View of The value of "Septuaginta" according to St. Hilary of Poitiers

W ROZUMIENIU ŚW. HILAREGO Z POITIERS

Septuaginta cieszyła się najpierw u Żydów, a później u chrześ- oljan^ wyjątkowym autorytetem. Począwszy od św. Justyna, a skończyw­ szy na św. Augustynie, Ojcowie Kościoła traktowali Septuagintę jako przekład natchniony . Idąc za Aristobulem, Józefem Flawluazem i

Fl-1 Artykuł ten jest fragmentem rozprawy: "Czynniki kształtujące sens biblijny w ujęciu św.Hilarego z Poitiers", która została złożona do druku w wydawnictwie ATK: "Studia Antięultatis Christianae". 2 Por. Augustlnus, De civitate Del XVIII, 44, CC 48,64i, tłum. W.Kor-

natowski /O państwie ÓQżym, Warszawa 1977, t.2,372: "Toteż 1 ja wedle mych skromnych możliwości podążając śladami Apostołów, któ­ rzy powoływali się na świadectwa prorocze przytaozane podług obu rodzajów tekstów, to jest podług tekstów hebrajskich i Septuaginty, uznałem za stosowne uciekać się do obu powag, gdyż obie są jedną, w dodatku boską".

3 Tamże XVIII, 43, CC 48,939, Kornatowskl, t.3, 370 "Bo ten sam Duch, który był w prorokach, gdy to mówili, był też w siedemdziesięciu mężach, gdy to tłumaczyli. Z pewnością mógł On też z boskiej po­ wagi mówić coś innego, tak jakby ów prorok powiedział jedno i dru­ gie, gdyż jedno i drugie mówił tenże sam Duch; mógł również mówić to samo innym sposobem, tak by w miejscu, gdzie słowa są odmienne, każdy dobrze rozumiejący tekst jasno widział ich jednakie

znaczę 305 znaczę

-lonem ta c y c h r z e ś c lj a łis o y p is a r z e ja k : P seu d o -J u sty n , św. I r e n e u sz , Klemens A le k sa n d r y jsk i, św. Cyryl J e r o z o lim s k i, B p if a n iu s z , św, Augus ty n r o z w i j a l i i w zb o g a ca li różnymi sz c z e g ó ła m i cudowne o k o lic z n o ś c i p ow stan ia S e p tu a g ln ty , wypowladająo tym sposobom p rzek on an ie o b os­ kim c h a ra k ter ze p rzek ład u s ie d e m d z ie s ię c iu tłum aczy . Mało znany p ogląd św , H ila r e g o na tem at S e p tu a g ln ty zaw arty j e s t przede w s z y s t­ kim w j e g o "T raktatach do Psalmów". Wypowiedzi tyoh tra k ta tó w można uporządkować w dwie grupy, z k tóryoh p ier w sza zwraoa uwagę na a u to ­ r y t e t , druga n a to m ia st na d o sk o n a ło ść tłu m a cz en ia z r a c j i Jego i n t e r ­ p r e ta c y jn e g o c h a ra k ter u " .

1 . A u to r y te t S e p tu a g ln ty

S e p tu a g in ta p o sia d a u Biskupa z P o i t i e r s niepodw ażalny a u to r y ­ t e t , poniew aż p o w sta ła w T r a d y c ji; k o n k r e tn ie t r a d y c j i M ojżesza. S ie d e m d z ie s ię c iu tłum aczy p o zo sta w a ło w łą c z n o ś c i z tr a d y c ją Moj­ żeszow ą i w k o n t e k ś c ie t e j t r a d y c j i dokonało p rzek ład u Pisma św. z o r y g in a ln e g o ję z y k a h e b r a jsk ie g o na ję z y k g r e c k i. Ten z a sa d n icz y argument pow tarza s i ę w "T raktatach do Psalmów" w różnych sfo rm u ło ­ w aniach i p rzy różnych ok azjach oraz p o sia d a d la H ila r e g o z a s a d n i­ cz e z n a c z e n ie ^ . Mówi on o nim:

"W tym bowiem c z a s i e , k ied y w p e łn i obow iązyw ało Prawo, zanim j e s z c z e n a r o d z ił s i ę Jednorodzony Syn B oży, odw ie­ czny Bóg - Słowo jak o c z ło w ie k , na p rośb ę k r ó la Ptolem eu­ s z a , s ie d e m d z ie s ię c iu s t a r s z y c h p r ze tłu m a cz y ło z jęz y k a h e b r a js k ie g o na g r e c k i k s i ę g i S ta reg o T estam entu. M ojżesz bowiem p o s ta n o w ił, aby w c a ł e j Synagodze b y ło sledem dzie-? s i ę c l u doktorów . On t o , c h o c ia ż s p i s a ł t r e ś ó P rzym ierza, t o jed nak sp ośród ta jem n iczy o h p rzepisów Prawa, t e n a

j-n ie ; mógł w r e s z c ie ooś o p u śo ló lub c o ś dodać, aby i tym sposobem dać do p o zn a n ia , i ż p racą tłum aoza k ierow ała n ie zw yczajna ludzka z a le ż n o ś ć k ręp u jąo go słow am i, l e c z r a c z e j boska moc, k tó r a o r z e - n lk a ła umysł tłu m aczącego i nim r z ą d z iła " .

4 A . P e l l e t l e r , I n tr o d u c tio n a L e ttr e d * A r lste e a P h ilo c r a te SCh 8 9 , 7 8 -9 8 ; P .B e n o it: L ' ln s p ir a t l o n s d es S ep tan te d 'a p r e s l e s P e r e s , w: L*Homme d evan t D ieu . M ślanges o f f e r t s au p ere H de Lubao, P a rts 1903, 169-187; D.Barthólem y; B usebe, La S .p ta n te e t "Les a u tr e s " , w: La B ib ie e t l e s P e r e s , C olloou e de S tra sb o u rc / i - 3 ootobre 1 9 6 9 /, P a r ts 1971, 5 1 -6 5 . ° 5

0

C ytu ję: T r a o ta tu s su per P salm os,

bonae 1891 / I n P s / . ed . A .Z in g e r le , CSEL 2 2 , Y lndoTego rod za ju argum entacja w o k r a s ie p atrystyczn ym n a le ż y do n i e

-b a r d z ie j u kryte w y ja ś n ił s ie d e m d z ie s ię c iu starszym z lu d u ,- k tó r zy n a s tę p n ie , po je g o śm ie r c i m ie li być n a u c z y c ie la m i" '. P ierw sza c z ę ś ć wypowiedzi w yraźnie naw iązuje do rozpow szechn ion ej o p i n i i o n iezw yk łych o k o lic z n o ś c ia c h p ow stan ia S e p tu a g in ty . Druga c z ę ś ć n a to m ia st wydaje s i ę być o r y g in a ln a i n ie zn a jd u ją ca wyraź­ nego p reced en su w l i t e r a t u r z e p r z e d h lla r ia ń s k ie j . P ierw sza c z ę ś ć w porćwnaniu ze świadectwami ju d a isty cz n y m i 1 c h r z e ś c ija ń s k im i zdra­ dza c h a r a k te r y sty c z n e elem en ty d la pracy nad świętym tekstem u B is ­ kupa z P o i t i e r s . N awiązuje wprawdzie do rozpow szechn ion ej t r a d y c j i, a le p o d n io sły to n p oczątku wypow iedzi w skazuje na ważność omawiane­ go z a g a d n ie n ia . C z y te ln ik a jednak uderza k o n tr a st pomiędzy u ro o zy s- tym tonem p ie r w s z e j c z ę ś o l zd a n ia z suohą 1 k ron ik arsk ą r e l a c j ą dru­ g i e j c z ę ś c i" .

H ila r y n ie wspomina o ty ch nadzwyczajnych o k o lic z n o ś c ia c h pow­ s t a n i a S e p tu a g in ty , j a k ie p rzek azu je o sz c z ę d n ie j e s z c z e " L ist A rys- t e a s a do F llo k r a t e s a " . "Świadectwo" A ry stea sa w z b o g a c ili w nadzwy­ c z a jn e s z c z e g ć ły F ilo n A le k sa n d r y jsk i, J ó z e f F la w lu sz , a z p isa r z y c h r z e ś c ij a ń s k ic h : św. J u sty n , św. I r e n e u sz , anonimowe pismo z I I lub I I I w. "Ejchortatio ad Graecos" oraz Klemens A le k sa n d r y jsk i, a na Z achodzie T e r tu lia n ^ ^ . H ila r y tymczasem n ie mćwi o s ie d e m d z ie s ię c iu dwćch s t a r s z y c h , jak l i s t A r y ste a s a , lu b wypowiedzi F ilo n a , J ó z e fa

lic z n y c h w yjątków. 7 InPs 2 , 2 , CSEL 2 2 ,3 8 .

8 Cudowną zgod n ość d z i e ł a tłu m a c z y ,p a tr y s ty o z n l p is a r z e w y j a ś n ia li "darem p roroczego ducha"; H ila ry te g o ducha p r z y p isu je n ie j e d ­ nostkom, le c z i n s t y t u c j i , do k tó r e j one n a lo ż a ły .

9 InPs 2 , 2 , CSEL 2 2 ,3 8 : "M edlls namęue l e g l s tem poribus" - wprowa­ dza n a s tr ó j p o d n io s ły , a k cen tu je epokowe zn a c z e n ie prośby P t o le ­ meusza; "erat autem lam, a Moyse in stltu tu m " - r e l a c j a fa k tu po­ w o ła n ia I n s t y t u c j i doktorów d la n auczania i in te r p r e to w a n ia Prawa. 10 L is t A ry stea sza ak cen tu je f a k t , że S ie d e m d z ie s ię c iu p rzetłu m aczy­

ł o B i b li ę w 72 d n iach ; F ilo n d od aje: "nie bez w o li Boga", pod wpływem " n a tch n ie n ia b o sk ie g o " , " n ie w id z ia ln eg o t c h n ie n ia " , t ł u ­ maczy nazywa " h ierofan tam l i prorokami"; Żydzi u s ta n o w ili ś w ię to , k tó r e obchodzono na pam iątkę dokonania p rzekładu ; J ć z e f F law iu sz p o d k re śla w y k s z ta łc e n ie tłum aczy; św. J u sty n d opu szozająo s i ę b łęd u c h ro n o lo g ic zn eg o /P to lem eu sz p r o s i o tłum aczy k r ó la H eroda/ p o d k re śla cudowne ro zp o w szech n ien ie s i ę S ep tu a g in ty ; św. Ir en eu sz wspomina c " r o z d z ie le n iu tłum aczy w c z a s ie ic h praoy t r a n s la t o r - s k i e j , zgod n ość wyników pracy; " E xh ortatio ad Graecos" mówi o k r ć t kim c z a s ie trw ania pracy i zgod n ośoi przekładów pod względem t r e ś

307

-Flawiusza, ozy Tertuliana, lecz tylko o "Siedemdziesięciu". Całą swoją uwagę skupia na ttadycjl, z której wyrasta autorytet Septua- ginty. Łączy siedemdziesięciu tłumaczy z instytucją "starszych", to jest tych, których powołał Mojżesz do wyjaśniania objawionych tajemnic boskich. Mojżesz wprawdzie pozostawił na piśmie otrzymane od Boga Objawienie, ale interpretację spisanego Objawienia pozosta­ wił siedemdziesięciu doktorom, których ustnie pouczył, jak należy rozumieć tekst oraz wyjaśnił tajemnioe Prawa^^. Ważnym argumentem na korzyśó nauczycielskiej roli "doktorów" wtajemniczonych ustnie w sposób rozumienia Prawa promulgowanego przez Mojżesza, a zwłaszcza w tajniki kryjące się poza literą pisma, stanowi fakt odwoływania się do nlchl Chrystusa. Ten ostatni argument odgrywa zasadniczą ro­ lę na korzyśó kompetencji siedemdziesięciu tłumaczy oraz autoryte­ tu ich dzleła*2.

Bozpracowująo dalej podstawy autorytetu Septuaginty Biskup

Z Poitiers przytacza dalsze dwa argumenty. Po pierwsze: tłumaczenie powstało przed Chrystusem^, po drugie: sami tłumacze posiadali wszelkie kompetenoje, dzięki którym dzieło ich osiągnęło autorytet bez precedensu . Pierwszy argument.posiada charakter apologotycz- ny. Można w nim bowiem dostrzec bądź wyraźną dyskusję na temat auto­ rytatywnego i normatywnego tekstu tłumaczenia Pisma św., bądź aluz­ ję do historycznego sporu odnośnie do obiektywności przekładu doko­ nanego przez siedemdziesięciu". Niezależnie od tego z kim

poleml-ol i słów; Klemens Aleksandryjski nazywa tłumaczy "prorokami Greków"; Tertulian nazywa pracę tłumaczy "dziełem Opatrzności Boga"; por. A.Pelletier, dz.cyt.,78-98.

11 InPs 2,2, CSSL 22,38.

12 InPs 2,2, CŚEL 22,38: "Culus dootrlnae etiam dominus ln evan— gelils meminit".

13 InPs 2,3, CShL 22,39: "Primum, quod antę adventum corporalem domini transtulgrunt".

14 Tamże: "dehtnc, quod lpsi U l i prinoipes dootoresque synagogae ... non potuerunt lnprobabilos esse arbitri interpretandi, qul certlsslml et gravissimi erant auctores dooendi". ' 18 Por. J.Danlelou, Orlgene, Parls 1948, 139-142; D.Barthrlomy

z u j e , H ila ry w yraźnie zazn aoza, i ż p ow stan ie S ep tu a g in ty przed p rzy jśc iem C h rystusa nadaje j e j ch a ra k ter obiektywny i pozbawia p o d e jr z e ń , i ż z o s t a ł a ona sporządzona na u żytek c h r z e ś c ij a ń s k i, czy t o ż p o w stała z ja k ic h k o lw ie k z góry p r z y ję ty o h z a ło że ń ^ " . Fakt t e n j e s t tym w ię k sz e j w agi, że s ie d e m d z ie s ię c iu tłum aczy przed Chrys tusem n ie t y lk o p r z e ło ż y ło "KsUgę Psalmów", le c z nadto w duchu c h r z e ś c ija ń s k im dokonało pewnego rod za ju l n t e r p r e t a o j i w o p arciu o u stn y przekaz w ied zy , otrzymanej od M ojżesza. Tłuaapza uporząd­ k o w a li bowiem c a ły P s a łt e r z , z a o p a t r z y li p o szc z e g ó ln e psalmy w pew­

ne z n a k i, k tó r e w skazują na lo h sposób rozu m ien ia. S łu s z n o ś c i t e j I n t e r p r e t a c j i dowodzi t o , i ż C hrystus p rzez ta je m n ic ę w o ie le n la , m ęki, zm artwychwstania w yk azał, i ż t y lk o w te n sposób można rozum ieć P s a łt e r z , a w d a ls z e j k onsekw encji c a łe Pismo św. S ta reg o Testamen­ t u " .

A u to r y te t S ep tu a g in ty wynika d a le j z k om p eten cji sie d e m d zie­ s i ę c i u tłu m aczy. Jak zaznaczono w y że j, źródłem ic h a u to r y te tu j e s t n ie t y l e znajom ość Prawa sp isa n e g o p rzez M ojżesza, i l e u stn e p rze­ k a za n ie rozum ienia tego Prawa. Jak zaw sze, tak 1 d la te g o o r y g in a l­ nego p a tr y sty c z n e g o tw io r d z e n la ,H ila r y zn ajd u je podstawę w te k ­ sta c h Pisma św. Na sposób bowiem r a b in is ty c z n y łą c z y z sob ą w je d ­ ną c a ło ś ć dwa t e k s ty s ta r o te sta m e n ta ln e / J j i i , 18 i Lb 2 4 , i / , oraz je d e n now otęstam entalny /Mt 2 3 , 2 / , k tó ry p otw ierd za , że in s t y t u o j a " sta rszy ch " i "doktorów" trw a ła n iep rzerw an ie od M ojżesza do Chrys­ t u s a . N a j i s t o t n i e j s z e słow a argumentu sta r o te sta m e n ta ln e g o s ą n a s- tę p u ją c e : "Wezmę z ducha, k tó r y j e s t w t o b ie i dam im". S iedem dzie­ s i ę c i u otrzym ując drogą s u k c e s j i "ducha", k tó r y był w M ojżeszu /Mt 2 3 , 2 / , " o s ią g n ę li w iedzę p oznania r z e c z y tajemnyoh zgod n ie z duchową tr a d y c ją M ojżesza", z r o z u m ie li t r e ś ć psalmów " d zięk i w iedzy ducho­ wej i n i e b ie s k ie j " , z d o b y li taką "znajomość prawa i proroków", i ż m ogli w y ja śn ić dw uznaczności p rzep isó w , m ogli dokonać "poprawnego

-18 i duchowego" p rzek ład u , "p ozostaw ić se n s duchowej w iedzy" .

A kcentując ś c i s ł y zw iązek s ie d e m d z ie s ię c iu tłum aczy z tr a d y

-16 InPs 2 , 3 , CSEL 2 2 ,3 9 : "Nec a d u la t lo ln te r p r e ta n d i a d h ib it a tem - p o rl a r g u etu r, ta n to a n te r io r e l n t e r p r e t a t io n is a e t a t e " .

17 InPs 2 , 3 , CSEL 2 2 ,3 9 -4 0 .

309

c j ą M ojżesza a u to r wyraża p rzek o n a n ie, że ic h d z i e ł o w w ie lu m ie j­ sc a c h przew yższa nawet sam o r y g in a ł h e b r a j s k i, ponieważ po p ierw sze u ś c i ś l a " p rzep isy i dw uznaczności" t e k s t u o r y g in a ln e g o ^ , po d ru g ie n ie t y l e tłu m aczy, i l e w ie r n ie p rzek azu je "duohową doktrynę" t e k s tu , po t r z e c i e z r e d a k c j i wydarzeń b ib lij n y c h n ie t y l e ukazuje io h t r e ś ć , i l e z n a c z e n ie r e l i g i j n e , po czw arte k ie r u ją c s i ę "wiedzą duchową" s ie d e m d z ie s ię c iu tłum aczy p o s łu ż y ło s i ę tak im i term inam i, j a k ie same p rze z s i ę wprowadzają w b o sk ie tajem n ice^ ^ .

2 . Egzegatyozny ch a ra k ter

D z ie ło s ie d e m d z ie s ię c iu tłum aozy j e s t n i$ c n ie t y lk o p r z e k ła ­ dem, l e c z rów n o cześn ie komentarzem, a w ięc p o sia d a oh arak ter e g z e - g e t y c z n y . H ila r ia ń s k ie uwagi od n ośn ie do eg z eg e ty c zn eg o ch arak teru S e p tu a g ln ty d o ty c z ą n ajp ierw ze w n ę tr z n e j, n a stę p n ie wewnętrznej s t r o ­ ny P s a łt e r z a 3 . W pierwszym przypadku au tor mówi o uporządkowaniu psalm ów, w drugim z a ś o pewnyoh znakach, k tó r e k ie r u j ą sposobem ro ­ zu m ien ia p o sz c z e g ó ln y c h psalmów. W " I n s t r u c t io Psalmorum" H ila ry za­ rysow u je trzyetap ow y rozwój P s a łt e r z a : Początkowo psalmy n ie sta n o ­ w iły żadnego z b io r u , i s t n i a ł y od ręb n le^ ^ . Według t r a d y o j i, r o z p r o sz o ­ ne 1 i s t n i e j ą c e od ręb n ie p o sz c z e g ó ln e psalmy z ł ą c z y ł najpierw w j e ­ den z b ió r E z d r a sz. A le 1 t e n z b ió r n ie b y ł uporządkowany według j e d ­ n eg o , ja sn e g o k ryterium ^ . T r z e c i i o s t a t n i eta p rozw oju P s a łt e r z a m ia ł m ie js c e za czasów P tolem eu sza F i l a d e l f a , k ied y s ie d e m d z ie s ię c iu d okon ało n ie t y lk o p rze k ła d u , l e c z nadto uporządkowało w sz y s tk ie psalm y w edług k ryteriu m ic h duohowego rozu m ien ia: n ie b y ło to jednak k ry teriu m c h r o n o lo g ic z n e . Tak, np. psalm 5 0 , c h o o ia ż omawia w

ydarze-19 InPs 2 ,2 ; 2 , 2 , ; 1 4 2 ,1 ; 1 4 3 ,2 , CSEL 2 2 ,3 9 ,4 0 , 8 0 5 ,8 1 4 . 20 InPs 2 , 2 , ; 1 4 3 ,1 , CSEL 2 2 ,4 0 ,8 1 4 . 21 InPs 5 9 ,1 , CSEL 2 2 , i 9 2 - i 9 3 . 22 InPs 2 , 2 , CSEL 2 2 ,3 9 . 23 InPs 2 , 3 , CSEL 2 2 ,3 9 - 4 0 . 24 I n s t r u c t io 8; InPs 2 , 3 , CSEL 2 2 ,9 ,4 0 . 25 I n s t r u c t io 8 , CSEL 2 2 ,9 .

nla późniejsze niż psalm 51, to jednak został przed nim umieszczony. Nie było to również kryterium autorów psalmów, ponieważ istnieje według tradycji utarta zasada ustalania autorstwa poszczególnych Psalmów26.

Na pytanie o kryterium uporządkowania psalmów Biskup z Poitiers odpowiada wprost: "Według działania liczb doskonałych"; według "mo­ cy i tajemnicy zawartej w liczbie"; lub wreszcie, rozumiejąc treść psalmów za pośrednictwem !'duchowej i niebieskiej wiedzy" Siedemdzle- slqclu uporządkowało wszystkie psalmy według porządku liczbowego, przypisując poszczególnym psalmom takie działanie duchowe, jakie oz­ naczają ich kolejne liczby^". Tego rodzaju odpowiedź opierająca siq na starożytnej symbolice liczb lepiej rozumieją współcześni twórcy komputerów niż teologowie 1 bibliści^ .

Analizując wypowiedzi Biskupa z Poitiers na temat "liczb dosko­ nałych" należy zauważyć, że chociaż sposób patrzenia na liczby fak­ tycznie pochodzi z ducha czasu, to jednak ich treść, jaką im przy­ pisuje, posiada zdecydowanie podłoże biblijne^ . Refleksja naszego autora skupia się na dwóch zasadniczych cyfrach: 7 1 6 . Obydwie cy­ fry miały być punktem wyjścia dla Siedemdziesięciu w ustaleniu kry­ terium porządkującego psalmy. Obydwie łączy z instytucjami staro­ testamentalnymi i mają one dlatego tylko znaczenie, że zapowiadały czasynowotestamentalne^ . Cyfra bowiem 7 zajmuje uprzywilejowane miejsce u Żydów bądź z racji siódmego dnia tygodnia, bądź roku ju­ bileuszowego*^^. Połączenie cyfry 7 z szabatom oraz rokiem jubileu­ szowym nastąpiło zaś dlatego, że szabat symbolizuje "zachowanie pra­ wa", które przygotowuje odpoczynek w siódmym dniu tygodnia*^. Cyfra

26 Instructio 8, CSEL 22,9-10: "Septuaginta seniores... spiritall et caelesti scientia virtutes psalmorum intellegentes ln numerum eos atque ordinom redegerunt; Por. tamże 3,9,10, CSEL 22,4,10. 27 Instructio 8, CSEL 22,10: "singulis quibusque numcris pro efficien!,

tia sua et absolutione porfeotis perfectorum et effioientlum psalmorum ordinem deputantes; por. InPs 150,1, CSEL 22,870. 28 Por. H.Marrou, Saint Augustin et la fin de la culture antique,

Paris 1958, 251-275.

29 Por. N.J.Gastaldi, Hilario de Poitiers, Exegeta del Salterio, Paris 1969, 105-112.

30 InPs 119,6: Instructio 8; 12; 13; 14; InPs 150,1, CSEL 22,547,9, 11,12,870.

31 Instructio, 12, InPs 119,6, 150,1, CSEL 22,11,547,870. 32 Instructio 16, InPs 118, Sin 4, CSEL 22,13-14, 537-538.

311

n a to m ia st 8 p r ze d łu ż a sta r o te s ta m e n ta ln y ty d z ie ń o jed en d z ie ń , k tó r y u c h o d z ił rów n ież za p ier w szy d z ie ń tygodnia^**. Rok zań j u b ile u szowy n ie j e s t niczym innym, jak z je d n e j str o n y rokiem dodanym do sumy l a t , w sk ła d k tó ry ch w chodzi c y f r a 7 pomnożona p rzez 7 ty g o d n i l a t , z d r u g ie j str o n y rozp oczyn a nową s e r i ę ty g o d n i l a t i j e s t pierwszym rokiem w nowej p i ę ć d z i e s i ą t c e la t * * \ Wniosek H ila re g o z pow yższych rozw ażań j e s t e g z e g e ty c z n y : S ie d e m d z ie s ię c iu o b ie r a ją o c y f r y 7 i 8 ja k o k ryteriu m p orząd k ujące psalmy w skazyw ali bądź na p e łn ię e w a n g e lic z n ą , bądź na c z a sy esch a to lo g iczn e* * ^ .

Łącząc obydwie c y fr y z in s t y tu c j a m i sta ro testa m en ta ln y m i oraz ro z u m ie ją c ic h sym bolizm , S ie d e m d z ie s ię c iu n adało każdemu psalmowi t a k i numer, j a k i odpowiada je g o duchowej t r e ś c i . Tak, np. psalm 8 zapow iada c z a sy e s c h a t o lo g i c z n e . Podobną zapow iedź zn a jd u je s i ę w ty c h psalm ach , w k tó r y ch zn a jd u je s i ę ósemka, a w ię c : 1 8 ,8 0 ,8 3 ,1 1 8 . Ponadto s łu s z n o ś ć te g o p rzek on an ia w zm acniają, według H ila r e g o , sa ­ me t y t u ł y w y sz c z e g ó ln io n y c h psalmów, k tó r e n oszą nagłówek: "Dla t ł o ­ c z n i" , t o z a ś ozn acza p rzygotow an ie naczyń na nowe owoce czasów ew angelicznych** . Psalm 50 otrzym ał li c z b ę z r a c j i z a w a r to śc i t r e ś ­ c io w e j , k t ó r e j symbolem j e s t li c z b a 5 0 . W roku jubileuszow ym bowiem otrzym yw ało s i ę o d p u szc ze n ie grzeohów , psalm za ś go j e s t m odlitw ą o o d p u sz c z e n ie grzechów** . P o łą c z e n ie c y f r 7 1 8 w y ja ś n ia i5 p s a l­ mów, zwanych " p ieśn ia m i s t o p n i" . Do m ie jsc a "Św iętego św iętych " w stęp u je s i ę po p ię t n a s t u s t o p n ia c h , t o j e s t p oprzez p r z e s t r z e g a ­ n ie prawa ora z p rzez zachow anie d o s k o n a ło ś c i e w a n g e lic z n e j^ 1 tak ą w ła ś n ie t r e ś ć "w stępującą" k r y ją psalmy zwane " p ieśn iam i stopni"** .

K ryterium lic z b o w e p o s łu ż y ło S ie d e m d z ie s ię c iu rów n ież do po­ d z ia łu c a łe g o P s a łt e r z a na t r z y c z ę ś c i : p ierw sza p ię ć d z ie s ią t k a p sa l mów mówi o wyznawaniu i od p u szczen iu grzechów zgod n ie z przepisam i

33 InPs 1 1 9 ,6 ; I n s t r u c t i o 12, CSEL 2 2 ,5 4 6 - 5 4 7 ,i i . 34 InPs 118 S in 4 - 5 , CSEL 2 2 ,5 3 7 -5 3 8 . 35 I n s t r u c t i o 12; InPs 1 1 9 ,6 ; 1 5 0 ,1 , CSEL 2 2 , i i , 5 1 7 ,8 7 0 . 36 I n s t r u c t io i 3 , i 4 , CSEL 2 2 ,1 2 . 37 I n s t r u c t io 1 0 ,CSEL 2 2 ,1 0 . 3Ś I n s t r u c t i o , 1 6 , CSEL 2 2 ,1 4 .

prawa; druga wskazuje na owoc odpuszczania grzechów, to jest na ży— cle według sprawiedliwości bożej; trzecia wreszcie traktuje o kró­ lestwie Boga założonym mocą Chrystusa 1 zrealizowanym w całej pełni w ś w U t y c h po zmartwychwstaniu umarłych*^. Konkretyzując swe roz­ ważania Hilary stwierdza, że pierwsze 50 psalmów omawia chrzest, drugie zmartwychwstanie, trzecie przemiany i uduchowienie natury ludzkiej. Pierwsza prowadzi do życia w niewinności, druga do zba-

40 wienia i zmartwychwstania, trzecia do uwielbienia .

3. Znaki duchowego rozumienia

Egzegetyczne dzieło Siedemdziesięciu nie ograniczało się tyl­ ko do zewnętrznego uporządkowania Psałtorza. Oni bowiem oznaczyli poszczególne psalmy tytułami i nagłówkami, następnie usunęli dwu­ znaczności terminów hebrajskich przez ich jednoznaczne odpowiedniki języka greckiego, wreszoie umieścili wewnątrz psalmu pewne znaki, które ułatwiają czytelnikowi zrozumienie ich treści.

Przy analizie wypowiedzi odnośnie do tytułów psalmów narzuca­ ją się trzy ogólne uwagi: po pierwsze dla nilarego wyposażenie psal­ mów w tytuły jest dziełem wyłącznie siedemdziesięciu tłumaczy; po drugie tytuły są pewnego rodzaju hasłem treści danego psalmu; po trzecie różnorodność tytułów posiada zawsze funkcję egzegetyczną .

Wypowiedzi na temat tytułów psalmów wskazują na dwa ich rodza­ je: pierwsza grupa tytułów wskazuje z punktu widzenia treści na oko­ liczności historyczne psalmu, jego autora, czasu powstania; druga natomiast przekazuje uwagi na temat sposobu rozumienia^ czyli wska­ zówki metodyczne. W pierwszym przypadku Hilary mówi, że Siedem­ dziesięciu umieściło w tytułach psalmów tylko te dane historyczne, które prowadzą uważnego czytelnika do odczytania takiego sensu, ja­ ki Bóg zamknął w psalmic^^. Wymienienie w nagłówkach psalmu imion

39 Instructło 11, InPs 150,1, CSEL 22,10-11,87i.

40 InPs 150,1, CSEL 22,871: "Ac sic omnia, baptismum, resurrectlo, demutatio continentur, cum prima nos libri huius ąuinęuagesima regeneret ad innocentiam, seęuens ad iudicium lnnocentiae resur— rectione perducat, tertia in naturam spiritus et laudem consti- tuat"; Por. Instructio ii, CSEL 22,11.

41 Por. InPs 142,i,143,1, 145,1, 146,i; De Titulo Ps 9,2; InPs 51, 1; 150,1, CSEL 22,805,813,840,844,75,96,870.

- 3 1 3 *

bądź autorów, bądź osób odgrywających h isto ry czn ą r o i? , o których mówi Interpretowany t e k s t , bądź w reszcie wyposażenie tych imion w zaim ki, wskazuje na p rofetyczn ą wartość poszczególnych psalmów oraz r e a liz a c j e t e j w artości w C hrystusie i Kościele***. Są ty tu ły p sa l* mów, które oprócz swego bezpośredniego, posiad ają drugie bard ziej r e fle k s y jn e i g łę b sz o z n a c z e n ie . P r z e jśc ie zaś od pierwszego do g łęb szeg o znaczenia n ie j e s t dowolne i subiektywne, a le posiada zawsze u zasadnienie b ib lij n e , n a jo z ę ś c ie j w pismach nowotestamen-

44 ta ln y c h .

w ty tu ła c h wskazujących wprost na sposób rozumienia psalmu B ila r y w yróżniał tr z y k a te g o r ie : "In flnem", to j e s t w yrażenie, wskazujące na t o , że t r e ś ć psalmu należy rozumieć w przeciw staw ie­

niu dc ż y c ia d oczesnego, lub że t r e ś ć jeg o s ta n ie s i ę zrozum iała dopiero w o s ta tn ic h w ierszach danego psalmu**; następnie ty tu ły :

"Psalous" 1 "Cantleum" oraz ic h z e stu w ie n ie , o k r e śla ją z jednej stron y sposćb artystyczn ego wykonania psalmu, z d ru giej zaś sposób d o j ś c ia do poznania tajem nic Bożych: bądź przez poznanie, z któ­ reg o w konsekwencji wynika przemiana ż y c ia , bądź poprzez zmianę ży­ c i a prowadzącą do pognania* ; w reszcie psalmy z tytułem "Cantleum graduum", mówią, że królestw o n ie b ie s k ie można osiągnąć tylk o po­ p rzez zaobowanie Prawa i Ewangelii* .

N ie w sz y stk ie psalmy p osiad ają t y t u ły , a tym samym n ie w szyst* k ie ukazują sposćb rozumienia ic h t r e ś c i . Odnośnie tych psalmów Biskup z P o it ie r s dyktuje zasadę, i ż należy je rozumieć w kontek­ ś c i e wiary oraz ś w ia tła Ducha Sw. Ta jednak zasada n ic wprowadza n ieb ezp ieczeń stw a dowolności i subiektywnego sposobu rozumienia te k s tu św ię te g o , ponieważ op iera s ię na ś c i ś l e określonych prawach rozum ienia te k stu &.

CSBL 2 2 ,5 4 4 ,1 4 -1 5 ,1 6 2 ,2 2 4 ,3 1 3 ,T98.

43 Por. InPs 5 1 ,2 ; 5 3 ,1 ; 5 3 ,2 ; 5 8 ,1 ; 5 9 ,1 ; 6 9 ,i ; 1 4 1 ,i ; 1 4 2 ,i , CSEL 2 2 ,9 6 ,1 1 8 ,1 3 3 ,1 8 1 ,1 9 1 ,3 4 1 ,7 9 9 ,8 0 5 .

44 InPs 6 8 ,1 ; 9 1 ,i ; i i 9 , 6 ; 1 4 i , l ; In str u o tio 22, CSEL 2 2 ,3 1 3 ,3 4 6 , 5 4 7 ,7 9 9 ,1 7 .

43 Por. De T itu lo Ps 9 ,2 ; InPs i3 ,2 ; 5 i , l ; 3 2 ,1 ; 3 5 ,1 ; 6 3 ,1 ; 6 4 ,1 ; I n s t r u c t lc 18, CSEL 2 2 ,7 5 -7 6 ,7 9 ,9 6 ,1 1 8 ,1 6 2 ,2 2 4 ,2 3 3 ,1 5 ,

43 I n s tr u o tio 19; 20, CSEL 2 2 ,1 5 -1 6 .

47

Praca egzegotyczna Siedemdziesięciu dotyczyła również mody­ fikacji i ulepszenia samego tekstu Pisma ów. Hilary mówi o usunię­ ciu "dwuznaczności" hebrajskich słów. Jako przykład podaje słowo "Boresith", które posiada trzy znaczenia: "in principio", "in capi- te", "in filio" . Siedemdziesięciu opowiedziało się za wyrażeniem "in principio". Nadto Hilary mówi, że Siedemdziesięciu udoskonali­ ło tekst święty. Jest to jednak tylko twierdzenie przyjęte od po­ przedników, które Hilary ani nie ilustruje przykładami, ani też nie uzasadnia*^.

Siedemdziesięciu wreszcie według Hilarego umieściło wewnątrz psalmu pewne znaki, które ułatwiają zrozumienie jego treśoi. Kon­

kretnie mówiły tylko o tzw. "diapsalmach", przypisując im odmiennie od innych autorów trzy funkcje: podkreślenie zmiany sposobu śpiewa­ nia lub grania na instrumenoie, zwrócenie uwagi na zmianę podmiotu oraz sensu wypowiedzi autora psalmu^ . Ponieważ ani tekst Septuagin- ty, ani jej łacińskie tłumaczenie nie przekazało żadnych znaków odnoś nie do sposobu ich śpiewania czy grania na Instrumencie, diapsalma praktycznie posiada tylko znaczenie zmiany podmiotu i sensu psal­ mu"?!. Według Hilarego oznacza ona po pierwszo zmianę podmiotu zda­ nia, a mówiąc przykładowo: na początku psalmu przemawia psalmista, dalej zaś przez jego usta Apostołowie^; po drugie zmianę osoby, do której psalm przemawia, np. na początku psalm zwraca się do Żydów, dalej do wszystkich narodów*^; po trzecie, i to najczęściej oznacza zmianę sensu, np. najpierw pojawia się sens historyczny, literalny, dalej zaś sens duchowy oraz jego aspekty: chrystologiczny, eklezjal­ ny, czy eschatologiczny^"; po czwarte wreszcie diapsalma ma znacze­ nie pewpej metody dydaktycznej. Przerwa bowiem w wykładzie pomiędzy

49 InPs 2,2, CSEL 22,39.

50 Por. InPs 2,2; 54,11; 55,1; 65,12; 113 He 7; 138,10; 143,2, CSEL 22,38,153,162,257,404,730,8i4.

51 Instructio 23, CSEL 22,18.

52 Odmiennie o diapsalmie mówi św.Hieronim w liście do Uarcelli, por. "-pistola XXVIII, PI 23,433-435, tłum. J.Czuj /Listy, War­ szawa 1952, t.l, 174-177.

53 InPs 65,9; 65,i6; 65,27; 66,4; Instructio 23, CSEL 22,254,259, 267,271,18.

54 InPs 53,9; 54,10; 65,16; 65,12; 65,27; CSEL 22,141,154,259,257, 267.

- 318

j e d n ; a drugd m yśl;;, lub ja k a ś d y g r e s ja z a o s t r z a uwagę 1 p rzy g o to ­ wuje ha p r z y j ę c ie nowej i g łę b s z e j t r e ś c i .

Gdybyś,ay c h ć i e i l k ró tk o O dpowiodzleć na p y ta n ie czym j e s t d la św ^liilarC gó " S ep tu a g in ta " , tó m hśielib yśm y S tw ie r d z ić , 12 jASt ona d la n ie g o normatywnym 1 autorytatywnym tek stem Pisma św. J e s t nim takim z dwóch r a c j i : pć p ie r w sz e a u to r y te t d z i e ł a S ied em d zie­ s i ę c i u tkw i przede w szystk im w tym^ że tłum acze b y l i n o s ic ie la m i 1 p r z e k a z ic ie la m i c a ł e j duchowej r z e c z y w is t o ś c i zapoczątkow anej p rzez M o jżesza . Wychodząc z t e j t r a d y o j i d ó k o n a li p rzek ład u przed p r z y j­ ściem C h rystu sa / d l a t e g o h ie można ió h p osądzać o u le g a n ie wpływowi c h r z e ś c ij a ń s t w a /, k tó r y sam a p ó ź n ie j i je g o a p o sto ło w i z a a k ce p to ­ w a li io h d z i e ł o . Po d r u g ie , tk w iąc w t r a d y c j i M ojżeszowej 1 dokonu­ j ą c od p ow iad ającego ic h kompetencjom ob iektyw nego p rze k ła d u , stw o­ r z y l i podstawy do a u to r y ta ty w n e j eg z e g e z y p rzez c a łe - powiedzmy - te c h n ic z n e w yp osażen ie P s a łt e r z a : u szeregow an ie i uporządkowanie psalmów, p o d z ia ł na t r z y c z ę ś c i , różn e nagłów ki i t y t u ł y oraz d i a - p salm y. Ta " teoh n iezn a" s tr o n a d z i e ł a S ie d e m d z ie s ię c iu j e s t ważnym czy n n ik iem , wskazującym c z y t e ln ik o w i na s e n s P s a łt e r z a . Po t r z e c i e , p raca S ie d e m d z ie s ię c iu tłu m a cz y , c z y n i z M ib lii pod względem sen su o w io le c z y t e l n i e j s z e d z i e ł o , n iż sam o r y g in a ł h e b r a j s k i, poniew aż t e n o s t a t n i może b yś zrozu m iały t y lk o w ośrodkach żyd ow skich , S g p tu a - g in t a n a to m ia st j e s t c z y t e ln a w każdym środ ow isk u .

Z h ila r l a ń s k lo h uwag na tem at S o p tu a g in ty nasuw ają s i ę dwa p rak tyczn e w n io sk i: po p ie r w s z e , że zro zu m ien ie nawet n a js t a r a n n ie j wydanego t e k s t u św ię te g o oraz w ierny i dobry je g o p rze k ła d z a le ż y n ie ty lk o od t a k ic h d z ie d z in , jak f i l o l o g i a , h i s t o r i a ozy różnego r o d za ju k r y ty k a , l e c z przede w szystk im od k o ś c ie ln e j t r a d y c j i b i ­ b l i j n e j , i od środ ow isk a r e l i g i j n e g o . H ila ry p o d k r e ś la ł z n a c z e n ie tłu m a o ze n ia Pism a ś w ., k tó r e p o w sta ło w t r a d y c j i M ojżeszow ej. Problem w sp ó łcz esn eg o p rzek ład u Pisma św. rów n ież n a leż y rozw i ;zywaó n ie t y l e za pośrednictw em pom ocniczych d y s c y p lin b ib l ij n y c h , a le przede w szystk im w w ie r z e K o ś c io ła i j e j a k t u a l i z a c j i ; Innymi słow y w św ie ­ t l e T r a d y c ji K o ś c io ła . Po d r u g ie , n ie z a le ż n i e od ch arak teru uwag, w w ie lu punktach z d e z a k tu a liz o w a n y ch , h ila r i a ń s k ie wypow iedzi

kreślają znaczenie teketu oryginalnego lub dobrego przekładu Plama św. w odczytaniu jego sensu. Sw.Hilary liczył się z tekstem. Uogól­ niając to stwierdzenie trudno się zgodzić z powszeohną dziś opinią, że patrystyczna egzegeza była subiektywna; a jeśli nawet taką się niejednokrotnie nam ukazuje, to ma ona uzasadnienie nie tylko w du­ chu czasu, lecz również w racjach teologicznych, jak na przykład U św. Hilarego, w autorytecie Tradycji.

Ks. E,ni.i Stanula - Warszawa

THE VALUE OF "SEPTUAGINTA" ACCOHDING TO ST.HILARY OF POITIERS

/Summary/

Anallzing sorne of St.Hilary's of Poitiers statemants, included ln the "Traótatus super Psalmos", we come to the conoluslón that the objeetive value of Beptuaglnta depends on three things. First of all on the fact that It was establlshed on Tradltiohal belief. Seoondly it was establlshed before the birth of Christ and thirdly that it is of exegetic charaeter. But nevertheless the fant that it was establlshed withln Traditional belief remains the fundamental value of Septuaginta. It was for this tradition that translaMors havo done a competent work not only frorn philological but also froo exegetio point of viow. What morę, they have left a number of slgns whioh accordlng to Hilary aim at interpreting the Bibie. Because of this point of view Septuaglnta's value remains timeless.