. Y. (1989). The role of social relationships in the course of Þ rst-episode schizophrenia and affective psychosis. American Journal of Psychiatry, 146 (11), 1456–1461.
Farzin, I., Platek, S. M., Panyavin, I. S., Calkins, M. E., Kohler, Ch., Siegel, S. J. i in. (2006). Self-face recognition and theory of mind in patients with schizophrenia and Þ rst-degree relatives. Schizophrenia Research, 88, 151–160.
Fenton, W. S., McGlashan, T. H. (1994). Antecedent, symptoms progression, and long-term outcome of the deÞ cit syndrome in schizophrenia. American Journal of Insanity, 151 (3), 351– 356.
Filippova, E., Astington, J. W. (2008). Further development in social reasoning revealed in discourse irony understanding. Child Development, 79 (1), 126–138.
Frith, U. (2008). Autyzm. Wyja$nienie tajemnic. Gda$sk: Gda$-skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Hala, S. (1997). The development of social cognition. Hove: Psychology Press.
Happe, F. (1993). Communicative competence and theory of mind in autism: A test of relevance theory. Cognition, 61, 101–119.
Happe, F. (1994). An advanced test of theory of mind: Un -derstanding of story characters’ thoughts and feelings by able autistic, mentally handicapped, and normal children and adults. Journal of Autism and Developmental Disorders, 24 (2), 129–154.
Harrington, L., Siegert, R. J., McClure, J. (2005). Theory of mind in schizophrenia: a critical review. Cognitive Neuro-psychiatry, 10, 249–286.
Heinrichs, D. W., Hanlon, T. E., Carpenter, W. T. (1984). The Quality of Life Scale: An instrument for assessing the schi-zophrenic deÞ cit syndrome. Schizophrenia Bulletin, 10 (3), 388–398.
Janssen, I., Krabbendam, L., Jolles, J., van Os, J. (2003). Alterations in theory of mind in patients with schizophrenia and non-psychotic relatives. Acta Psychiatrica Scandinavica, 108 (2), 110–117.
Kayser, N., Sarfati, Y., Besche, Ch., Hardy-Baylé, M. (2006). Elaboration of a rehabilitation method based on a pathogenetic hypothesis of ‘theory of mind’ impairment in schizophrenia. Neuropsychological Rehabilitation, 16 (1), 83–95.
Kielar-Turska, M., Bia ecka-Pikul, M. (2009). Generating and understanding jokes by Þ ve-and nine-year-olds as an expression of theory of mind. Polish Psychological Bulletin, 40 (4), 8–14. Kofta, M. (2005). Kilka uwag o naturze i ewolucji nurtu
poznania spo ecznego. W: M. Kossowska, M. *mieja, S. *pie wak (red.), Spo eczne $cie%ki poznania (s. 215–231). Gda$sk: Gda$skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kossowska, M., Kofta, M. (2009). Nowe trendy w poznaniu spo ecznym: podsumowanie. W: M. Kofta i M. Kossowska (red.), Psychologia poznania spo ecznego: Nowe tendencje (s. 313–317). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Lamot, G., Grzywa, A. (1997). Wgl&d a choroba psychiczna.
Psychiatria Polska, 31 (1), 97–110.
Langdon, R., Coltheart, M. (1999). Mentalising, schizotypy, and schizophrenia. Cognition, 71, 43–71.
Langdon, R., Coltheart, M. (2004). Recognition of metaphor and irony in young adults: The impact of schizotypal personality traits. Psychiatry Research, 125, 9–20.
Langdon, R., Michie, P. T., Ward, P. B., McConaghy, N., Catts, S. V., Coltheart, M. (1997). Defective self and/or other men-talising in schizophrenia: A cognitive neuropsychological approach. Cognitive Neuropsychiatry, 2 (3), 167–193. Langdon, R., Ward, P. (2009). Taking the perspective of the
other contributes to awareness of illness in schizophrenia. Schizophrenia Bulletin, 35 (5), 1003–1011.
Lysaker, P. H., Carcione, A., Dimaggio, G., Johannesen, J. K., Nicolò, G., Procacci, M., Semerari, A. (2005). Metacognition amidts narratives of self and illness in schizophrenia: As -sociations with neurocognition, symptoms, insight and quality of life. Acta Psychiatrica Scandinavica, 112 (1), 64–71. Maruszewski, T. (2001). Psychologia poznania. Gda$sk:
Gda$skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Mason, O., Claridge, G., Mike, J. (1995). New scale for the assessment of schizotypy. Personality and Individual Di- ferences, 18 (1), 7–13.
McGlashan, T. H., Fenton, W. S. (1993). Subtype progression and pathophysiologic deterioration in early schizophrenia. Schizophrenia Bulletin, 19 (1), 71–84.
Meins, E., Fernyhough, Ch., Wainwright, R., Clark-Carter, D., Das Gupta, M., Fradley, E. i in. (2002). Maternal mind--mindedness and attachment security as predictors of theory of mind understanding. Child Development, 73 (6), 1715– 1726.
Meins, E., Fernyhough, Ch., Wainwright, R., Clark-Carter, D., Das Gupta, M., Fradley, E. i in. (2003). Pathways to un -derstanding nind: Construct validity and predictive vali dity of maternal mind-mindedness. Child Development, 74 (4), 1194–1211.
Penn, D. L., Spaulding, W., Reed, D., Sullivan, M. (1996). The relationship of social cognition to ward behavior in chronic schizophrenia. Schizophrenia Research, 20 (3), 327–35. Penn, D. L., Corrigan, P. W., Bentall, R. P., Racenstein, J. M.,
Newman, L. (1997). Social cognition in schizophrenia. Psy-chological Bulletin, 121, 114–132.
Perner, J., Wimmer, H. (1985). ‘John thinks that Mary thinks that’: Attribution of second-order beliefs by 5- to 10-year--old children. Journal of Experimental Child Psychology, 39, 437–471.
Pestalozzi, J. (2003). The symbolic and concrete: Psychotic adolescents in psychoanalytic psychotherapy. International Journal of Psychoanalysis, 84, 1–21.
Pickup, G. J. (2006). Theory of mind and its relation to schi-zotypy. Cognitive Neuropsychiatry, 11 (2), 177–192. Pinker, S. (2002). Jak dzia a umys ? Warszawa: Ksi&%ka i Wiedza. Pousa, E., Duñó, R., Brébion, G., David, A. S., Ruiz, A. I.,
Obiols, J. E. (2008). Theory of mind deÞ cits in chronic schizophrenia: Evidence for state dependence. Psychiatry Research, 158, 1–10.
Premack, D. G., Woodruff, G. (1978). Does the chimpanzee have a theory of mind? Behavioral and Brain Sciences, 1, 515–526.
Roncone, R., Falloon, I. R., Mazza, M., De Risio, A., Pollice, R., Necozione, S., Morosini, P. L., Casacchia, M. (2002). Is theory of mind in schizophrenia more strongly associated with clinical and social functioning than with neurocognitive deÞ cits? Psychopathology, 35 (5), 280–288.
Schiffman, J., Lam, C. W., Jiwatram, T., Ekstrom, M., Sorensen, H., Mednick, S. (2004). Perspective-taking deÞ cits in people with schizophrenia spectrum disorders: A prospective inves-tigation. Psychological Medicine, 34 (8), 1581–1586. Seitz, J. A. (1997). Metaphor, symbolic play, and logical thought
in early childhood. Genetic, Social and General Psychology Monographs, 123 (4), 373–391.
Seligman, M. E. P., Walker, E. F., Rosenhan, D. L. (2003). Psy-chopatologia. Pozna$: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Semerari, A., Carcione, A., Dimaggio, G., Falcone, M., Ni -colò, G., Procacci, M., Alleva, G. (2003). How to evaluate metacognitive function in psychotherapy? The Metacognition Assessment Scale and its applications. Clinical Psychology and Psychotherapy, 10, 238–261.
Shryane, N. M., Corcoran, R., Rowse, G., Moore, R., Cummins, S., Blackwood, N., Howard, R., Bentall, R. P. (2008). Deception and false belief in paranoia: Modelling Theory of Mind Stories. Cognitive Neuropsychiatry, 13 (1), 8–32. Sodian, B. (1991). The development of deception in young
children. British Journal of Developmental Psychology, 9, 173–188.
Sprong, M., Schothorst, P., Vos, E., Hox, J., Van Engeland, H. (2007). Theory of mind in schizophrenia: Meta-analysis. The British Journal of Psychiatry, 191 (1), 5–13.
Wellman, H., Gelman, S. A. (1998). Knowledge acquisition. W: D. Kuhn, R. Siegler (red.), Handbook of child psychology (t. 4: Cognitive Development, wyd. 5, s. 523–573). New York: John Wiley.
Wimmer, H., Perner, J. (1983). Beliefs about beliefs: Repre-sentation and constraining function of wrong beliefs in young children’s understanding of deception. Cognition, 13 (1), 103–128.
Wojciszke, B., Doli$ski, D. (2008). Psychologia spo eczna. W: J. Strelau, D. Doli$ski (red.), Psychologia. Podr#cznik akademicki (t. 2, s. 293–447). Gda$sk: Gda$skie Wydaw-nictwo Psychologiczne.
Wykes, T., Sturt, E. (1986). The measurement of social behaviour in psychiatric patients: An assessment of the reliability and validity of the SBS schedule. The British Journal of Psychiatry: The Journal Of Mental Science, 148, 1–11.
PRZYPISY
1. Z pewno!ci& cz#!ciej psychologowie spo eczni pos uguj& si# tym terminem, aby przywo a" wa%ny wspó czesny nurt czy perspektyw# badawcz&, w której analiza zjawisk spo ecznych polega na badaniu le%&cych u podstaw tych zjawisk procesów poznawczych (por. Kofta, 2005; Kossowska i Kofta, 2009).
2. Przyk adowa historyjka z Testu Aluzji (test sk ada si# z dziesi#ciu tego typu historyjek): Paul musi i$& na rozmow# kwalifikacyjn". Jest ju% pó'no i Paul mo%e si# spó'ni&. Kiedy czy$ci buty, mówi do swojej %ony, Jane: „Chcia bym w o%y& moj" niebiesk" koszul#, ale jest bardzo pognieciona”.
Pytanie: Co Paul mia naprawd# na my$li, kiedy to mówi ? (Je!li osoba badana nie odpowiada lub odpowiada nieprawi-d owo, ponieprawi-dawane s& kolejne informacje: Paul powienieprawi-dzia potem „Koszula jest w koszu z rzeczami do prasowania”.
Pytanie: Co Paul chcia , aby zrobi a Jane?).
3. Polska wersja testu zosta a opracowana przez Mart# Bia eck&-Pikul. Metoda okre!lana jest równie% jako Test Historyjek.
4. W badaniach uwzgl#dniano osoby, które spe nia y kryte-ria diagnostyczne schizofrenii lub zaburze$ schizoafektywnych wed ug DSM lub ICD.
5. W zwi&zku z brakiem danych, nie uwzgl#dniano jednak takich charakterystyk, jak stosowanie leków, czas trwania i na-silenie choroby.
6. Zastosowano test mierz&cy spostrzeganie, przetwarzanie i produkcj# zachowa$ spo ecznych (Assessment of Interpersonal Problem Solving Skills; Donahoe i in., 1990), który polega na komentowaniu obejrzanych na wideo scenek, w których np. mia miejsce konflikt (osoba ma rozpozna" konflikt, zapropono-wa" rozwi&zanie i, odgrywaj&c rol#, pokaza" je).
7. Funkcjonowanie spo eczne pacjenta by o oceniane przez zespó piel#gniarek na Skali Zachowa$ Spo ecznych (The Social Behaviour Scale; Wykes i Sturt, 1986). Skala ta, sk adaj&ca si# z 21 itemów, obejmuje pytania dotycz&ce umiej#tno!ci komuni-kacyjnych, nieadekwatnych spo ecznie zachowa$, objawów au-tyzmu (mamrotanie, !mianie si# do siebie), objawów afektyw-nych (l#k, depresja, niepokój) i zaburze$ ruchu (dziwaczno!" zachowa$, manieryzmy).
Social dysfunction in schizophrenia
from the perspective of social cognition
Marta Rynda, Marta Bia ecka-Pikul
Institute of Psychology, Jagiellonian UniversityAbstract
Theory of mind, often called mentalizing ability, is the ability to attribute mental states to other people in order to explain and predict their behavior. This ability, considered as automatic and natural, is very impor-tant for social cognition and social functioning. The importance of this ability is well seen when we analyze difÞculties in social functioning of people with difÞculties in mentalizing, that is people with schizophrenia. The aim of the article is to present this new perspective in research on social dysfunction in schizophrenia. Starting with presentation of contemporary deÞnitions of social cognition which emphasize the crucial role of the theory of mind we then deÞne what the theory of mind is and discuss methods aimed to assess the mentalizing ability. Afterwards we try to answer the question whether social dysfunction in schizophrenia can be explained as a deÞcit of the theory of mind. Further, we present studies of insight and effectiveness of therapy aimed to improve the ability to mentalize, and we use it as an argument that theory of mind plays a fundamental role in social functioning. In summary we focus on further perspectives for studies in social cognition.
Keywords: schizophrenia, social dysfunction, theory of mind, mentalizing
Z o%ono: 17.04.2010
Z o%ono poprawiony tekst: 7.10.2010 Zaakceptowano do druku: 12.10.2010
