Rosja Adama Mickiewicza oraz jego polskich i rosyjskich przyjaciół

Svetlana Pavlenko

S. Pavlenko

Książka Svetlany Pavlenko jestpróbą porównawczego ujęcia sposo- bów przedstawiania Imperium Rosyjskiego i jego mieszkańców w UstępieIIIczęściDziadów oraz w piśmiennictwie prywatnym przy- jaciółpoety – lomatów idekabrystów (Onufrego Pietraszkiewicza, Cypriana Daszkiewicza, Tomasza Zana, Franciszka Malewskiego, Adama Suzina oraz Konrada Rylejewa, Aleksandra, Michała i Mikołaja Bestużewów). Autorka w swoim studium posługiwała się metodą strukturalno-semiotyczną, ukształtowaną w obrębie szkoły tartusko-moskiewskiej, a także narzędziami wypracowanymiprzez współczesnych rosyjskich badaczy zajmują- cych się analizą regionalnych/lokalnych tekstów kultury.

Odwoływała się także do teoriipostkolonialnej.Książka wzbogaca recepcję Ustępu o nowe konteksty dotyczące obrazu Rosji. Przedmiotem opisu w literaturze dokumentu osobistego wyżej wymienionych autorów są bowiem zarówno miasta (Moskwa iPetersburg),jak iUraloraz Syberia.

ROSJA

ADAMA MICKIEWICZA

O Z

JEGO POLSKICH

I ROSYJSKICH PRZYJACIÓŁ

ROSJA ADAMA MICKIEWICZA...

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU GDAŃSKIEGO ISBN 978-83-7865-676-0

ROSJA

ADAMA MICKIEWICZA

OOZ

JEGO POLSKICH I ROSYJSKICH PRZYJACIÓŁ

4WFUMBOB
1BWMFOLP

304+"

"%"."
.*$,*&8*$;"

0Ć;

+&(0
10-4,*$)

*
304:+4,*$)
13;:+"$*¶Š

8:%"8/*$580
6/*8&34:5&56
(%"ʂ4,*&(0 (%"ʂ4,


Recenzenci prof. dr hab. Józef Bachórz prof. dr hab. Krzysztof Trybuś

Redaktor Wydawnictwa Małgorzata Kaczmarek Projekt okładki i stron tytułowych

Jakub Kozak

Na okładce wykorzystano reprodukcję obrazu

Grigorija Czerniecowa Parada ku czci zakończenia działań wojennych w Polsce, 6 listopada 1831 roku na Carskim Ługu, 1837 r., ze zbiorów Muzeum Rosyjskiego

w Sankt Petersburgu (na prawach wolnego dostępu – domena publiczna) Skład i łamanie

Michał Janczewski

Publikacja sfinansowana z działalności statutowej Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Gdańskiego

w ramach grantu dla młodych naukowców i uczestników studiów doktoranckich

© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

ISBN 978-83-7865-676-0

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206

e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl

Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

Spis treści

Wstęp · 7 Rozdział 1

Stolica carów. Petersburg w Ustępie III części Dziadów · 23

Droga w pustkę · 25

„Już z dala widno, że stolica…” · 32

Nekropolis. Powódź w dziejach i symbolice Petersburga · 52 Rozdział 2

Postać cara w III części Dziadów Adama Mickiewicza · 73 Twarze rosyjskiego cara · 74

Motyw carobójstwa w III części Dziadów a tradycja dekabrystowska · 112 Rozdział 3

Rosja filomatów i filaretów · 139 Moskwa – Petersburg. Obrazy dwóch stolic w filomackiej korespondencji zesłańczej · 140 Przestrzeń Uralu i Syberii w oczach Tomasza Zana · 166

Rozdział 4

„Czy znasz mych druhów, których tak kochałem…” · 199

Petersburg w oczach rosyjskich przyjaciół Mickiewicza · 203 Syberia Aleksandra Bestużewa · 226

Inorodiec w spojrzeniu Michała i Mikołaja Bestużewów · 251 Zakończenie · 265

Podziękowania · 270 Literatura · 271 Nota bibliograficzna · 292

Summary

Russia of Adam Mickiewicz and his Polish and Russian friends · 293

Резюме

Россия Адама Мицкевича и его польских и русских друзей · 296

7

Wstęp

Jak sugeruje tytuł niniejszej monografii – Rosja Adama Mickiewicza oraz jego polskich i rosyjskich przyjaciół – jej przedmiotem będzie szereg zagadnień z za- kresu imagologii¹ geograficznej w ujęciu komparatystycznym. Współczesna imagologia dąży do wytworzenia integrującego paradygmatu odbioru i spo- sobów kreowania przestrzeni oraz obrazu Innego uczestniczącego w skom- plikowanych procesach krzyżowania się kultur. Komparatystyka zaś zakła- da podwójne spojrzenie na poruszoną problematykę, dzięki czemu otwiera szersze perspektywy poznania zarówno samej istoty kategorii przestrzeni, jak i poszczególnych jej aspektów. Pisząc o znaczeniu komparatystyki w studiach nad kulturą, Halina Hałacińska-Wiertelak podkreśla:

1 Aleksiej Oszczepkow pisze, że „imagologia to dziedzina badań obejmująca rozmaite dyscy- pliny współczesnej humanistyki i zajmująca się studium nad obrazem Innego (innego kraju, narodu etc.) w społecznej, kulturowej i literackiej świadomości tego czy innego kraju bądź epo- ki” (А.Р. Ощепков, Имагология, «Знание. Понимание. Умение» 2010, № 1, s. 251). Beathe Sommerfeld podkreśla, że imagologia „zmierza do tego, aby uzyskać wiedzę o wyobrażeniach kolektywnych, wzorcach percepcji i mentalności za pośrednictwem analizy «sposobów wy- twarzania [obrazu] świata»” (B. Sommerfeld, Komparatystyka w Niemczech – wyzwania i per- spektywy (w:) Komparatystyka dzisiaj, t. 1, red. E. Szczęsna, E. Kasperski, Kraków 2010, s. 36).

Więcej na temat imagologii zob. Imagology. The cultural construction and literary representation of national characters. A critical survey, eds. M. Beller, J. Leerssen, Amsterdam–New York 2007;

Od Syberii po Amerykę. Geografia wyobrażona polskich romantyków, red. A. Kołos, T. Ewer- towski, K. Szmid, Poznań 2013; Geografia wyobrażona regionu. Literackie figury przestrzeni, red. D. Kalinowski, M. Mikołajczak, A. Kuik-Kalinowska, Kraków 2014.

8 Rosja Adama Mickiewicza oraz jego polskich i rosyjskich przyjaciół

Wykrywanie sieci powiązań w całości (dzieła), kodów kulturowych, podda- jących się głębokiej deszyfracji w przestrzeni porównawczego „czytania za- angażowanego”, przybliża osiągane rezultaty do preferowanego w dzisiejszej nauce postulatu (ideału) o osobowym aspekcie badań. Stanowią one sedno przemian zarówno w samej percepcji wytworów kultury duchowej przez jej zaangażowanego odbiorcę-współtwórcę, jak i – w postrzeganiu przezeń dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości, której „antropiczne” centrum człowiek współczesny świadomie stanowi. Komparatystyka przełomu tysiąc- leci określa się mianem wewnętrznej, bowiem porównywanie, typologizacja dzieł spotykających się kultur (…) są zorientowane na wykrycie integrujące- go paradygmatu².

Obecny wzrost zainteresowania spacjologią wiąże się ze zwrotem topogra- ficznym w badaniach literackich zainicjowanym – jak wskazuje Elżbieta Rybicka – z jednej strony wypracowaniem nowego podejścia do analizy przestrzeni, uwidaczniającego się m.in. w pracach teoretycznych Lefebvre’a i Foucaulta, z drugiej zaś – rozwojem urban studies, cultural studies i geo- grafii kultury³. Zwrot kulturowy w nauce spowodował również reorientację tradycyjnej komparatystyki.

Andrzej Zawadzki wyodrębnia trzy modele komparatystyczne: wpły- wologiczny, typologiczny i kulturowy. Wpływologiczna komparatystyka dominowała przez prawie stulecie – od połowy XIX do połowy XX wieku – i dążyła do jedności literatury światowej poprzez eksponowanie związków między literaturami etnicznymi. Model typologiczny również miał charakter literaturocentryczny, ale wywodził się z zupełnie innych źródeł, opiera się bowiem „na podstawowym założeniu, iż można uprawiać komparatystykę bez konieczności uciekania się do świadectw empirycznych kontaktów, re- lacji czy wpływów i traktować ją jako porównywanie, zestawianie, szukanie

2 H. Hałacińska-Wiertelak, Komparatystyczne orientacje tekstu artystycznego. Próby interpre- tacji dzieł kultury rosyjskiej, Poznań 2007, s. 20.

3 Por. E. Rybicka, Zwrot topograficzny w badaniach literackich. Od poetyki przestrzeni do poli- tyki miejsca (w:) Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problematyki, interpretacje, red. T. Wa- las, R. Nycz, Kraków 2012, s. 312–313.

9

Wstęp

podobieństw, różnic i analogii form literackich”⁴. Model kulturowy cechu- je przede wszystkim interdyscyplinarny charakter oraz włączenie w dyskurs społeczno-polityczny, w którym pierwszorzędne znaczenie mają pojęcia, takie jak ideologia, etniczność, rasa, płeć⁵. Akcent pada szczególnie na wy- dobycie różnic, uwydatnienie problematyki przekładu i badanie przebiegu dialogu międzykulturowego. Istotnym elementem tego dialogu staje się lite- ratura i pozostałe rodzaje sztuki, a także folklor, idee społeczno-polityczne, teorie filozoficzne, poglądy moralno-religijne oraz inne przejawy kulturo- twórczej aktywności.

Powyższe nawiązania do komparatystki kulturowej mają szczególne znaczenie merytoryczne oraz metodologiczne, gdyż niniejsza praca poru- sza problem polsko-rosyjskiego dialogu, a zatem wpisuje się w dynamicznie rozwijający się nurt badań nad kulturą XIX wieku. Rosyjski badacz polskiej literatury Wiktor Choriew wyodrębnia trzy etapy rozwoju polsko-rosyjskiej imagologii, poczynając od momentu kształtowania wzajemnych etnostere- otypów⁶. Pierwszy etap (od XVI do XVIII wieku) to epoka wojen i Wielkiej smuty (1598–1613) w Carstwie Rosyjskim, w czasie której Polska wystąpiła w roli kolonizatora i próbowała poszerzyć swoje terytoria o ziemie rosyjskie⁷. Na drugim etapie (koniec XVIII do XIX wieku) role politycznych i kultu- rowych partnerów się odwróciły: Imperium Rosyjskie brało udział w trzech rozbiorach Polski, wskutek czego Rzeczpospolita Obojga Narodów straciła niezależność i duża jej część znalazła się pod zaborem wschodniego sąsiada.

XIX wiek dla obu krajów został naznaczony krwawymi piętnami powstań i masowych zesłań na Syberię. Trzeci etap – kolejne stulecie – to u Chorie- wa przede wszystkim okres dwóch wojen światowych, powstanie, a następnie

4 A. Zawadzki, Między komparatystyką literacką a kulturową (w:) Kulturowa teoria litera- tury 2…, s. 352.

5 Ibidem, s. 360.

6 Por. В.А. Хорев, Польша и поляки глазами русских литераторов. Имагологические очерки, Москва 2005; zob. też C.Ф. Мусиенко, Польская литература в имагологической интерпретации В.А. Хорева, «Балтийский филологический курьер» 2013, № 9, s. 101.

7 Należy zauważyć, że badacz przedstawia tu punkt widzenia dość powszechny w Rosji. Inne spojrzenie na poruszoną problematykę zawierają prace Aleksandra Lipatowa; por. idem, Rosja i Polska. Konfrontacja i grawitacja. Historia. Kultura. Literatura. Polityka, Toruń 2003.

10 Rosja Adama Mickiewicza oraz jego polskich i rosyjskich przyjaciół

rozpad ZSRR, wyjście Polski z bloku wschodniego oraz przyjęcie jej do NATO i Unii Europejskiej.

Inaczej to zagadnienie przedstawiają polscy badacze⁸. Andrzej Nowak pod- kreśla, że dyskusje dotyczące polsko-rosyjskiego sporu i polsko-rosyjskiej zgo- dy toczą się po dzień dzisiejszy⁹. O relacjach Polaków i Rosjan badacz pisze:

Rosja, z jej systemem politycznym, wydaje się groźna, nam zagrażająca – i mamy na to historyczne dowody, liczone w setkach tysięcy ofiar. Zarazem, oglądając się na Rosję, szukamy w niej nadziei, szansy na zmianę, albo prze- strzegamy przed złudnością tej nadziei i przed tymi, którzy w złej wierze mogą nas do tej złudy namawiać¹⁰.

Polacy patrzyli na wschodniego sąsiada z perspektywy Europejczyków i uwa- żali, że nieucywilizowana Rosja może stać się częścią świata europejskiego¹¹. Pod koniec XVII wieku polityczne wyobrażenia Polaków o Rosji uległy zmianom, co wiązało się z przesunięciem rosyjskich granic na zachód. Alek- sandra Niewiara twierdzi, że „w momencie zetknięcia się (rzeczywistych) granic Wschodu (Rosja) z Zachodem (Austria, Prusy) dogłębnym doświad- czeniem wielu Polaków jest lęk, że teraz polskie ziemie, polska kultura staną się obszarem pogranicznym, czyli nadającym się do kolonizacji, do nadawa- nia nowej tożsamości (tym razem – barbarzyńskiej)”¹². W XIX wieku nie- bezpieczeństwo utraty polskiej tożsamości wzrasta. Walki powstańcze Pola- ków odbijają się na relacjach z Rosją. Mentalne i polityczne zmagania toczą się nieprzerwanie aż do drugiej połowy XX wieku.

8 Na temat polsko-rosyjskich wyobrażeń zob. A. Kępiński, Lach i Moskal. Z dziejów stereo- typu, Warszawa 1990; J. Maciejewski, Stereotyp Rosji i Rosjanina w polskiej literaturze i świa- domości społecznej, „Więź” 1998, nr 2, s. 183–197; Katalog wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan, red. A. de Lazari, Warszawa 2006; Obraz Rosji w literaturze polskiej, red. J. Fiećko, K. Trybuś, Poznań 2012; Obraz Rosji w literaturze polskiej XX wieku, red. A. Jarzyna, Z. Ko- peć, Poznań 2014.

9 A. Nowak, Kto powiedział, że Moskale są to bracia nas, Lechitów… Szkice z historii wyobraź- ni politycznej Polaków, Kraków 2016, s. 7.

10 Ibidem.

11 A. Niewiara, Moskwicin-Moskal-Rosjanin w dokumentach prywatnych, Łódź 2006, s. 151.

12 Ibidem, s. 153.

11

Wstęp

Nieprzypadkowo wybrałam jako przedmiot badań XIX wiek, gdyż zaj- muje on miejsce wyjątkowe w świadomości Polaków i Rosjan. Maria Janion w rozprawie z 1973 roku – Badania literackie nad XIX stuleciem – zwraca uwagę na fakt, że podwaliny duchowego rozwoju XX wieku zostały położo- ne właśnie w wieku XIX:

Dla Polaków zaś wiek XIX jest wiekiem osobliwym: początkiem i dojrzałą postacią nowożytnej świadomości polskiej. Kładą się nań wielkimi cieniami rozbiory, wszystkie dojmujące konsekwencje niewoli, oświetlają go ciągle eksplozje prób wybicia się na niepodległość. (…) Wiek XIX jeszcze i tym jest dla nas szczególny, że literatura właśnie uzyskała w nim niespotykany przed- tem status najwyższej instancji moralnej, stała się sama niejako uosobieniem bytu narodowego. A zarazem romantyzm to bezspornie epoka najświetniej- szego rozkwitu literatury polskiej; wypracowania tego pojemnego języka, którym do dzisiaj mówimy; powstania dzieł nieprześcignionych, stanowią- cych epokę życia duchowego narodu i zarazem uświadamiających literaturę w jej literackim jestestwie¹³.

Autorka Gorączki romantycznej uwydatniła szereg zagadnień związanych z kulturą XIX-wieczną, które nadal czekają na wnikliwą analizę. Osobne miejsce na polu badawczym według Janion zajmuje sylwetka Mickiewicza:

Postać Mickiewicza to nigdy niewysychające źródło poezji polskiej – czeka na rozmaitego rodzaju nowoczesne opracowania uprawianych przez poetę stylów, gatunków, idei. Również osobowość Mickiewicza nastręcza potężną ilość problemów badawczych, dotychczas nawet nienapoczętych¹⁴.

Przekonanie Janion o wielkim znaczeniu romantyzmu i Mickiewicza dla ukształtowania się nowoczesnej postaci kultury polskiej – co bywa oceniane raz jako atut, raz jako słabość tej kultury czy jako jedne i drugie – jest repre- zentatywne dla historyków literatury oraz kultury polskiej i podzielane przez

13 M. Janion, Badania literackie nad XIX stuleciem (w:) eadem, Gorączka romantyczna, Gdańsk 2007, s. 460–461.

14 Ibidem, 469.

12 Rosja Adama Mickiewicza oraz jego polskich i rosyjskich przyjaciół

wielu wykształconych Polaków. Chociaż od momentu ukazania się rozpra- wy Janion mickiewiczologia wzbogaciła się o ogromną liczbę prac i osią- gnięć, Mickiewicz, a zwłaszcza jego wyobraźnia poetycka, jej źródła, analogie oraz reperkusje, jej przecięcia z kodami kulturowymi innych narodów i litera- tur, w tym rosyjskiej, nadal pozostaje ważnym tematem kolejnych opracowań.

Choriew uważa, że Mickiewicz stworzył w swoich tekstach „kanon wzor- ców w przedstawianiu Rosji”¹⁵, a polski romantyzm odtwarzał wykreowany przez poetę mechanizm budowania obrazu Rosji, intensyfikując jego ne- gatywne cechy, które zostały wcześniej utrwalone w paradygmacie kultury polskiej. Ta teza wydaje się dyskusyjna, okazuje się bowiem, że taki kanon już istniał wcześniej w kulturze rosyjskiej i dotyczył nie tylko Imperium, lecz także towarzyszących mu motywów i obrazów, jak np. cara.

W swoich utworach Mickiewicz nawiązywał do tradycji rosyjskiej, zwłaszcza do jej krytycznego ujęcia Rosji, co zamierzam również przedstawić i przeanalizować w mojej pracy. Konfrontacja polskiej i rosyjskiej kultury ro- mantycznej, zderzenie dwóch języków pozwala z jednej strony inaczej spoj- rzeć na Mickiewiczowską twórczość, przede wszystkim związaną z okresem pobytu w Rosji, z drugiej zaś strony zmienia nieco ogląd literatury rosyjskiej, chociażby ze względu na to, że polski poeta przyczynił się do formowania tzw. tekstu petersburskiego, a jego dzieła niewątpliwie oddziaływały na wy- obraźnię rosyjskich twórców¹⁶.

Osią niniejszej pracy stała się postać Mickiewicza i jeden z jego najbar- dziej kulturotwórczych tekstów – Ustęp III części Dziadów. Stanowi on główne ogniwo łączące dwie tak podobne do siebie, a jednocześnie odmien-

15 Por. В.А. Хорев, Польша и поляки…, s. 76.

16 Zob. następujące prace: J. Tretiak, Mickiewicz i Puszkin. Studya i szkice, Warszawa 1906;

W. Lednicki, O „Jeźdźcu miedzianym” (w:) A. Puszkin, Jeździec miedziany. Opowieść peters- burska Aleksandra Puszkina, przeł. J. Tuwim, Warszawa 1931; S. Fiszman, Wstęp (w:) A. Pusz- kin, Jeździec miedziany, przeł. J. Tuwim, Wrocław 1967; B. Galster, Petersburg w pismach Mickiewicza i Gogola (w:) O wzajemnych powiązaniach literackich polsko-rosyjskich. Tom po- święcony VI Międzynarodowemu Kongresowi Slawistów w Pradze, red. S. Fiszman, K. Sierocka, Wrocław 1969; M. Zielińska, „Ustęp” III części „Dziadów” i jego rosyjskie konteksty (w:) eadem, Polacy. Rosjanie. Romantyzm, Warszawa 1998; W. Toporow, Miasto i mit, przeł. B. Żyłko, Gdańsk 2000.

13

Wstęp

ne grupy przyjaciół – filomatów i filaretów oraz dekabrystów. W pełni świa- domie pomijam inne dzieła poety – Sonety krymskie, Konrada Wallenroda.

Utwory te, mimo że pisane na zesłaniu w Imperium Rosyjskim, w porówna- niu z Ustępem są bowiem mniej reprezentatywne z punktu widzenia opisa- nych wyżej celów niniejszego studium¹⁷. Samuel Fiszman podkreśla ważność Ustępu właśnie na tle innych utworów Mickiewicza w rozprawie poświęconej pobytowi poety na wygnaniu:

Zawarte są więc w Ustępie przeżycia z całego pobytu Mickiewicza w Rosji, głębokie rozmyślania nad jej ponurą teraźniejszością i przyszłością wolność zwiastującą, rozmyślania tym donioślejsze, że poddane próbie wielkiego bólu zrodzonego z klęski narodu i okrutnych carskich prześladowań w ojczyźnie¹⁸. Nie da się zaprzeczyć, że Ustęp, będąc osobliwą retrospekcją, akumuluje klu- czowe wyobrażenia i doświadczenia Mickiewicza dotyczące Rosji i Rosjan.

Dlatego doczekał się on tylu interpretacji¹⁹.

17 Konrad Wallenrod jest przede wszystkim poematem o rozgrywającym się w średniowiecz- nych realiach politycznym spisku. Poeta nie przywołuje w nim bezpośrednio Rosji. Wyłą- czyłam również z obszaru swojej refleksji Sonety krymskie, ponieważ Mickiewicz nie traktuje Krymu jako Rosji, tylko odbiera go jako część ziemi podbitej przez Imperium, która zaspokaja potrzebę poety, jaką jest romantyczna podróż na Wschód.

18 S. Fiszman, Z problematyki pobytu Mickiewicza w Rosji, Warszawa 1955, s. 9.

19 Wymienię niektóre z nich: J. Kleiner, Mickiewicz, t. 2, cz. 1, Lublin 1997; W. Kubacki, Pal- mira i Babilon, Wrocław 1951; S. Fiszman, Z problematyki pobytu Mickiewicza…; W. Lednicki, Mickiewicz’s stay in Russia and his friendship with Pushkin (w:) Adam Mickiewicz in world li- terature, ed. W. Lednicki, Berkley–Los Angeles 1956, s. 13–104; W. Weintraub, „Ustęp” a pro- fecja (w:) idem, Poeta i prorok. Rzecz o profetyzmie Mickiewicza, Warszawa 1982, s. 253–274;

G. Michalak, Profecja w tekście „Ustępu” III części „Dziadów” a mit Petersburga, „Pamiętnik Li- teracki” 1990, z. 3, s. 23–50; E. Kiślak, Wizja z lotu ptaka. Mickiewicz (w:) eadem, Car-trup i król-duch. Rosja w twórczości Słowackiego, Warszawa 1991, s. 94–103; R. Przybylski, Wygnanie do Babilonu (w:) idem, Słowo i milczenie bohatera Polaków. Studium o „Dziadach”, Warszawa 1993, s. 235–278; Z. Stefanowska, Rosja w „Ustępie” III części „Dziadów” (w:) eadem, Próba zdrowego rozumu. Studia o Mickiewiczu, Warszawa 2001, s. 176–195; S. Pigoń, Kiedy powstał

„Ustęp” III cz. „Dziadów” (w:) idem, Zawsze o nim. Studia i odczyty o Mickiewiczu, Warsza- wa 1998, s. 90–121; M. Zielińska, „Ustęp” III części „Dziadów” i jego rosyjskie konteksty (w:) eadem, Polacy. Rosjanie. Romantyzm…, s. 71–135; R. Fieguth, O poetyce kompozycji w „Ustę- pie” trzeciej części „Dziadów” (w:) idem, Rozpierzchłe gałązki. Cykliczne i skojarzeniowe formy

14 Rosja Adama Mickiewicza oraz jego polskich i rosyjskich przyjaciół

W pierwszych dwóch rozdziałach przedstawiłam próbę odczytania Ustępu III części Dziadów oraz obecnego i w scenach dramatycznych motywu cara, poszerzając analizę tekstu o niezbędne konteksty rosyjskie. Podobny zabieg uczyniła Marta Zielińska w monografii Polacy. Rosjanie. Romantyzm. Rozwa- żała rozmaite zagadnienia z zakresu romantyzmu – od pojmowania konceptów

„wolności” i „fatum” w kulturze rosyjskiej na przykładzie biografii Aleksandra Puszkina po interpretację Ustępu i ujawnienie istoty carskiego teatru grozy. Ba- daczka zwraca uwagę, że w studiach porównawczych tego typu:

Nie da się tak obszernego zagadnienia ująć całościowo; można co najwyżej skoncentrować się na wybranych momentach, które objaśniłyby w pewnym stopniu zarówno podobieństwa i wzajemne zależności, jak i podstawowe różnice. Pomimo niemałej liczby prac komparatystycznych, zajmujących się tą problematyką, ciągle więcej tu jest pytań niż odpowiedzi²⁰.

Podobnie jak Marta Zielińska uznałam, że nie sposób osiągnąć syntezy w przypadku tego rodzaju badań, i spróbowałam skoncentrować się na wy- branych zagadnieniach, które jednak, mam nadzieję, dają pewien przekrój tej niewyczerpanej problematyki. W kolejnych rozdziałach starałam się udzielić odpowiedzi na niektóre pytania związane z przestrzenią Rosji i jej mieszkań- cami, a także umiejscowić Imperium Rosyjskie na mapie mentalnej²¹ nie tylko

kompozycyjne w twórczości Adama Mickiewicza, Warszawa 2002, s. 194–212; M. Stachurka,

„Jeździec miedziany” Aleksandra Puszkina a „Ustęp” III części „Dziadów” Adama Mickiewicza:

próba sumarycznego spojrzenia, „Acta Polono-Ruthenica” 2003, t. 8, s. 5–34; M. Zemła, Mi- łosz, Mickiewicz, Rosja, „Pamiętnik Literacki” 2014, z. 1, s. 45–83; Д.П. Ивинский, «Медный всадник» и «Отрывок» III части «Дзядов» (w:) idem, Пушкин и Мицкевич. История литературных отношений, Москва 2003, s. 287–324; В.А. Хорев, А. Мицкевич и польский канон восприятия России (w:) Адам Мицкевич и польский романтизм в русской культуре, ред. В.А. Хорев, Москва 2007, s. 22–36; Л.А. Софронова, Россия и русские в «Отрывке III части „Дзядов”» (w:) eadem, Культура сквозь призму поэтики, Москва 2006, s. 213–231.

20 M. Zielińska, Polacy. Rosjanie. Romantyzm…, s. 5.

21 Wojciech Chlebda pisze, że pojawiające się w polskich tekstach kultury geograficzne na- zwy własne i ich derywaty kształtują osobliwą „mapę mentalną”: „Mapa mentalna ma charak- ter wybiórczy (pomija większość obiektów realnych) i narodowo nacechowany, a do dwóch podstawowych wymiarów – długości i szerokości – dodaje trzeci: pion, który służy warto-

15

Wstęp

Mickiewicza, lecz również jego pokolenia skazanego na zesłanie: w przypadku Polaków – poza ojczyznę, zaś w przypadku Rosjan – wewnątrz kraju. W tym celu uwzględniłam również głosy filomatów oraz dekabrystów – Onufrego Pietraszkiewicza, Cypriana Daszkiewicza, Franciszka Malewskiego, Tomasza Zana, Adama Suzina oraz Konrada Rylejewa, Aleksandra, Mikołaja i Michała Bestużewów. Zestawienie to wynikło z faktu, że III część Dziadów stanowi upamiętnienie nie tylko filomackich, ale i dekabrystowskich przyjaciół, oraz że przeżycie Rosji z perspektywy wewnętrznego sprzeciwu i zesłania stało się udziałem nie tylko samego Mickiewicza, lecz także obu tych środowisk spo- jonych już na zawsze obrazowaniem Ustępu.

W zajmującej mnie grupie tekstów obok utworów poetyckich znajdu- ją się wypowiedzi tak różne, jak wspomnienia, pamiętniki, koresponden- cja. Połączenie tych odmiennych przedmiotów analizy wymaga pewnego dopowiedzenia. Dociekania dotyczące poetyki przestrzeni często pomijają świadectwa życia codziennego, które, jak słusznie zauważył Władimir To- porow²², są lekceważone przez badaczy na korzyść tekstów literackich. Nie- mniej jednak intymistyka dostarcza bogatych w detale opisów Rosji, jej bytu, tradycji, historii i kultury.

O osobnym statusie polskiego pamiętnikarstwa wobec np. biografii du- chowej Małgorzata Czermińska pisze następująco:

Bardzo obfite liczbowo, urozmaicone i ważne w naszej kulturze pamiętnikar- stwo zawdzięcza swoje znaczenie przede wszystkim obrazowi życia pokazane- go w perspektywie ekstrawertywnej. Wojny, podróże, obyczaje rodzinne, prze- pływ życia w rytmie pór roku i przemian natury, rok liturgiczny i obrzędowy ściowaniu obiektów. Wskutek tego obiekty na mapach mentalnych – w przeciwieństwie do map tradycyjnych – łączą się w grupy na zasadzie podobieństwa lub przeciwieństwa ich cech i wartości. Mapy mentalne są zmienne w czasie, historycznie zmienna jest także umiejętność ich odczytywania, przy czym w dyskursie społecznym funkcjonuje równocześnie wiele krzy- żujących się ze sobą map mentalnych (narodowa, grupowe, środowiskowe, światopoglądowe, pokoleniowe itp.); stanowią one istotny, ale wciąż słabo poznany składnik kodu kulturowego danej wspólnoty komunikacyjnej w danym czasie” (W. Chlebda, Polak przed mentalną mapą świata, „Etnolingwistyka” 2002, t. 14, s. 9).

22 Zob. W. Toporow, Miasto i mit…, s. 68.

16 Rosja Adama Mickiewicza oraz jego polskich i rosyjskich przyjaciół

– wszystko to rozgrywa się w skali społecznej i nawet jeśli soczewką skupiają- cą jest postać pamiętnikarza, nawet jeśli eksponuje on swoje czyny i zasługi, chodzi mu o to, by podziwiać go „na tle” i w perspektywie historii doczesnej, w otoczeniu środowiska rodziny i poddanych – jest przede wszystkim świad- kiem swoich czasów²³.

W pamiętnikarstwie polskim doby romantyzmu istotne miejsce zajmują doznania i doświadczenia zesłańców. „Dzięki tym pamiętnikom więzienia i zsyłka stawały się częścią życia i uzyskiwały czytelność semiotyczną bytu ujętego w odmienny system znakowy”²⁴ – podkreśla Alina Witkowska. Po- nadto wygnańcy zawarli w swoich pismach wyobrażenia nie tylko o prze- strzeniach tworzących centrum Imperium Rosyjskiego, lecz także opisy jego peryferiów, wskutek czego na mentalnej mapie geograficznej pojawiały się nowe obszary, a sam obraz Rosji zyskał bardziej złożoną, wielowarstwową strukturę. Należy również zaznaczyć, że chociaż w gronie filomatów i fila- retów nie było poetów o tak wielkim talencie, jaki charakteryzował Adama Mickiewicza, błędem byłoby zakładać, iż pamiętniki, zapiski i listy zesłań- ców są całkowicie pozbawione walorów artystycznych. Przez wiele tekstów przebija świadomie nawet kształtowana poetyckość (wyrażająca się m.in. siłą obrazowania i posługiwaniem się środkami literackimi), która jednak nie przysłania doświadczonej przez ich autorów prawdy o świecie i o sobie. Cie- kawe, że w ocenie czytelników wspomnienia i diariusze były niekiedy wyżej cenione niż arcydzieła literatury. Tak np. Bronisław Trentowski przypisywał większą wartość pamiętnikom Jakuba Gordona niż III części Dziadów dlate- go właśnie, że odzwierciedlają one prawdę „bez filtra literackiego”²⁵.

Takie cechy pamiętników, jak skupienie się na indywidualnych doświad- czeniach, dążenie do autentycznego odwzorowania rzeczywistości, wyraża-

23 M. Czermińska, Autobiograficzny trójkąt. Świadectwo, wyznanie i wyzwanie, Kraków 2000, s. 70.

24 A. Witkowska, R. Przybylski, Romantyzm, Warszawa 2009, s. 604; zob. też J. Bachórz, Pamiętnik w polskiej kulturze romantycznej (w:) idem, Romantyzm a romanse. Studia i szkice o prozie polskiej w pierwszej połowie XIX wieku, Gdańsk 2005, s. 266–267.

25 A. Witkowska, R. Przybylski, Romantyzm…, s. 608.

17

Wstęp

nie szczerej opinii piszącego czynią z dokumentów prywatnych – jak wska- zuje Aleksandra Niewiara – „najwartościowszą podstawę do odtworzenia zmian kultury i świadomości polskiej”²⁶.

Z XIX-wieczną epistolografią polską (i rosyjską) na ziemiach zaboru rosyj- skiego i Rosji sytuacja komplikuje się ze względu na obawę przed jej policyjną lekturą. Zaburzenie relacji nadawca–odbiorca poprzez obecność trzeciej osoby sprawującej kontrolę nad przebiegiem korespondencji, a w konsekwencji i ży- ciem korespondentów, wpływało zarówno na treść, jak i na formę listów ze- słańczych. Prowadziło to z jednej strony do eliminowania pewnych obszarów tematycznych, powściągliwości w przedstawieniu życia codziennego i emocjo- nalnego, z drugiej – do powstania nowych strategii opisu rzeczywistości. Zro- zumiałe tylko dla małego grona szyfry mieszały się z powszechniejszymi koda- mi mowy ezopowej, znanej polskim pisarzom i czytelnikom pod zaborem, bo przecież w obiegu literackim istniała cenzura.

Niniejsza praca uwzględnia przeważnie przyjacielsko-intymną grupę listów, która zdaniem Stefanii Skwarczyńskiej „jest najbardziej podatna na ujęcie artystyczne”²⁷. Ta korespondencja filomatów i filaretów oraz dekabry- stów zawiera wiele szczegółów i informacji dotyczących Rosji oraz jej miesz- kańców, a także nie mniej ważne wzmianki o życiu i twórczości Mickiewicza.

Podobnie jak pamiętniki, listy są przejawem aktu twórczego, ponieważ kreu- ją pewną wizję rzeczywistości przefiltrowaną przez „ja” autorskie. Stefania Skwarczyńska twierdzi, że każdy list, „ponieważ (…) wywołuje w nas pewną reakcję estetyczną, jest materiałem dla krytyki literackiej”²⁸.

Równoległa analiza gatunków paraliterackich i literackich oraz zestawie- nie piśmiennictwa intymistycznego i poezji odsłania kolejne warstwy tek- stów kultury, a zarazem odkrywa nowe perspektywy poznawcze.

Jedną z kluczowych kategorii współtworzących teksty kultury jest prze- strzeń²⁹. Jak już wspomniałam, jest to kategoria bardzo ważna w mojej pracy,

26 A. Niewiara, Moskwicin-Moskal-Rosjanin…, s. 6.

27 S. Skwarczyńska, Teoria listu, Białystok 2006, s. 126.

28 Ibidem, s. 25.

29 Janusz Sławiński uważa kategorię przestrzeni za najważniejszą dla analizy dzieła arty- stycznego, ponieważ pełniąc funkcję „składnika morfologii utworu”, stanowi ona centrum

18 Rosja Adama Mickiewicza oraz jego polskich i rosyjskich przyjaciół

która w dużej mierze dotyczy wyobrażeń przestrzennych Rosji w Ustępie III części Dziadów oraz w zapisach doświadczeń zesłańczych filomatów i dekabrystów. Pojawia się tu oczywiście problem metody badania kategorii przestrzeni w tekście, w tym – w Dziadach Mickiewicza. Przy wszystkich in- spiracjach płynących ze strony zwrotu topograficznego w badaniach literac- kich oraz komparatystyki kulturowej i mimo wpływu tradycji mickiewiczo- logicznej, posługuję się w dużej mierze metodą strukturalno-semiotyczną, tak twórczo stosowaną przez szkołę tartusko-moskiewską, a zwłaszcza jej czołowego przedstawiciela – Jurija Łotmana. Nie uważam, aby ta metoda odeszła już do lamusa, przeciwnie, prace powstające w jej kręgu często potra- fią reagować na przemiany metodologiczne ostatnich dekad, współtworząc kształt m.in. nowoczesnej imagologii geograficznej i kulturowej. Dla porząd- ku przywołam tu podstawowe założenia badawcze tej szkoły, dotyczące kul- turowych reprezentacji przestrzeni.

Według Łotmana przestrzeń jest pierwotna wobec kategorii czasu, któ- rego cechy mogą być wyeksponowane lub zatarte w tekście kultury: „mode- lowanie czasowe często stanowi nadbudowę nad językiem przestrzennym”³⁰. Szczególny rodzaj przestrzeni reprezentuje przestrzeń artystyczna, kształ- tująca rozmaite obrazy świata, wyłaniające się wskutek korelacji przestrzeni z innymi charakterystykami – temporalnymi, społecznymi, etycznymi. Za Łotmanem przyjmuję następującą definicję przestrzeni artystycznej: „Prze-

semantyczne literatury i kształtuje inne elementy, z których buduje się cały tekst: „fabuła, świat postaci, konstrukcja czasu, literacka komunikacja, ideologia dzieła – jawią się coraz częściej jako pochodne względem fundamentalnej kategorii przestrzeni, jako jej aspekty, partykularyzacje czy przebrania” (J. Sławiński, Przestrzeń w literaturze. Elementarne roz- różnienia i wstępy oczywistości (w:) Przestrzeń i literatura, red. M. Głowiński, A. Okopień- -Sławińska, Wrocław 1978, s. 10).

30 J. Łotman, Zagadnienia przestrzeni artystycznej w prozie Gogola, przeł. J. Faryno (w:) Se- miotyka kultury, red. E. Janus, M. Mayenowa, Warszawa 1975, s. 295. O prymacie przestrzeni nad czasem Łotman pisze także we wstępie do zbioru Semiotyka przestrzeni i przestrzeń se- miotyki, rozróżniając dwie podstawowe metody – Michała Bachtina i swoją: „W pierwszym przypadku jest prymarny czas, w drugim – przestrzeń; w pierwszym przestrzeń artystyczna oznacza naturalne istoty, w drugim – może oznaczać same różne istoty, stając się językiem modelowania” (Ю.М. Лотман, К проблеме пространственной семиотики (w:) Семиотика пространства и пространство семиотики, ред. Ю.М. Лотман, Тарту 1986, s. 4).

19

Wstęp

strzeń artystyczna jest modelem świata wyrażonym w języku wyobrażeń przestrzennych konkretnego autora”³¹. Owa przestrzeń może charaktery- zować się rozlicznymi strukturami³² – punktową, linearną, płaską, trójwy- miarową. Narzędzia do analizy struktur przestrzennych stanowią binarne opozycje: „swój–obcy”, „fantastyczny–realny”, „wewnętrzny–zewnętrzny”,

„daleki–bliski”, „sztuczny–naturalny”, „góra–dół” i inne. W strategii ba- dawczej Łotmana ważne miejsce zajmuje pojęcie „modelu kultury”, tj. opisu tekstów kultury za pomocą środków modelowania przestrzennego, wśród których istotną rolę odgrywa granica, dzieląca przestrzeń kultury na dwa ob- szary – wewnętrzny i zewnętrzny – i umożliwiająca ich interpretację.

Szczególnie wartościowe są studia nad semiotyką miasta, zawarte w to- mie Семиотика пространства и пространство семиотики (Semiotyka przestrzeni i przestrzeń semiotyki). Według Łotmana czynnik geograficzny ma ogromny wpływ na rozwój kultury (autor przekonująco ilustruje to zja- wisko na przykładzie Petersburga³³), a co najważniejsze – staje się on elemen- tem samoświadomości³⁴.

Metodologiczne dociekania tartusko-moskiewskiej szkoły znalazły swój wyraz w wielu monografiach rosyjskich i zagranicznych badaczy³⁵. Wśród nich najczęściej będę powoływać się na prace Władimira Toporowa.

Wprowadził on w 1984 roku do obiegu krytycznoliteraturoznawczego po- jęcie tekstu miejskiego jako ogółu tekstów i sposobów mówienia o określo- nym mieście. Wchodzą tu w grę nie tylko utwory literackie, ale i inne teksty

31 J. Łotman, Zagadnienia przestrzeni artystycznej…, s. 245.

32 Przy czym autor kilkakrotnie podkreśla w swoich rozważaniach, że „struktura przestrze- ni tekstu staje się modelem struktury Wszechświata, a wewnętrzna syntagmatyka elementów wewnątrz tekstu – językiem modelowania przestrzennego” (J. Łotman, Struktura tekstu arty- stycznego, przeł. A. Tanalska, Warszawa 1984, s. 311).

33 Zob. J. Łotman, Symbolika Petersburga, przeł. B. Żyłko (w:) idem, Uniwersum umysłu. Se- miotyczna teoria kultury, Gdańsk 2008, s. 291–307.

34 Zob. Ю.М. Лотман, Современность между востоком и западом, «Знамя» 1997, № 9.

35 Idee Łotmana stały się jednym ze źródeł inspiracji również dla polskich strukturalistów – m.in. dla J. Sławińskiego, M. Głowińskiego, H. Markiewicza i E. Kuźmy. W mojej pracy korzy- stałam jednak z propozycji szkoły tartusko-moskiewiskiej ze względu na związek między teorią a konkretnym obszarem badań.

20 Rosja Adama Mickiewicza oraz jego polskich i rosyjskich przyjaciół

kultury, np. dokumenty; nie tylko język, ale i inne kody, jak np. malarstwo czy film, jednakże uprzywilejowane miejsce zajmuje według badaczy wciąż przekaz słowny. Toporow wyznaczył podstawowe metody rekonstruowa- nia tekstu miejskiego przez historyka literatury i interpretatora. Ponadto wskazał jeden z kierunków rozwoju humanistyki rosyjskiej, a mianowicie dążenie do zbadania regionalnych/lokalnych tekstów, częściowo wzoru- jących się na strategiach opisu petersburskiego i moskiewskiego tekstu kultury, ale szukających swoich własnych środków wyrazu. Lokalny tekst istnieje – jak twierdzi Natalia Baszmakoff – nie tylko w postaci pewnego obiektu przedstawienia, ale również jako subiekt, który zajmuje się własną autokreacją w czasoprzestrzeni³⁶. Najczęściej takie teksty nie są precyzyjnie zdefiniowane, więc głównym zadaniem badaczy staje się określenie pod- stawowych atrybutów lokalnych tekstów, aby móc później włączyć je do obszaru semiotyki kultury.

Jednym z przykładów regionalnego tekstu kultury jest syberyjski tekst³⁷, który pojawi się w niniejszej pracy w kontekście problematyki zesłania, a tak- że Mickiewiczowskiej wizji przestrzeni rosyjskiej. Kiriłł Anisimow wymienia determinanty syberyjskiego tekstu kultury, m.in.: peryferyjność, charakte- rystyczne warunki klimatyczne, osobliwą etnografię i religię rdzennych lu- dów³⁸, odbiór terytorium jako obcego kraju, mającego mało wspólnego z Ro-

36 Por. Н. Башмакофф, Локальный текст, голос памяти и поэтика пространства (w:) История и повествование, ред. Г.В. Обоятнина, П. Песонен, Москва 2006, s. 576.

37 Syberyjski tekst kultury nieraz stawał się przedmiotem badań; zob. m.in.: В.И. Тюпа, Ми- фологема Сибири: к вопросу о «сибирском тексте» русской литературы, «Сибирский филологический журнал» 2002, № 1, s. 27–35; Сибирский текст в русской культуре, ред. А.П. Казаркин, Томск 2002; Сибирский текст в русской культуре, т. 2, ред. А.П. Ка- заркин, Н.В. Серебренников, Томск 2007; Сибирский текст в национальном сюжетном пространстве, ред. К.В. Анисимов, Красноярск 2010; Алтайский текст в русской куль- туре. Материалы второго научного семинара «Алтайский текст в русской культуре», 20–21 апреля 2004 года, т. 2, ред. Т.Г. Черняева, Барнаул 2004; Алтайский текст в рус- ской культуре. Материалы третьей региональной научно-практической конференции, 4–6 мая 2006 года, т. 3, ред. Т.Г. Черняева, Барнаул 2006.

38 W kontekście syberyjskiego tekstu kultury etnograficzny komponent staje się niezwykle ważny, bowiem opisy inorodca z jednej strony odsłaniają subiektywny obraz świata osoby

Svetlana Pavlenko

S. Pavlenko

Książka Svetlany Pavlenko jestpróbą porównawczego ujęcia sposo- bów przedstawiania Imperium Rosyjskiego i jego mieszkańców w UstępieIIIczęściDziadów oraz w piśmiennictwie prywatnym przy- jaciółpoety – lomatów idekabrystów (Onufrego Pietraszkiewicza, Cypriana Daszkiewicza, Tomasza Zana, Franciszka Malewskiego, Adama Suzina oraz Konrada Rylejewa, Aleksandra, Michała i Mikołaja Bestużewów). Autorka w swoim studium posługiwała się metodą strukturalno-semiotyczną, ukształtowaną w obrębie szkoły tartusko-moskiewskiej, a także narzędziami wypracowanymiprzez współczesnych rosyjskich badaczy zajmują- cych się analizą regionalnych/lokalnych tekstów kultury.

Odwoływała się także do teoriipostkolonialnej.Książka wzbogaca recepcję Ustępu o nowe konteksty dotyczące obrazu Rosji. Przedmiotem opisu w literaturze dokumentu osobistego wyżej wymienionych autorów są bowiem zarówno miasta (Moskwa iPetersburg),jak iUraloraz Syberia.

ROSJA

ADAMA MICKIEWICZA

O Z

JEGO POLSKICH

I ROSYJSKICH PRZYJACIÓŁ

ROSJA ADAMA MICKIEWICZA...

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU GDAŃSKIEGO ISBN 978-83-7865-676-0