Belchatowski Okręg Przemysłowy w badaniach Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Łódzkiego

ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS

FO LIA SO ZO LO G ICA

1

89—123

1983

(A cta U niv. Lodz., Fo lia sozol.)

SPRAWOZDANIA I KOMUNIKATY

K ry s ty n a CZYŻEWSK A i Rom uald OLACZEK

BELCHATOWSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY

W BADANIACH INSTYTUTU BIOLOGII ŚRODOWISKOWEJ

UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO*

BEŁCHATÓW INDUSTRIAL REGION AS A SUBJECT

OF THE STUDIES OF THE INSTITUTE

OF ENVIRONMENTAL BIOLOGY OF ŁÓDŻ UNIVERSITY

ABSTRACT: In th e v e r y m iddle of P o lan d th e e re c tio n of a big q u a rr y of bro w n co al is b eg u n as w e ll as g r e a t p o w e r s ta tio n w hich w ill stro n g ly affect e n v ir o n m e n t of th e re g io n c o v er in g 20 000 km ! . T h e b io log ic al in v e s tig a -tion s c a r r ie d ou t in th e y e a r s 1948/1980, i.e. th e q u a r ry w as s ta r te d , ar e sum m arized. Th e a u th o rs p ro p o s e a n ew p ro g r a m of in v es tig a tio n s an d su g g e s t th a t th e re g io n m a y b e a s u ita b le o b je c t fo r fu r th e r ec o log ic al stu d ie s on b io ta an d ec o sy s te m s , inf lue nc ed w ith in d u s tria l p r e s s u r e (sum m ary see pcfge 107— 108).

T r e ś ć 1. W stę p. P rz ed m iot i ce l o p rac o w an ia

2. B ełc hatow sk i O k rę g Prz em ysło w y ja k o o b ie k t b a d a ń biolog icz ny ch 2.1. O g ó lna c h a r a k te r y s ty k a

2.2. S ta n z a c h o w a n ia ś ro d o w isk a p rz yr od n icz eg o

2.3. P rz ew id y w a n e o d zia ly w a n ie k o p a ln i i e le k tro w n i n a sz atę ro ślin n ą i fau ną 3. C h a r a k te r y s ty k a d o ty ch cz a so w yc h b a da ń 4. B ełcb a to w sk i O k rę g P rz em ysło w y ja k o w a rs z ta t p ra c y n au k o w e j 4.1. C ele b a d a ń 4.2. H ipo te zy ro bo c ze 4.3. P r o b le m a ty k a b ad a w c za '4.4. M eto d y, o rg a n iz ac ja , d o k u m en tac ja b a da ń 5. P od sum ow an ie

6. P iśm ien nictw o 7. Su m m ary

* P ra ca w y k o n a n a w ram ac h p rob le m u WE-10.2.07.03.07 G e ob o ta nic zn e p o d s ta w y

Z a ł ą c z n i k i

!. W y k az pra c o p u b lik o w an y c h przez p rac o w n ik ó w In s ty tu tu Biologii Ś rod ow isk ow ej U n iw e rsy te tu Łódzkiego w la ta c h 1948— 1980

2. W y k a z p rac m a g ister sk ic h w y k o n an y c h w In s ty tu cie Biologii Ś ro d ow is ko w ej U n i- . V firsy tetu Ł ódzkiego w la ta c h 1952— 1980

1. WSTĘP. PRZEDMIOT I CEL O P RA C O W A N IA

O dkrycie węgla brunatnego w Polsce środkowej, a następnie

roz-poczęcie budowy zespołu górniczo-energetycznego — Bełchatowskiego

O krągu Przemysłowego (EOP) — zwróciło uwagę zakładów naukowych

U niwersytetu Łódzkiego na fakt, iż w pobliżu uczelni powstaje nowy,

swoisty obiekt i przedmiot badań naukow ych (rys. 1). Skutki

przyrod-nicze oraz zmiany gospodarcze i społeczne; wiążące się z wydobyciem

w ciągu około 40 lat 2,2 mld ton węgla brunatnego z kopalni

,,Bełchatów" i ,,Szczerców", jak też spaleniem tego węgla w dwóch elektrow

-niach o łącznej mocy 8600 MW ( Ś w i ę c i c k i 1976), są tym właśnie

przedmiotem badań.

Instytut Biologii Środowiskowej U niw ersytetu Łódzkiego, w

obec-nym kształcie składający się z Zakładów: Botaniki, Algologii, A

nato-mii Porównawczej i Ekologii Zwierząt, Zoologii Ogólnej, Biologii

Ewo-lucyjnej wraz z Muzeum Przyrodniczym oraz Antropologii, podjął

ba-dania biologiczne tego obszaru w latach pięćdziesiątych (rys. 2).

Ba-dania te są kontynuowane, a ich nasilenie w zrasta, znajdując odzw

ier-ciedlenie w publikacjach oraz pracach magisterskich, doktorskich i

ha-bilitacyjnych (rys. 3).

Przed powstaniem U niw ersytetu w Łodzi okolice Bełchatowa nie

przyciągały uwagi przyrodników . Z okresu międzywojennego

zaled-wie w kilku pracach botanicznych i zoologicznych zaw arte są

fragmen-taryczne' dane o w ystępowaniu niektórych grup roślin i zwierząt na

tym obszarze ( K u l e s z a 1918/1919, K u l m a t с k i 1936, P a w ł o w

-s k i 1933, 1934, 1935, 1936).

Celem niniejszego opracow ania jest prezentacja ВОР jako obiektu

badań biologicznych i ocena stopnia poznania żyw ych komponentów

jego środowiska przyrodniczego na chwilę przed uruchomieniem

ko-palni i elektrow ni. A utorzy podejmują też próbę ogólnego spojrzenia

na sposoby w ykorzystania ВОР jako w arsztatu pracy naukow ej,

umo-B e lcha tow ski O k ręg P rz em ys ło w y ja k o o b ie kt b a d ań

СЦвиНЧ hMł<

Jic7prcê*fâ№.

b#łJ0»«v

tçkjwa

Щ-W

Otofyis*o

2

^ П й Л Р >

ч шт

&

■ a f\

Rys. 1. Po ło żen ie B e łęh ato w s kie go O k rę g u P rzem y słow eg o; 1 — g ran ic e w ojew ód ztw , 2 — dział w od n y W is ły i O d ry , 3 — za sięg le ja d e p r e s y jn e g o i s tre f y n a jsiln ie jsz e g o za g roż en ia la só w (wg D u d y i B u r a c z e w s k i e g o 1977), 4 — złoże w ęg la b ru n a

t-neg o, 5 — la s y w 1975 r., 6 — z w a ło w is ka z ew n ę trz n e

Fig. 1. L oca lisa tion of Be łchatów In d u s tria l Region: 1 — b o u n d aries of vo iev o d sh ip s, 2 — W isła an d O d ra w a ter s h e d , 3 — co n e of d e p re s sio n a n d ar e a of th e stro n g e s t a ir p o llu tio n (af ter D u d a a n d B u r a c z e w s k i 1977) 4 — b ro w n co al field ,

lic zb a prac m a g ist ers kic h

num ber ot w o rk s (m a s te r’s th e s e s ) 11 10 9 8 7 6 S < . 3 2 1 0 О

ifc z b a prac o pu b lik ow a n y c h num ber ot p a p e rs

2 3 U 5 6 7 8 9 10 11 12 13 W 15 16 17 18

□

Rys. 2. C h r on o lo gia b a d a ń b iolo gicz ny ch w B ełch atow sk im O k rę g u Przem y sło w ym w y k o n a n y c h przez: 1 — Z a k ła d A ntro p olo gii, 2 — Z ak ład Biologii E w o lu cyjn ej, 3 — Z a k ła d Bo ta niki i Z a k ła d A lg olog ii, 4 — Z a k ład A natom ii Po rów n aw c ze j i

Eko-logii Z w ie rząt, 5 — Z ak ład ZooEko-logii O g óln ej

Fig. 2. C h ro n o log y of b io log ic al stu d ies w o rk e d o ut on B ełcha tó w a re a by d e p a r t-m ents of: 1 — A nth r o p o lo g y , 2 — E v o lu tio n a ry Biology, 3 — B otany a n d A lgolog y,

pra ce o p u b lik o w a n e p u b lic a t io n s

prace m agisterskie, doktorskie

i h a b ilit a c y jn e

m a ster's an a doctor's theses

Rys. 3. O gó lna liczb a p ra c b ad a w cz y c h w y k o n a n y c h w o k rę g u bełchatow iskim : 1—5 — p atr z o b ja ś n ie n ia rys . 2., a — p ra c e m a g is te rsk ie, b — d o k to r sk ie , с — h a b

i-lita c y jn e

Fig. 3. T o ta l nu m b er of p ub lica tio n s a n d m a s te r's (a), a n d d o c to r's (b, c) the*es w o rk e d out on B ełch a tó w a rea ; 1— 5 — s e e e x p la n a tio n s o n Fig. 2

żliwiającego rozwiązywanie specyficznych dla tego obszaru problemów

biologicznych o charakterze poznawczym i praktycznym. W momencie,

gdy badania przyrodnicze ВОР zostają skupione w ramach dużego

pro-gramu naukow ego w problemie węzłowym, jest niezbędna chwila

re-fleksji nad dotychczas w ykonanymi pracami.

2. BEŁCHA TOWSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY JA K O OBIEKT BADAŃ BIO LO GICZNY CH

2.1. O G Ó LN A C H A R A KT ER YSTY K A

Przestrzenny zasięg nie jest, jak dotychczas, ściśle określony z uw

a-gi na zróżnicowanie kryteriów odnośnie do oceny granic zasięgu

wpływów ВОР. Złoże węgla brunatnego obejmuje obszar 30 km2,

za-sięg leja depresyjnego, wywołanego odw odnieniem odkrywki, będzie

mieścić się w granicach 1400—1600 km2, wpływ zanieczyszczeń pow

iet-rza atmosferycznego przez elektrow nie zajmie przestrzeń 22 000—

—26 000 km2, a zagrożenie dla lasów w ystąpi na obszarze około

5000 km2 (D u b a n i e w i с z,

K o ł a t e k

1976, Ś w i ę c i c k i

1976,

Z a j ą c , K o z ł o w s k i 1976, D u d a , B u r a c z e w s k i 1977 i in.).

Biorąc pod uw agę zasięg największych zmian klimatycznych,

wod-nych i edaficzwod-nych oraz potrzeby w ynikające ze specyfiki

przestrzen-nej układów ekologicznych, jako obszar badań określany Bełchatows-

kim Okręgiem Przemysłowym, przyjęto teren ograniczony

'równoleż-nikami: Zduńskiej W oli na północy a Radomska na południu, oraz

po-łudnikami Piotrkowa na wschodzie i Burzenina na zachodzie (riys. 1).

Obszar ten w 2/3 mieści się w granicach adm inistracyjnych

wojewódz-twa piotrkowskiego, zaś w 1/3 w obrębie województw sieradzkiego

i częstochowskiego. Teren .badań położony jest w dorzeczu Widawki

i prawie w całości należy do Niziny Srodkowopolisikiej obejmując mezo-

regiony: Kotlinę Szczercowską i W ysoczyznę Bełchatowską oraz

czę-ściowo W ysoczyznę Łaską i Równinę Piotrkowską. Jedynie

południo-we fragm enty należą do W yżyn Srodkowomałopoliskiej i Sląsko-Kra-

kowskiej ( K o n d r a c k i

1978). W świetle podziału geobotanicznego

Polski ( S z a f e r 1977) obszar ten praw ie całkowicie mieści się w

Krai-nie Północnych W ysoczyzn Brzeżnych i Pasie W yżyn Środkowych

Dzia-łu Bałtyckiego, w obrębie zasięgu w szystkich głównych drzew

laso-twórczych, w tym świerka, jodły, buka i jawora.

Starsze podłoże geologiczne zbudowane jest ze skał meżozoicznych,

na których wyspowo osadzone są luźne osady trzeciorzędowe, zaw

ie-rające m. in. serię węgła brunatnego w ieku mioceńskiego. Złoże

węg-la jest usytuowane w zapadliskowym rowie tektonicznym, ciągnącym

się od Kamieńska po Szczerców. Starsze podłoże przykryte jest

osada-mi czwartorzędowyosada-mi: żwiraosada-mi i piaskaosada-mi wodnolodowcowyosada-mi kemów,

ozów i rozmytych moren czołowych, glinami zwałowymi i morenow

y-mi zlodowacenia środkowopolskiego stadium W arty oraz piaskay-mi

eolicznymi, żwirami i piaskami rzecznymi, przemytymi i przewianymi

w okresie zlodowacenia bałtyckiego ( G a w l i k 1969, 1970a, b> K l a t

-ka , Z i o m e k 1979, B a r a n i e c k a 1980).

Charakterystyczne rysy rzeźby terenu zostały uformow ane w czasie

zlodowacenia środkowopolskiego w stadiale odrzańskim i warciańskim.

Są to równiny gliniaste moreny dennej i piaszczyste pola sandrowe,

urozmaicone przez pagórki i wzgórza moren czołowych oraz pagórki

typu kemowego, osiągające wysokości do 250 m np.ro. Środkowa część

obszaru ma kształt płaskiej kotliny, której dnem płynie Widawka, na

pewnych odcinkach biegu korzystając z rozległych pradolin. Zespoły

wydm i torfowisk, szczególnie częste w Kotlnie Szczercowskiej,

po-chodzą z końcowego okresu Wiirmu, głównie ze Starszego Dryasu

( G a w l i k 1969, 1970a).

krańce odwadnia Pilica, a przez Borową Górą, w kierunku W zgórz

Ra-domszczańskich, przebiega dział wody I rządu. Większość rzek

boga-tej sieci wodnej odznacza sią czystością wód ( M a k s y m i u k 1979).

Główną rzeką regionu jest W idawka, do której koncentrycznie

spły-w ają z przyległych spły-wysoczyzn spły-wody Grabi', Piłsi, Krasaspły-wy, Niecieczy

i innych, mniejszych dopływów. Teren słynie z obfitości źródeł

(nie-które o dużej wydajności), stawów, torfowisk i w ypełnionych w odą

zbiorników po w ykopanym torfie.

Gleby cechuje średnia i niska w artość bonitacyjna. Dominują gleby

m ineralne w ytworzone z piasków luźnych, gliniastych i glin zwałowych:

skrytobielicowe, płowe (pseudcbielicowe), brunatne w yługowane. N

ie-znaczny procent powierzchni zajmują gleby hydromorficzne w ytw

orzo-ne z torfów i inorzo-ne ( K l a t k a 1979).

Pod względem klimatycznym obszar BOP-u znajduje sią w strefie

przejściow ej między klimatem obszarów nizinnych i w yżynnych.

Śred-nia roczna temperatura powietrza wynosi 7,8°C. Sumy opadów

atmosfe-rycznych w ykazują pew ną1 zmienność: od 533,7 mm w północnej części

do 638,3 mm w południowej części obszaru. Przeważają w iatry z

kie-runków W i SW (31,4%), a przeciętna ich prędkość w aha się od

4,6 m/s zimą do 3,5 m/s w sezonie w egetacyjnym ( D u b a n i e w i c z ,

K o ł a t e k 1976, D u b a n i e w i c z 1979).

2.2. ST A N Z A C H O W A N IA S R O D O W IS K A PR ZY R O D N IC Z EG O

W w arunkach klimatycznych i glebowych Polski środkowej, w k ra

j-obrazie naturalnym ВОР w ystępow ały cztery podstaw ow e typy

sied-lisk ( O l a c z e k 1978):

1) oligotroficzne suche (wydmy);

2) oligotroficzne mokre i w ilgotne (zagłębienia międzywydmowe

z torfowiskami wysokimi i przejściowymi);

3) eutroficzne wilgotne i mokre (doliny rzeczne, obszary źródlisko-

we);

4) mezotroficzne o różnej wilgotności (tereny płaskie, piaszczyste,

o niezbyt głębokim poziomie wód gruntowych).

Przestrzenną dominantę szaty roślinnej stanowiły lasy: boriy

sosno-we suche, świeże i bagienne na siedliskach oligotroficznych, zaś olsy,

łęgi, grądy, lasy jodłowe i dębowo-jodłowe, świetliste dąbrow y oraz

bory mieszane — na siedliskach eu- i mezotrcficznych. N aturalnym

elementem krajobrazów była także roślinność miejsc otw artych —

tor-fowiskowa i w pewnych przypadkach łąkowa oraz murawowa.

na obszar ten nie dotarła kolonizacja średniowieczna. Oznacza to, że

środowisko przyrodnicze dość długo pozostawało jedynie pod

wpły-wem czynników naturalnych. Rozwój osadnictwa w dolinie Widawki

nastąpił w wieku XV-XV1. Z przełomu XIV i XV w ieku znane są

tyl-ko miasta: Szczerców i Grocholice (do 1 tys. mieszkańców) oraz W

ida-wa (do 2 tys. mieszkańców). Bełchatów w wieku XVI-XVIII liczył < 500

mieszkańców. Cały obszar zasiedlony został głównie w XVII i XVIII

wieku, a jego lesistość w ynosiła na przełomie XVIII i XIX w ieku

po-nad 50% ( P i e t r z a k

1973). Od tego czasu zaznaczają się szybkie

i głębokie zmiany w środowisku przyrodniczym. W yeksploatow ano

większość torfowisk w celach opałowych, w lasach w ypasano bydło

i grabiono ściółkę, w ycięto znaczną część lasów. Głód ziemi do 1945

roku powodował karczow anie lasów i zajmowanie naw et najuboższych

siedlisk pod użytki rolne, obecnie powtórnlie zalesiane. Zmiana

stosun-ków wodnych (głównie odwodnienie) oraz eksploatatorskie traktow

a-nie gleby i roślinności, zarówno w rolnictwie, jak i leśnictwie,

sprzyja-ło i nadal sprzyja przekształceniu siedlisk mezotraficznych w

oligotro-ficzne, czego wyrazem są powszechne wtórne zwydmienia, porzucanie

w yjałowionych gleb rolniczych,

przekształcenie większości

lasów

w nędzne monokultury. W rezultacie tych oddziaływań obecnie praw ie

zupełnie brak naturalnych zbiorowisk leśnych, zaś dużo jest

antropo-genicznych zbiorowisk zastępczych i silnie zdegeneroWanych.

Równo-legle do zmian szaty roślinnej i siedlisk, niekorzystnym przemianom

podlegał świat zwierząt. Zachodzące zjawiska w yw arły swoje piętno

na wszystkie ekosystem y ВОР, szczególnie jednak na ekosystem y

lą-dowe. Rzeki i źródła do ostatnich czasów pozostały czyste i naturalne,

choć zmeliorowano łąki, osuszono większość bagien, zbudowano wiele

stawów rybnych.

2.3. PR ZE W ID Y W A N E O D D Z IA Ł Y W A N IA K O PA L N I O D K R Y W K O W EJ I EL EK TR O W N I N A SZA TĘ R O ŚL IN N Ą I ŚW IA T ZW IER ZĘC Y

Kopalnia odkryw kow a węgla brunatnego i elektrow nia spowodują

wysunięcie na pierwszy plan kilku abiotycznych czynników

środowis-kowych silnie w pływ ających na szatę roślinną i świat zw ierzęcy (D

ub a n i e w i c z , K o ł a t e k 1976, D u d a , B u r a c z e w s k i 1977, C z y

-ż e w s k a 1978, O l a c z e k 1978).

1.

Zanieczyszczenia atmosfery wynikające z emisji w ysokiej

(komi-ny, chłodnie kominowe) i niskiej (kopalnia, taśmociągi, składowiska,

zwałowiska). Piece elektrow ni będą spalać ponad 100 000 t węgla na

dobęl Największe znaczenie będzie miała emisja S 0 2, około 146 t/h

i N20 5, 46 t/h. Obszar silnego zanieczyszczenia powietrza, określonego

izolinią 20 min stężeń S 0 2 wynoszących 0,1 mg/m3, obejmuje około

2000 km2. Ulaitnianie się z odkrytego złoża węgla i taśmociągów H2S,

gazu o toksyczności podobnej do S 0 2, zalegającego w przyziemnej

w arstw ie atmosfery, zwiększy ten szkodliwy wpływ. Ponadto w

zanie-czyszczeniu pow ietrza pewną rolę będą odgryw ały pyły z kominów

elektrow ni, składowiska żużlu i popiołu, które dadzą opad około

135 t/km2/rok i o zasięgu przestrzennym około 230 km2.

2. W zrost wilgotności powietrza poprzez wpływ dużych chłodni

ko-minowych i chłodzenia otw artego, opartego o zbiorniki wodne.

3. Zmiany hydrologiczne jako w ynik odprow adzenia wód pow

ierz-chniowych i wgłębnych. Odwodnienie odkryw ki spow oduje powstanie

leja depresyjnego o pow ierzchni 1400— 1600 km2 i przeciętnym

pro-mieniu zasięgu 20 km od złoża. Pompy głębinowe, odw adniające złoża,

pompują około 500 m3 w ody na min. Na razie w oda ta spływ a do W

i-dawki zwiększając jej przepływ i zmieniając rytm term iczny

(Widaw-ka przestała zamarzać zimą), w przyszłości tę wodę i część wód W

i-dawki ,,wypiją" kotły elektrow ni.

4. Zmniejszenie powierzchni leśnej o około 3 tys. ha lasów, bądź

rozdrobnienie areału lasów (teren kopalni, zwałowisko nadkładu,

skła-dowisko popiołu i żużlu, linie energetyczne i drogi).

5. W zrost porzuconych gruntów rolnych, a w w yniku ich

zalesie-nia zwiększenie powierzchni drzew ostanów sosnowych w młodych

kla-sach wieku, ekologicznie mało stabilnych i nieodpornych.

Spodziewane skutki oddziaływ ań powyższych czynników będą

pro-wadziły do:

1) przekształcenia siedlisk oligotroficznych w ilgotnych w

oligotro-ficzne suche oraz części siedlisk eutroficznych w dolinach rzecznych

także w suche oligotroficzne po w yczerpaniu się zasobu soli m

ineral-nych zakumulow aineral-nych w osadach dolinineral-nych;

2) znacznego w zrostu powierzchni siedlisk podobnych do obecnych

siedlisk wydmow ych i głębokich piasków poza obrębem

morfologicz-nym wydm;

3) obniżenia produktyw ności siedlisk przez przyspieszone ługow

a-nie soli z gleb oraz przez ich zakwaszea-nie wodami opadowymi;

4) pogłębienia deficytu wodnego roślin;

5) zahamowania przyrostów i obniżenie żywotności drzew, głównie

sosny;

6) ograniczenia możliwości upraw y sosny na niektórych obszarach,

całkowitego wyeliminowania jodły na obszarach przyległych do

Kotli-ny Szczercowskiej oraz w zrostu znaczenia drzew liściastych

przysto-sowanych do siedlisk suchych i ubogich.

Wymieniono tu tylko najprostsze i ew identne skutki; trudno prze-

widziieć oddziaływ ania silnych pól elektromagnetycznych, skutki zmian

chemicznych gleb, wód i atmosfery po długim okresie czasu itp.

Pomi-nięto również fakt, że kopalnia i elektrow nia .ob ra sta ją” licznymi

fa-brykami oraz urządzeniami technicznymi. Potrzeba produkcji energii

elektrycznej nie ulega wątpliwości. Jednak bardzo wysoka jest cena,

jaką za nią musi płacić rolnictwo i leśnictwo na wielkim obszarze

swojego areału produkcyjnego, który nie ma substytutu. Równie w

yso-ka jest cena zniszczeń i zaburzeń środowisyso-ka przyrodniczego. Flora

i fauna oraz układy ekologiczne tego obszaru stoją wobec

perspekty-wy drastycznych zmian, które częściowo mają charakter niszczący,

częściowo mogą mieć twórczy. Powstaną przecież nowe typy siedlisk

i możliwości wielkich migracji organizmów. Dla nauk przyrodniczych

jest to gigantyczny eksperym ent na żywym ciele Ziemi. Eksperyment

ten powinien być pilnie śledzony — ku pożytkowi nauki i ku

przestro-dze wobec technokratycznych zakusów rozpoczynania dalszych

inwes-tycji tego rodzaju.

3. CH ARA KTERYSTYKA DO TY CH CZA SO W Y CH BADAŃ

Plonem dotychczasowego zainteresow ania naukow ego Bełchatows-

kim Okręgiem Przemysłowym jest 165 publikacji naukowych i

popular-nonaukowych, 96 prac magisterskich i 6 prac doktorskich, które w

całości lub części dotyczą tego te re nu ( H e r e ż n i a k 1972, C z y ż e w

-s k a 1974, S i c i ń -s k i 1974, W a r c h o l i ń -s k a 1974, K u r o w -s k i

1979, N i e s i o ł o w s k i 1980). ВОР znalazł się w zasięgu obszaru

obję-tego opracowaniem 3 rozpraw habilitacyjnych ( P e n c z a к

1969а,

U r b a n e к - R u t o w i c z 1969, S o w a 1971). W ykaz-publikacji

poda-ny jest w załączniku 1, a lista prac magisterskich w załączniku 2.

W szystkie te badania prowadzono indyw idualrae lub zespołowo

w ramach tematyki badawczej poszczególnych Zakładów, przy użyciu

metod obserw acyjnych.

Mimo obfitości literatury zaznacza siię nierównomierność zbadania

omawianego terenu. Rzeki i ich doliny w yraźnie dominują nad

ekosys-temami lądowymi naturalnymi i antropogenicznymi, a Grabia należy

do najlepiej .poznanych rzek nie tylko w obrębie ВОР, ale i w Polsce

( P a w ł o w s k i 1970, M a k s y mYu к 1970). W zorowo opracow anym

obiektem jest również rzeka W idawka i jej pradolina z

charakterys-tycznymi torfowiskami (por. H e r e ż n i i a k 1972 i in.).

i inwentaryzacyjny; w yjątkowo tylko są to prace przyczynowo-porów-

nawcze, bądź problemowe. Można je pogrupować następująco:

1. O pracow ania florystyczne i faunistyczne. Dość dobrze, chć nie-

w yczerpująco, poznana je st fLora glonów, porostów , mszaków i roślin

naczyniowych; dla tych osLatnieh stan zbadania do roku 1975 zaw arty

jest w pracy M o w s z o w i c z a (1978). Zbadano też wiele grup

zwie-rząt: ryb, płazów, ptaków, ssaków, w ybranych grup ow adów lądowych,

np. motyli i chrząszczy, a także hjydrofaunę — głównie bezkręgowców.

N iektóre grupy zw ierząt uzyskały swoje monografie, np: wrotki, pijaw

-ki, widłonogi, widelnice, jęt-ki, pluskwia-ki, różnoskrzydłe czy

mięcza-ki. Należy podkreślić w alor poznawczy prow adzonych tutaj prac flo-

rystycznych i faunistycznych, szczególnie w zakresie taksonomii. Z

te-go obszaru pochodzą nowe taksony dla nauki lub dla Polski, np. w

idel-nica Isoperla paw low skii ( W o j t a s 1961), glony Spirogyra colligata,

Aphanom ycopsis bcicillariacearum ( K a d ł u b o w s k a 1969, 1970),

ga-tunki interesujące z biogeograficznego punktu widzenia: Carex pulica-

ris, C. choTdoirhiza, Lycopodium inundatum i inne.

2. Opracowania roślinności. Dotyczą one przede wszystkim

zbioro-wisk roślin wodnych, torfozbioro-wiskowych, łąkowych, leśnych i segetal-

nych. Na uwagę zasługują opracow ania monograficzne zbiorowisk

roś-linnych doliny W idawki ( H e r e ż n i a k

1972), segetalnych Kotliny

Szczercowskiej (S i с i ń s к i 1974) oraz ruderalnych miast i miasteczek

( S o w a 1971).

3. Prace ekologiczne. W grupie tej znajdują się publikacje z

zakre-su ekologii populacji (np. N i e s i o ł o w s k i 1980) i ekologii

ekosys-temów wodnych ( P e n c z a k 1969b, c), leśnych i innych, wpływu

an-tropogenicznych czynników ograniczająqych na w ybrane ekosystemy>

zróżnicowanie przestrzenne roślinności w ujęciu kartograficznym (W a r-

c h o 1 i ń s к a 1976, 1978).

4. Prace sozologiczne.

Przykładem dokumentacji sozologicznej jest

opis rezerw atu brzozy czarnej w Bujnach koło Piotrkowa Tryb. oraz

w aloryzacja środowiska przyrodniczego dla potrzeb ochrony przyrody

i turystyki ( O l a c z e k 1971, 1974).

5. Inne prace. Tu należą prace metodyczne (np. P e n с z a к 1967)

i analiza antropologiczna ludności (S f to la г с z у к 1979).

Należy podkreślić udział w pracach badawczych, z zakresu

botani-ki, zoologii

i

antropologii, studentów

s tu d ió w

stacjonarnych i

zaocz-nych, czego w yrazem jest 96 prac magisterskich (rys. 2, 3, załącznik 2).

Najważniejszym wynikiem pierwszego etapu prac jest zatem

pozna-nie zróżnicowania inw entarza żyw ych elem entów środowiska

przyrod-niczego: fauny, flory i roślinności. Wyniiki badań zaw arte są w

publi-kacjach i pracach magisterskich. Natomiast m ateriały dokumentacyjne

pierwotne (zbiory zielnikowe, faunistyczne, notatki florystyczno-faums-

tyczne) oraz w tórne (karty obserwacyjne, karty odłowów, zdjęcia

fito-socjologiczne, dokum entacje kartograficzna i fotografiiczna) przechow

y-wane są w Instytucie Biologii Środowiskowej, w poszczególnych

Za-kładach oraz Muzeum Zakładu Biologii Ewolucyjnej.

Z dotychczasow ych danych wynika, że środowisko przyrodnicze

ВОР nie wyróżnia się bogactwem flory i fauny w stosunku do innych

obszarów Polskii niżowej. Trzeba zaznaczyć, że badania bioty ВОР,

w jej stanie z czasów przed uruchomieniem kopalni, nie doczekały się

jeszcze syntezy i nie można uważać, że są one zamknięte. W pewnych

dziedzinach takie syntezy są obecnie w toku opracow ywania, nie we

wszystkich jednak.

W końcu 1981 r. kopalnia da pierwszy węgiel, a w krótce .potem

elektrow nia w ytw orzy pierwszy prąd. Od tego mom entu rozpocznie się

też drugi etap badań biologicznych ВОР. W prawdzie już w trakcie

bu-dowy kopalni i elektrow ni dokonano wielkich zmian w środowisku,

ale dopiero po rozpoczęciu produkcji pojawi się cały komplet

czynni-ków niszczących to środowisko i żyjące w nim organizmy.

Przystępując do drugiego etapu pracy postaw iono inne zadania.

Przedmiotem zainteresow ania będzie zmienność szaty roślinnej i świata

zwierzęcego w przestrzeni i czasie pod w pływ em czynników

natural-nych i antropogenicznatural-nych. U kierunkow ane w ten sposób badania

na-rzucają rów nież inny zestaw metod i środków pracy.

r

4. BELCHATOWSK I OKRĘG PRZEMYSŁOWY JA K O W A RSZTAT PRACY N A U K O W EJ

4.1. CELE B A DA N

BOP to nie tylko obiekt ważny z punktu widzenia gospodarki

naro-dowej. W równej mierze jest on wielkim problemem naukowym

narzu-cającym rozliczne zadania i tematy badawcze, w ynikające z jednej

strony z autonomicznych potrzeb spraw nego funkcjonow ania kopalni

i elektrow ni (problemy geologiczne, technologiczne, demograficzne,

ur-banistyczne itd.), z drugiej zaś strony z konieczności obrony

środowis-ka i zamieszśrodowis-kałej w nim ludności przed niszczącym i deformującym

wpływem tego giganta (problemy ekologiczne, medyczne, socjalne).

ВОР i zespół towarzyszących mu zjawisk jawi się jako modelowy

obiekt badaw czy w w arunkach współczesnej qywilizacji, który może

i powinien stać się w arsztatem pracy twórczej. Cele badań w aspekcie

poznawczym i praktycznym formułujemy następująco;

1) ocena w szystkich elem entów przyrody i stopnia ich

reprezenta-tywności dla Polski niżowej przed uruchomieniem kopalni;

2) poznanie zmian zachodzących we florze i faunie oraz lepsze

poz-nanie stosunków geobotanicznych Polski środkowej;

3) poznanie układów dynamicznych reprezentatyw nych dla BOP-u

biocenoz, ich naturalnej odporności na antropopresję, naturalnych

ten-dencji sukcesyjnych, zwłaszcza w obrębie serii siedlisk wodnych,

piasz-czystych, torfowiskowych i dolinnych;

4j badania

nad ekologicznymi i m ikroew olucyjnymi

procesami

synurbizacji w ybranych grup zwierząt. Zmiany struktury

antropologicz-nej ludności;

5)

sformułow anie prognozy przyszłych stanów szaty roślinnej i

fau-ny po w ystąpieniu przew idyw afau-nych skutków oddziaływ ania kopalni

i elektrowni, celem ustalenia optym alnych zasad zagospodarowania

środowiska przyrodniczego ВОР.

4 2. HIPO TE ZY R O B OC Z E

Przyjmujemy, iż em isje S 0 2, zarówno wysokie, jak i niskie, zmiany

hydrologiczne, w ynikające z odprowadzenia wód pow ierzchniowych

i wgłębnych oraz wzrost wilgotności pow ietrza związany z działaniem

chłodni kominowych i chłodzenia otw artego, będą posiadały w alor

sil-nie działających czynników ekologicznych typu egzogenicznego, co

przejawi się w zmianach przestrzennych i dynamicznych szaty

roślin-nej i świata zwierzęcego. Przyjmując teorię industirioklimaksu (W o-

l a k 1969) oraz koncepcję substytucji roślinności ( T ü x e n 1967, W o

-l a k 1969, F a -l i ń s k i 1972) zakładamy, iż pod wpływem w yżej

wy-mienionych czynników, naturalne tendencje rozw ojowe biocenoz

spon-tanicznych ulegną przekształceniu w sposób następujący: część

bioce-noz leśnych, na skutek zjawiska regresji, przekszitałci się w nieleśne,

wzrośnie areał zbiorowisk muraw piaskow ych kosztem zbiorowisk

bo-rowych. wzrośnie areał zbiorowisk borow ych kosztem borów

miesza-nych, lokalnie zanikną lasy olsowe i łęgowe. Odwodnienie i lej

depre-syjny będzie głównym czynnikiem stresow ym w stosunku do

ekosys-temów dolinnych i torfowiskowych. Zanieczyszczenie atmosfery będzie

działać szkodliwie przede wszystkim na ekosystemy siedlisk suchych

i ubogich, a jego skutki w ystąpią z opóźnieniem w stosunku do

skut-ków odw odnienia. W ВОР pow staną nowe układy ekologiczne

lądo-we i wodne, złożone z miejscow ych organizmów, w yselekcjonow anych

prz^z antropopresję, oraz organizmów napływowych.

4 .3. PR OB LE M AT YKA B A D A W C Z A

Eksploracja naukowa ВОР, gdzie zmiiany środowiska będą

szyb-kie, w yraźne ł przy tym drastyczne, a działanie kilku czynników

eko-logicznych w miarą łatw e do uchwycenia, narzuca pewien schemat

po-stępowania, u podstaw którego powinna leżeć długotrwałość obserw

a-cji, ciągłość, systematyczność i wszechstronność (Fa l i ń s k i 1977).

Biorąc powyższe pod uwagą widzimy niezbędność badania

następu-jących problemów:

1. W pływ zmian środowiska na biotą ВОР.

Cel: ustalenie składu jakościowego flory w ybranych grup roślin

1 fauny w ybranych grup zw ierząt oraz kierunki, tempo i mechanizmy

ich zmian. Metody: inw entaryzacja wielkoprzestrzenna, metoda

punk-tów losowych, stałych powierzchni obserw acyjnych. Zadania:

a) chorologia flory naczyniow ej ВОР metodą kw adratów o boku

2 km ;

b) flora porostów i jej zmiany;

c) flora mszaków i jej zmiany;

d) kształtow anie się flory ruderalnej i pow staw anie nowych

zbioro-wisk roślin synantropijnych;

e) zmiany w strukturze w ystępow ania form melanicznych

owadów,-f) zmiany stopnia synantropijności muchówek grupy Callipterata

(Diptera);

g) zmiany struktur populacyjnych w ybranych grup kręgow ców

lą-dowych w krajobrazie technogenicznym.

2. H ydrobiologia dorzecza W idawki.

Cel: poznanie struktury populacyjnej wodnych kręgow ców i

glo-nów oraz jej zależności od zmian hydrologicznych i innych w yw

oła-nych budową ВОР. Zadania:

a) dotychczasowy stan znajomości hydrofauny rzeki Widawki;

b) zmiany struktury populacyjnej grup bezkręgowców: Oligochaeta,

Mollusca, Porilera, Bryozoa, Empididae\ Chhonom idae,

Plecoptera-c) w pływ zmian hydrologicznych W idawki na w ystępowanie

chruści-ków Trichoptera-,

d) określenie stanu czystości wody rzeki W idawki metodą indeksu

biotycznego;

e) zmiany algoflory W idawki i innych zbiorników wodnych ВОР.

3. W pływ ВОР na strukturą i funkcjonowanie ekosystem ów.

Cel: poznanie podstawowych praw idłowości w w ybranych

ekosys-temach zmieniających się pod wpływem przekształceń środowiska.

Zadania:

b) dynamika fitocenoz murawowych z nasadzeniami sosny na

tere-nie poddanym antropopresji przemysłowej;

c) zmienność w ieloletnia stanu biomasy runa w w ybranych fitoce-

nozach borowych;

d) zmiany fitocenoz segetalnych pod wpływem odwodnienia,

zanie-czyszczenia atmosfery i zabiegów agrotechnicznych oraz w artość

infor-macyjna tych fitocenoz z punktu widzenia oceny potencjału

produkcyj-nego siedlisk polnych;

e) zmiâny struktury zgrupowań i zagęszczenia ryb w W idawce

w następstwie zrzutu wód kopalnianych;

f) konsumpcja pokarmu i produkcja w ybranych gatunków ryb w

do-rzeczu Widawki.

4. Geobotaniczne

podstawy

oceny

i

kształtowania

środowiska

w ВОР i w strefie jego oddziaływań oraz zagadnienia ochrony

przyrody.

Cel: poznanie pełnej różnorodności typologicznej i zmienności

prze-strzennej szaty roślinnej, w ykorzystanie zasobności informacyjnej

zbio-rowisk roślinnych dla oceniy stanu środowiska i przew idyw ania jego

zmian. Zadania:

a) dokończenie zdjęcia terenowego i opracow anie mapy roślinności

rzeczyw istej dla całego ВОР w skali 1 : 25 000;

b) opracow anie mąp interpretacyjnych w zakresie w aloryzacji i w

y-tycznych do kształtowania środowiska;

c) szczegółowa inw entaryzacja fizjograficzna w ybranych uroczysk

leśnych i torfowisk ВОР, m ających duże znaczenie dla poznania

i ochrony szaty roślinnej tej części Polski;

d) ocena zagrożenia rezerw atu jodłowego Łuszczanowice przez

wpływy kopalni i elektrow ni.

5. Zasięg przestrzenny oddziaływań ВОР na ekosystem y.

Cel: poznanie zasięgu przestrzennego oddziaływ ań ВОР na

ekosys-temy leśne na głównych kierunkach róży wiatrów. Zadania:

a) założenie i dokum entacja stałych powierzchni obserw acyjnych

w lasach na równinie Piotrkowskiej, W zgórzach Radomszczańskich

i W ysoczyźnie Złoczewskiej;

b) w ykonanie zdjęcia terenowego roślinności rzeczywistej na w

y-branych poligonach oddalonych od ВОР na głównych kierunkach osi

wiatrów;

c) rozkład przestrzenny zaw artości chlorofilu, siarki całkowitej,

ak-tywności katalazy oraz zmian anatom icznych w ybranych gatunków

roślin w strefie oddziaływ ań ВОР.

6. Zmiany struktury antropologicznej pod wpływem procesu

urba-nizacyjnego.

Cel: poznanie wpływu ruchów m igracyjnych ludności na strukturę

antropologiczną.

N iektóre z tych tematów realizowane są już od kilku lat w ramach

systemu badań centralnie sterow anych. I tak, Zakład Botaniki od roku

1976 uczestniczy w dwu tematach problem u węzłowego: w temacie

fÖ.2.07.03.07 Geobotaniczne podstawy ochrony i kształtowania

środo-wiska w strefie oddziaływań ВОР (tematem w UŁ kieruje doc. dr hab.

R. Olaczek) oraz w temacie 09.10.03.01.10 W p ływ kopalni odkryw kow ej

i elektrow ni na kom pleksy leśne ВОР — dokum entacyjne badania llo-

rystyczno-fitosocjologiczne (tematem w UŁ kierow ała doc. dr hab.

H. Rutowiczowa, a obecnie dr J. K. Kurowski). Trzeci tem at realizuje

zespół naukowo-badawczy ochrony środowiska UŁ na zlecenie

Zakła-du Doświadczalnego Ochrony Środowiska w Energetyce „Energopo-

m iar1' w Gliwicach — Mapa aktualnej roślinności potencjalnej jako

podstawa wyróżnienia jednostek funkcjonalno-przestrzennych. Od 1981 r.

U niw ersytet Łódzki koordynuje podproblem Zm iany i przekształcenia

w środowisku w rejonie Bełchatowskiego O kręgu Przem ysłowego i

pro-gram rozwiązań przestrzennych do 2000 roku w ramach problemu w

ę-złowego 10.2.05.

4.4. M ETO DY , O R G A N IZ A C JA I D O K U M E N T A C JA B A DA N

Zasadniczą metodą badań w ВОР jest obserw acja terenowa, tylko

w nielicznych przypadkach są używane metody eksperymentalne.

Z uwagi na silną penetrację terenu praw ie niemożliwe jest stosow anie

eksperymentów terenow ych. Szerzej stosowane będą:

— m etody ekologiczne w badaniach popuilacyjnych i produktyw

-ności, zaś w badaniach nad zmianami kierunkow ymi — fitosocjologiez-

no-iporównawcze oraz metoda stałych pow ierzchni;

— metody geobotaniczne, m. in. kartograficzne i fitosocjologiczne,

niezbędne przy realizacji map roślinności rzeczyw istej i potencjalnej

oraz w aloryzacji środowiska i prognozow aniu roślinności.

W kartow aniu roślinności rzeczywistej w ykorzystyw ane są zdjęcia

lotnicze.

W terenie założone zostały stałe powierzchnie obserw acyjne do

ba-dań dynamicznych zbiorowisk leśnych, murawowych i torfowiskowych.

Powierzchnie badaw cze są opalikowane, ponumerow ane i zinw

entary-zowane. Ponadto gromadzona jest, na specjalnych kartach,

tacja fitosocjologiczna, faunistyczna i antropologiczna. Część

dokumen-tacji (np. florystyczna) umieszczona jest na kartach perforowanych.

5. PO D SU M O W A N IE

Nie planuje się bezpośredniej konsumpcji wyników badań w

gos-podarce rolnej, leśnej i ochronie środowiska. Zakładamy, że będą one

użyteczne dla niektórych nauk stosowanych oraz przydatne w

kształ-towaniu ładu przestrzennego na rozległym obszarze Ю Р . Na czołowe

miejsce w ysuw a się jednak dążenie do uzyskania wyniku z zakresu

metody, program u i standardu badań nad wpływem wielkiej inw

esty-cji na środowisko poprzez obserw acje ekosystemów: ich dynamiki,

suk-cesji i sekw encji przestrzennej.

Powodzenie w realizacji podjętych zamierzeń zależeć będzie od

wielu czjynników. Jak się w ydaje, ważnym zagadnieniem jest

stworze-nie generalnego program u badań naukow ych — długoterminowego

i cząstkowego — oraz siała koordynacja badań. W toku badań

nale-żałoby ustalić jednolity sposób rejestracji i oznakowania w terenie

punktów badawczych oraz (prowadzenia dokumentacji, zaś w yniki

ba-dań w inny być w miarę szybko opublikowane. Dużym ułatw ieniem

w prowadzeniu badań indywidualnych i zespołowych byłoby utw

orze-nie badawczej stacji terenow ej.

P od zięk ow an ie : A u to rzy p ra g n ą p od z ię k o w a ć prof. dr hab. J. Z. K ad lub o w sk iej, prof. dr hab. T. Pen cza kow i, doc. d r hab. K. Jaż d że w sk ie m u , doc. dr hab. C. To m asz ew skiem u, d r J. M a rk o w sk ie m u , dr H. S tolar cz y k o w i i d r W . K ittelo w i za u d o stę p -n ie -n ie m a te ria łó w i i-nfo rm ac je.

6. PIŚM IEN N IC TW O

B a r a n i e c k a , M. D. 1980. G eolog ia c zw ar to rz ęd u d o rze cza W id a w k i. W : P r ze w o d nik

LII Z jazd u PTG eol. B ełcha tów 11— 14 IX 1980, B arcz yk W . (red.): 71—84.

B a r a n o w s k i , B. 1979. Z asięg te r y to r ia ln y i u s tr o je a d m in is tr a c y jn e od w c ze s n e g o

śr ed n io w iec za do p o ło w y XX w. W : S t a n k i e w i c z Z. (red.), W o je w ó d z tw o p io tr k o w s k ie — M on og ralia regionalna: 131— 138.

C z y ż e w s k a , K. 1978 (m aszyn opis). Badania d y n a m ik i ro ślinn o śc i p ia s k o lu b n e j

m eto dą s ta ły c h p ow ierz ch ni. R e ferat n a k o n fe re n c ję g ru p y k o o r d y n a c y jn e j WE

10.2.07.03.07.

D u b a n i e w i c z , H. 1979. Przyroda n ie o ży w io n a : K lim at. W: S t a n k i e w i c z Z. (red.), W o je w ó d z tw o p io tr k o w s k ie — M on o gr alia regiona lna: 28— 34.

D u b a n i e w i c z , H„ K o ł a t e k , J. 1976. Za się g i in te n s y w n o ś ć za n ie c zy s z cz e n ia

p o w ietr za na o b sza rz e o d d zia ływ a n ia KPE „B ełch atów". W s k a za n ia i p rz eciw - sk a z an ia dla roz w iązań p r z es tr z en n y c h . R eg io n łódzki, S tu d ia i M ateria ły , 5:

47—66.

D u d a , S., В u г а с z e w s к i, A. 1977. P o d sta w o w e za ga dnie nia g os po d ar ki le ś n e j

D y l i k , J. 1971. W o je w ó d z tw o ze sto licą be z a n te n atów . ŁTN, Sz lakam i N au ki, 15: 1— 187.

F a l i ń s k i , J. B. 1972 S y n a n tro p lz a c ja s z a ty r o ś lin n e j — próba o k re ś len ia isttoty p roc esu I g łó w n y c h k ie r u n k ó w badań. P h y to co en o s is , 1. 3: 157— 170.

F a l i ń s k i , J. B. 1977. R esea rch on v e g e ta tio n a n d plant p o pu la tion d y n am ic s c o n d u c te d b y B iałow ie ża G eo b otan ical S tatio n ol th e W a r sa w U n iv e r s ity In the B ia ło wieża Prim e val Forest (1952— J977). P h yto c oe n os is, 6: 1— 147.

G a w l i k , H. 1969. W y d m y w K o tlinie S z c z e rc o w s k ie j. P roce sy i lo r m y w y d m o w e

w Polsce. P r ac e geo g r., 75.

G a w l i k , H. 1970a. Rola p r oc es ó w p e ry g la c ja ln y c h w r o z w o ju r z e źb y K o tlin y S z c z e rc o w s k ie j. A c ta g eo gr. Lodz., 24.

G a w l i k , H. 1970b. G eom orfolog ia K o tlin y S z c z e rc o w s k ie j. A c ta geo gr. Lodz., 26: 1— 104.

K l a t k a , T. 1979. P rzyr oda n ie o ży w ion a : G leby . W : S t a n k i e w i c z Z. (red.),

W o je w ó d z tw o p io tr k o w s k ie — M o nog ralia reg iona lna: 42— 45.

K l a t k a , T., Z i o m e k , J. 1979. Przyroda n ie o ży w io n a : Budo wa ge olog ic zna. W : S t a n k i e w i c z Z. (red.), W o je w ó d z tw o p io tr k o w s k ie — M o nog ralia regiona lna: 16—22.

K p n d r a c k i , J. 1978. G eografia liz y c z n a Po lski. PW N , W a rs za w a: 1— 463.

K u l m a t y j k i , W . 1936. H yd rog ra lia i ry b o s ta n r z e k w o je w ó d z tw a łó d z kie g o . Czasop. przyr. ilu str., 10, 1: 1—28.

K u l e s z a , W. 1918— 1919. S k u p ie n ie ro ślin ne w o k o lic y P io trk ow a T r y b u n a ls k ie g o K osmos, 43/44: 123— 153, ,

M a k s y m i u k , Z. 1970. H yd rog ra lia d orzec za G rabi. A cta ge ogr. Lodz., 25: 1— 102. M a k s y m i u k , Z. 1979. P rzyr oda n ieo ż yw ion a : W o d y . W: S t a n k i e w i c z Z.

(red.), W o je w ó d z tw o p io tr k o w s k ie — M o nogralia regionalna: 34—42.

O l a c z e k , R 1978 (m aszy nopis). Z ałoże nia i program badań Za kła du B ota niki UŁ

w B ełc h a to w sk im O k rę gu G ó r n ic z o-E n er ge tyc zn y m . R e fe rat na k o n fe r e n c ją g ru p y

k o o rd y n a c y jn e j W E 10.2.07.03 07.

P a w ł o w s k i , L. K. 1933. Sur la R otlfér e pa ras ite D rilophaga b uc ep h alu s V e jd ô v s k ÿ . Com pt. Rend. M ens. séa nc. Cl. Sc., 9: 1— 9.

P a w ł o w s k i , I.. K. 1934. D rilophaga b uc ep h a lus V e y d o v s k y , ein pa ra sitisc he s

R äde rtie r. Mém. A cad. pol. Sc., sér. В: 95— 104.

P a w ł o w s k i , L. K. 1935. Beitrü ge zu r A n a to m ie un d B io logie v o n D rilopha ga d elag el

de Beaucha m p. A rch. H ÿd rob io l. i R yba ctw a, 9: 1— 30.

P a w ł o w s k i , L. K. 1936. Ü ber die so g e n a n n te n V a rie ta te n des Egels H aem opis

sa ng uisug a (L in n.). A nn. M u sei zool. pol., 11, 9: 161— 169.

P e n с z а к, T. 1969a. Ichtlo lau na rz e k W y ż yn y Ł ó d z k ie j i te re n ów p r z yle g ły c h .

Cz. 1. H yd rog ra lia i ry b o s ta n W a r ty i d o p ły w ó w . A cta H yd rob iol., U , 1: 69— 118.

P e n c z a k , T. 1969b. Ic htiola u na rz e k W y ż y n y Ł ó d z k ie j i te re n ów p r z yle g ły c h .

Cz. II. Ekologia. A cta H yd ro b io l., 11 ,3: 313— Э38.

P e n c z a k , T. !969c. Ich tio la un a r z e k W y ż y n y Ł ó d z k ie j i te re n ów p r z y le g ły c h .

Cz. III. Przeg lą d i c h a r a k te r y s ty k a g atu n k ó w . A cta H yd rob iol., 11, 3: 339— 360.

P i e t r z a k , A. 1973. Z m ian y za le sien ia te ry to r iu m w o je w ó d z tw a łó d z k ie g o od o kre su

p o ro zb ioro w e go do c za só w o b ec ny ch . Re gion łódzki, Stu dia i M a te ria ły , 3: 41—59.

Ś w i ę c i c k i , L. 1976. K o n ce pc ja p rz e m ys ło w e g o zagos pod aro wa nia O k ręg u Bełcha-

to w sk ie g o . R egion łódzk i, S tud ia i M a te r ia ły , 5: 9— 24.

S z a f e r , W. 1977. S zata roślinna P olski n iżo w e j. W : S z a f e r W. , Z a r z y c k i K. (red.), Szata roś lin na Polski. W yd. 3, t. 2, PW N , W ar sz a w a : 17— 188.

d e r G e s se llsc h af ts — E ntw ic klu ng (Sy nd yna m ik) vom 20—23 M ar z 1967. R inteln (RFN).

Z a j ą c , Z., K o z ł o w s k i , Zb. 1976. P o d sta w o w e za łoże nia e ks plo ata cji z lo ia wę g la

brunatnego „Bełchatów". R egion łó dzki, Stu dia i M a te r ia ły , 5: 25— 28.

W o l a k , J. 1969. Industrlokllrnaks, n ow e p oję cie w teorii sukces ji. Ekol. pol. B, 15, 1: 41— 44.

7. SUMMARY

T he a u th o r s d is cu ss th e re s u lts of a lr e a d y c o m pleted b o tan ic al, zo ologica l, an d ec o lo gica l stud ies c a r r ie d ou t b y th e staff of T he In s titu te of E nv iro nm e n ta l Biology on th e a re a of an in d u s tria l d is tric t u n d e r c o n stru c tio n of in d u s tr ia l p ro jec ts in c lu din g a h ug e lig nite m ine, po w e r s ta tio n , s e v e r a l acc o m pa n yin g fa cto ries as w ell as a tow n for 50 000 in h a b ita n ts , ne w ra ilr o a d s , a n d roa d s, etc. be gan . T h ey vtfere firs t of a te m p o ra r y a n d u n p la n n e d n a tu r e , a n d it w as n o t u ntil 1975 th a t a n ew r e s e a rc h p rog ra m m e w a s in itia ted . In th e in itia l p e rio d (1960— 1975) th er e w e r e ex am in ed th e fa'una of fish es in the e n tire a rea , fa u na of in v e r te b r a te s in th e m ain r iv e r of th e re g ion — th e W ida w k a, p la n t c om m unities in th e W id a w k a v a lley , s e le c te d w oods a nd p eat- bo g s a w a y from th e v a lle y , s e g e ta l com m u nities, an d th e flo ra of this p a r t of th e re g io n w h ic h w as to be in d u s tr ia lly d ev e lo p e d in th e first order.

D u rin g th e s ec o n d s ta g e of s tu d ie s (1976— 1980) th e flo ris tic a n d f au n is tic o b se r v a tio n s w e re c o ntin u ed , th er e w as m a d e a field s u r v e y of th e r e a l v e g e ta tio n on 1 : 25 000 sc ale, a n d a n e tw o rk of p e re n n ia l sa m p lin g p lots in w oo ds w as e stab lish e d . T his allo w e d to o b ta in q u ite an e x a c t p ic tu re of th e n a tu r a l e n v iro n m e n t s ta te b efo re effects of e n v iro n m e n ta l d is tu rb a n c e s , a n d ch a ng e s ap p ea red .

T h e th ird s ta g e of s tu d ie s b e ga n in 1981 in clu d ing o b s e rv atio n of c h a n g es of th e b iota an d e co s ys te m s o cc u rin g in th e c o u rs e of th e in d u s tria l d istrict, and p r e p a r a tio n of a prog ram m e of stu d ies an d a ss e ss m e n t of e n v ir o n m e n ta l ch an g es p ro d uc e d b y c o n stru c tio n of m ines, p ow e r sta tio n , a n d a g e n e r a l ch a n g e in la n d -u s e m etho d. T h e p rog ra m m e fo r 1981— 1985 e n v isa g es stad ie s of th e b io ta c ha n g es (lich ens, m osses, v a sc u la r p la nts by c ho rolo g ic m eth od s, in v as io n of sy n an th ro p ic p la n ts , ch a n g e s in p o p u la tio n s tr u c tu r e of se le c te d an im al gro up s), e la b o r a tio n of a h y d ro b io lo g ic a l sy n th e s is of th e W id a w k a riv e r , u n d e rta k in g of stu d ies on ch a n g es in s tr u c tu re and fun c tion in g of s elec te d ec os y ste m s , ex p a n s io n of th e n e tw o r k of p e rm a n e n t o b s e rv a tio n a r e as in a w ide r ad iu s to d e ter m in e th e sc op e ol th e sp a tia l in flu en ce of th e in d u s tria l d is tr ic t on e co sys tem s. T he stu d ies a r e to se r v e tw o pu rpos es. O n the on e ha nd , it is in te n d e d to d e te rm in e th e in flu e nc e of a hug e in v es tm e n t p r o je c t on th e e n v ir o n m e n t of a c o n c r e te a re a , m a kin g a c on tr ib u tio n b y ec o lo g y to w a rd s ra tio n a l sp a tia l d e ve lo pm e n t of th e a r e a an d c o n s e r v a tio n of the e n v iro n m e n t su b m itte d to a stro ng a n th r o p r e ss u r e . O n the o th e r h an d, th er e w ill be te s te d pro gr am m e s a n d m eth o d s of e co lo g ic al stud ies, w h ic h sho uld ac co m p any ea ch big te c h n ic a l p ro je c t, e a c h big in d u s tria l in v e stm en t. In th e c as e of B ełchatów In d u s tr ia l Regic.n the n e c e s s ity of co nd u ctin g su c h s tu d ie s seem s q u ite obv io us. T h ey are not sp o n s o re d by the in d u s tr y b ut by th e g o v e rn m e n t th ro u g h th e so -c alled ,,k e y -re se a rc h p r o b le m s ”.

T he a u th o rs p ro v id e a sh o r t d e sc r ip tio n of th e s ta te of th e p r e in d u s tr ia l e n v ir o n -m en t, p r ed ic te d e ff ect of th e -m in e a nd th e p o w er s ta tio n on th e e n v iro n -m e n t; th e y

d is cuss in b ig g e r d e ta il aim s of s tu d ie s, w o rk ing h o p o th e se s, o rg a n iz a tio n and d o c um en ta tion of stu dies. T he a p pe n d ix to th e a r tic le c o n ta in s b ib lio g ra p h ie s of b iolo gic al s tu d ie s c o n c er n in g this in d u s tria l re gio n, an d of u n p u b lis h e d m a s te r th es es c on c ern in g this a re a and p re p a r e d in the I n s titu te of E n v iro nm e n ta l Biology, U n iv e rs ity of Łódź.

Di K ry sty n a C zy ż e w sk a , W p ły n ęło do R e d a k c ji F o lia so z o lo g ica

D oc. d r h o b. R o m u ald O la c z ek * ^ I 1981

Z a k ła d B o ta n ik i

I n s ty tu t B io lo g ii Ś ro d o w isk o w e j U n iw e rs y te tu Ł ó d zk ieg o u l. B a n a ch a 12Л6, 90-237 Łó dź

Z a ł ą c z n i k t

W YK A Z PRAC O PU BLIK O W A N Y CH

PRZEZ PR A C O W N IK Ó W INSTYTUTU BIOLOGII ŚRO D O W ISK O W EJ UNIW ERSYTETU ŁÓDZKIEGO W LA TA CH 1948— 1980

P ra ce a n tro p olo g ic zn e 1/979

S t o l a r c z y k , H. 1979. A n a liz a a n tro po log ic zna lu dn o ś ci p o w ia tu b e lc h a to w sk ie g o . A cta U niv. Lodz., F o lia zool., 18: 59— 79.

P ra c e b o tan ic z n e 1980

C z y ż e w s k a , K. 1980 (w dru ku). Flora p or os tó w W z g ó r z R ad o m s zc z ań s kich

i ic h p o b rz e ży . A cta U niv. Lodz. F olia bot.

H e r e ż n i a k , J. 1980. (w druk u). R o zm ie sz cz e n ie lic z y d ła g ó rs kie g o S tr e p to p u s

u m p le x ilo liu s (L.) DC. w P olsce. Fragm . flor. ge obo t.

K a d ł u b o w e к a, J. Z., L i g o w s к i, R., R a k o w s k a , B., M a k s y m i u k , Z. 1980 (w druku ). Flora g lo n ó w B e lch a to w s kie g o O k rę g u G ó rn icz o -E n er ge tyc zn e go . A cta. U niv. Lodz. F o lia bot.

K u r o w s k i , J. K., F i l i p i a k E. 1980 (w druk u). N o * e s ta n o w isk a D entaria

e n n ea p h y llo s L. i in n y c h in te re s u ją c y c h g a tu n k ó w ro ślin w B e łch a to w s kim O kr ęg u P r ze m ys ło w ym . Fragm . flor. geo bot.

L e s i a k , T., S i t к o w s к a, M. 1980 (w d ru k u). O k r z e m k i to r lo w is k a w M agda-

Ien o w ie . A cta U niv. Lodz., Folia bot.

R u t o w i c z , H., K u r o w s k i , J. K. 1980 (w druk u). N o w e s ta n o w is k a S tr ep to p us

a m p lex ilo liu s (L.) DC. 1 in n y c h in te re s u ją c y c h g a tu n k ó w w B e łc h a to w sk im O kr ęg u P r ze m ys ło w y m . Fragm . flor. g eob ot.

R u t o w i c z , H., F i l i p i a k , E., O l e n d e r e k , J. 1980 (w dru ku). Briollora

k o m p le k s ó w le ś n y c h B e lch a to w s kie g o O k rę g u P rz e m y s ło w e g o , cz. I. A c ta U niv. Lodz.,

Fo lia bot.

S o w a , R., W a r с h o 1 i ń s к a, A. U. 1980. (m a szy nopis). Flora sy n a n tr o p ijn a

B ełch atow a.

S o w a , R., S i c i ń s k i , J. T., W a r с h o 1 i ń s к a, A. U. 1980 (w dru ku).

Roz-m ie s zc z e n ie n ie k tó ry c h g a tu n k ó w s e g e ta ln y c h w ś r o d k o w e j Polsce. FragRoz-m . flor, g eob ot.

1979

F a g a s i e w i c z , L. 1979. M a te ria ły do ilo r y P ols ki w H erba rium U n ive r sita tis

Lo dzie nsis, cz. VIII. A c ta U niv. Lodz., F olia bot., 27: 163— 185.

F a g a s i e w i c z , L., G ł o w a c k i , Z. 1979. M a ter ia ły do H ory P o lski w H erb

ar-ium U n iv e rs ita tis L o dzien sis, cz. VH . A c ta U niv. Lodz., Fo lia bot., 27: 151— 162.

K a d ł u b o w s k a , J. Z., L i g o w s к i, R,, R a k o w s k a , B., M a k s y m i u k , Z. 1979. Dane h y d ro lo g ic zn e oraz Hora glo nó w z b io rn ik ó w w o d n y c h B elc h a to w s kie g o

O kr ęg u W ę g lo w e g o . XI Z jazd H y d ro bio lo g ów P olskich . S tre szc ze n ia k om u n ika tó w :

58— 59.

K u r o w s k i , J. K. 1979. B ory I la sy z a n to p o g e n lc zn ie w p ro w ad z on ą sosną

w d or ze cza ch ś ro d k o w e j W a r ty I P ilicy. A cta U niv. Lodz., Folia bot., 29: 1— 157.

K u r o w s k i , J. K. 1979. Szata roślinna i św ia t z w ie r zę c y : C h a r a k te r y s ty k a

Hory. W : S t a n k i e w i c z Z. ( re d ) , W o je w ó d z tw o p io tr k o w s k ie — M onograiia regionalna: 45—51.

K u r o w s k i , J. K. 1979. Szata ro ślinn a i św iat z w ier z ę c y : Z b io r ow iska

ro-ślinne. W : S t a n k i e w i c z Z. (red.), W o je w ó d z tw o p io tr k o w s k ie — M onogra ila regiona lna: 51— 60.

O l a c z e k , R. 1979. O chron a p r z y r o d y . W : S t a n k i e w i c z Z. (red.), W o je

-w ó d z t-w o p io tr k o -w s k ie — M o nogra ila regionalna: 74—61.

S o w a , R., W a r c h o l i i i s k a , A. U. 1979. Flora se g e ta lna W z g ó rz R adom

-s z c za ń -sk ic h ( W y ż y n a P rzedbor-sk a). A cta U n iv. Lodz., Fo lia bot., 27: 75— 119.

W a r ^ h o l i ń s k a , A. U. 1979. W sp ó łc z e s n e p rz eo b ra żen ia z b io ro w is k seg etal-

n y ch w ś ro d k o w e j Polsce. A cta ag ro b ot., 32: 239— 269.

1978

F a g a s i e w i c z , L. 1978. M a te ria ły do llo r y P o lsk i w H erba rium U n iv e rs itatls

Lod zie nsis , cz. V I. A c ta U niv. Lodz., Fo lia bot., 20: 309— 340.

J a k u b o w s k a - G a b a r a , J., J o s t - J a k u b o w s k a , B. 1978. E lem en t

gór-s k i w e llorz e P olgór-ski ś r o d k o w e j. Fragm . flor. ge ob ot., 24, 2: 259—272.

M o w s z o w i c z , J. 1978. C o n sp e c tus llorae Po lon ia e M ed ia na e, W yd . U niw . Łódzkiego, Łódź: 1—395.

S o w a , R., W a r c h o l i ń s k a, A. U., S i с i ń s к i, J. T., W i ś n i e w s k i , J., W n u k , Z. 1978. N ie k tó r e a s p e k ty e k o lo g ii c h w a s tó w se g e ta ln y c h . M a ter. II K ra jo -w ej K o n fe ren cji zorg. -w ra m ac h rea l, pro ble m u 104 Łódź 27— 29 VI 1978. W yd. U niw . Łódzkiego, Łódź: 1— 84.

W a r c h o l i ń s k a , A. U. 1978. M o żliw o śc i w y k o r z y s ta n ia m ap ro ś/in n o śc i seg e-

ta ln ej dla p otr zeb ro ln ictw a na p r z y k ła d zie m a p y ro ś linn o ś ci r z e c z y w is te j w si O le -ś n ik (vyoj. P io trk ó w T ryb.). W : N ie k tó r e a s p e k ty e k o lo g ii c h w a stó w s e g eta ln yc h ,

W yd . U niw . Łódzkiego, Łódź.

1977

S i с i ń s к i, J. T. i in. 1977. W y n ik i ba dań na d r ejo n iza cją c h w a s tó w s e g e ta

l-n y c h w r ó ż l-n y c h k o m p le k s a c h r o ll-n icz o -p rz y ro d l-n lc z y ch w w o j. łó d z k im i p ółl-nocl-no - ■ zachodniej c zę śc i w o j. k ie le c k ie g o . IUNG ,

1976

F a g a s i e w i c z , L. 1976. M ateria ły do llo ry P o ls k i w H erba rium U n iv er sita tis

L o dzien sis, cz. IV . A cta U niv . Lodz., F olia bot., 2: 25— 47.

F a g a s i e w i c z , L. 1976. M a ter ia ły do llo r y P o ls ki H erbarium U n iv er sita tis

Lo dzien sis, ç z. V . A c ta U niv. Lodz., Folia bot., 8: 3— 15.

S i c i ń s k i , J. T. 1976. Flora seg e ta ln a K o tlin y S z c z e r c o w s k ie j ( W id a w s k ie j). A c ta U niv. Lodz., Folia bot., 8 : 31—61.

W a r c h o l i ń s k a , A. U. 1976. Z r óż nic ow a n ie z b io ro w is k s e g e ta ln y c h ja k o w y -ra z w a ru n kó w s ie d lis k o w y c h i p oz iom u k u ltu r y ro lne j w s i O le ś n ik (w o j. P iotrk ów

T ryb.). A cta a gro b o t., 29, 2: 311— 372.

W a r c h o l i ń s k a , A. U. 1976. N o w e s ta n o w isk a n ie k tó r y c h in te r e su ją c y c h g a tu n k ó w s e g e ta ln y c h w ś r o d k o w e j Polsce. F ragm . flor. g eobot., 22, 3: 263— 273.

W a r c h o l i ń s k a , A. U. 1976. Flora s eg e ta lna R ó w n in y P io tr k o w s k ie j (M е ю -

regio n N iz in S r o d k o w o p o ls k ic h ). A cta U niv. Lodz., F olia bot., 8 : 63— 95.

W a r c h o l i ń s k a , A. U., S i с i ń s к i, J. T. 1976. Z b adań nad w y s tę p o w a n ie m

i r o zp r z es tr z en ia n iem A n th o x a n th u m a ris tatum Boiss. w ś r o d k o w e j P olsce. Frag m . flor.

ge obot., 22, 4: 409— 413.

1975

K u r o w s k i , J. K. 1975. N o w e sta n o w is k a d łu gos za k r ó le w s k ie g o O s m u nd a

rcgalls w w o je w ó d z tw ie łó d zk im . C hro ńm y Przyr. ąjcz., 31: 36—38.

1974

C z y ż e w s k a , K. 1974. P o ros ty ' (Llch enes) W z g ó r z R a d o m s zcza ń sk ich . M a s zy -no pis p ia c y d o k to rs k ie j: 1—208 + a ne k s.

O l a c z e k , R. 1974. M a ter iały do H ory P o ls ki śr o d k o w e j. Zesz. na uk. U niw . Łódzkiego, ser. II, 54: 27— 39.

O l a c z e k , R. 1974. R e jo n y tu r y s ty c z n e w o je w ó d z tw a łó d z k ie g o na tle za s o b

-ności tere nu w w a lo r y tu r y s ty c z n e . R egion łó dzki, S tud ia i M a te ria ły , 4: 121— 142.

S i c i ń s k i , J. T. 1974. In te re su ją ce g a tu n k i se g eta ln e w d o rze cz u ś r o d k o w e j

W a r ty (w oj. łó d zk ie). Zesz. n au k. U niw . Łódzkiego, ser. II, 54: 59— 64.

S i c i ń s k i , J. T. 1974. Z b io ro w is ka se g eta ln e K o tlin y S z c z e r c o w sk ie j ( W id a

-w s k ie j). A cta ag rob ot., 27, 2: 1— 93.

S i c i ń s k i , J. T. i in. 1974. K a lc y liln e c h w a s ty w o j. łó d z k ie g o 1 pól.-zach.

cz ęś ci w o j. k ie le c k ie g o . M a ter. Sym p ozju m , IU NG , 82: 223— 244.

W a r c h o l i ń s k a , A. U. 1974. N ie k tó r e n o w e lu b r z a d k ie g a tu n k i w e H orze

s e g e ta ln e j R ó w n in y P io trk o w s k ie j. Zesz. na u k. U niw . Łódzkiego, ser. II, 54: 109— 121.

W a r c h o l i ń s k a , A. U. 1974. Z b io r o w iska c h w a s tó w s e g e ta ln y c h R ó w n in y

P io tr k o w s k ie j i ich w sp ó łc z e sn e p r z em ia n y w z w ią z k u z in te n s y fik a c ją ro ln ictw a (M e zor eg ion N iz in S r o d ko w o p o ls k ich ). A cta ag rob ot,, 27, 2: 95— 193.

1972

F a g a s i e w i c z , L. 1972. W id ła k i i paprocie w H erba rium U n iv er s ita tis L o dz ien

-sis. Zesz. nau k. Uniw . Łódzkiego, ser. II, 51: 105— 126.

H e r e ż n i a k , J. 1972. Z bio r o w isk a ro ślinn e d o lin y W id a w k i. M onogr. bot., 35: 3— 160.

1971

F a g a s i e w i c z , L. 1971. M a te r ia ły z ie ln ik o w e r o d z in y C y p era c ea e, p o d r o d z in y

C yp er o ide a e P o lski (na p o d sta w ie zb ioró w zie ln ik a b y łe j K ate d ry S y s te m a ty k i i Ge- og ralil R oślin U n iw e r sy te tu Łó dz kieg o). Zesz. n au k . U niw . Łódzkiego, ser. II, 41:

117— 134. u

H e r e ż n i a k , J. 1971. M a ter ia ły do H ory n a c z y n io w e j I b rio llo ry d o liny W id a w

-ki, cz. III. Zesz. n a u k . Uniw . Łódzkiego, ser. II, 41: 145— 158.

O l a c z e k , R. 1971. N a sza p rzy ro da — p r z e w o d n ik po w o je w ó d z tw ie łód z kim . W yd. LOP: 1—223.

O l a c z e k , R. 1971. R o ślinn oś ć re z e rw atu b r z o z y c za r ne j Betula obscura A . K

o-tula w B ujnach k o ło P io trk o w a T r y b u n a ls k ie g o . Zesz. na uk . Uniw . Łódzkiego, ser. II,