Nisze w świątyni Hatszepsut w Deir el Bahari

(1)

(2)

Tomasz Podgórski

Uniwersytet Warszawski

NISZE W ŚWIĄTYNI HATSZEPSUT W DEIR EL BAHARI

Wstęp

Problem nisz jest bardzo istotny w egipskiej architekturze, ale z reguły są one opisywane w dosyć ogólny sposób, a terminolo-gia nie jest jednolita. W tym artykule za niszę będzie uważane wgłębienie w grubej ścianie lub relatywnie małe odgałęzienie większego pomieszczenia.

Nisze występują w e g i p s k i e j architekturze sakralnej od naj-wcześniejszych czasów, a ich zasadniczą funkcją było

przeznacze-nie kultowe - stąd ich umieszczaprzeznacze-nie w określonych miejscach świą-tyni na pewno nie jest przypadkowe.

W języku egipskim występują dwa określenia na oznaczenie ni-szy:

1 . i t r . t ( U r k . I V , i 0 6 3 ) , znane od wczesnej X V I I I dynas-t i i . Prawdopodobnie dynas-termin dynas-ten jesdynas-t oznaczeniem "mieszkania boga • na ziemi i w n i e b i e " i nie oznacza niszy jako takiej , ale jest

personifikacją bytu przebywającego w niszy.

2 . b b . t J J ( ~ ) - "nisza ściernią" - jak się wydaje ujmuje niszę z architektonicznego punktu w i d z e n i a , jak wskazuje determinatyw

o L 3 . Termin ten występuje także od wczesnej X V I I I dynastii

Poniżej podaję krótki przegląd nisz występujących w archi-tekturze egipskiej od czasów najdawniejszych do okresu Nowego Państwa.

W grobach okresu archaicznego w Nag el-Deir ceglane nadbudo-wy miały po dwie otwarte nisze od strony fasady zachodniej. Za I I dynastii duże mastaby z dwiema niszami stały się powszechne, tak na przykład mastaba Ra-Webena ma dwie nisze w fasadzie wschodniej.

Woerterbuch der Aegyptischen Sprache, I , 1 4 7 . 2 I b i d . , I I , 4 5 5 .

(3)

62

W z e s p o l e D ż e s e r a w S a k k a r a t z w . P a ł a c Południowy ma k a p l i c ę w k s z t a ł c i e k r z y ż a z trzema n i s z a m i , podobnie j a k P a ł a c P ó ł n o c n y .

W mastabach I I I d y n a s t i i można zauważyć pewne u p r o s z c z e n i e : z a m i a s t dwóch n i s z w f a s a d z i e w s c h o d n i e j lub z a c h o d n i e j lokowana j e s t j e d n a w i ę k s z a n i s z a posągowa po s t r o n i e p o ł u d n i o w e j . Badawy u t r z y m u j e , że może to być p r o t o t y n serdabu o k r e s u V i V I dynas-₃ t i i . Dobrymi przykładami są t u mastaby H e s i r e i Cha-baw-sokara w S a k k a r a .

Za I V d y n a s t i i z w y c z a j u m i e s z c z a n i a n i s z y po s t r o n i e połud-n i o w e j utrzymał s i ę , czego przykładem j e s t mastaba Nefer-maata w Medum.

W c z a s a c h V d y n a s t i i mastaby zostały po r a z p i e r w s z y zaopa-trzone w n i s z ę na posąg ( t z w . s e r d a b ) , i n a c z e j ś l e p e w r o t a . Ta n i s z a m i a ł a dopomagać duszy zmarłego w swobodnym w y d o s t a n i u się na z e w n ą t r z g r o b u .

J e d n ą d y n a s t i ę p ó ź n i e j e g i p s c y d y g n i t a r z e mogli sobie pozwo-l i ć na w z n o s z e n i e bardzo o k a z a ł y c h grobów. W mastabie I d u w G pozwo-l z a posąg zmarłego umieszczony w n i s z y wyciąga ręce po o f i a r y , a we-zyr k r ó l a T e t i , M e r e r u k a , w y c h o d z i ze swej n i s z y w jego ogromnym grobie w S a k k a r a .

N i s z e na posągi zmarłych były często umieszczane w grobach s k a l n y c h n a j p i e r w w G i z a , a potem w Górnym E g i p c i e ( A s u a n ) .

R o z w a ż a j ą c budowle s a k r a l n e okresu Starego P a ń s t w a , n a l e ż y o d d z i e l i ć ś w i ą t y n i e piramidowe od sanktuariów poświęconych kulto-wi bogów.

Ś w i ą t y n i a d o l n a S n o f r u przy jego p o ł u d n i o w e j p i r a m i d z i e w D a h s z u r m i a ł a po s t r o n i e p ó ł n o c n e j sześć n i s z schowanych za po-dwójnym p o r t y k i e m . Badawy s u g e r u j e , że c z t e r y z n i c h były przez-naczone na urny kanopskie k r ó l a , a dwie p o z o s t a ł e na k o r o n y .

Ś w i ą t y n i a górna C h e f r e n a po r a z pierwszy w d z i e j a c h

archi-tektury e g i p s k i e j ma p i ę ć g ł ę b o k i c h n i s z po z a c h o d n i e j s t r o n i e w e w n ę t r z n e g o d z i e d z i ń c a . Od tego c z a s u t a k i e lokowanie n i s z s t a ł o

się r e g u ł ą w ś w i ą t y n i a c h p i r a m i d o w y c h p ó ź n i e j s z y c h władców: User-k a f a , N e f e r i User-k a r e , Ni u s e r r e , T e t i i Pepi I I , z tym że w p r z y p a d k u U s e r k a f a n i s z e były umieszczone po stronie p o ł u d n i o w e j . Być może, taka l i c z b a n i s z j e s t z w i ą z a n a z pięcioma imionami k r ó l a .

^ A . B a d a w y , A Htstory o f E g y p t i a n A r c h i t e c t u r e , G i z a 1 9 5 4 , I , 1 5 7 .

- 63

J e s t faktem z a s t a n a w i a j ą c y m , że n i s z e nie były stosowane w ś w i ą t y n i a c h s o l a r n y c h o k r e s u V d y n a s t i i .

W o k r e s i e Średniego P a ń s t w a zwyczaj u m i e s z c z a n i a p i ę c i u n i s z na posągi z o r i e n t o w a n y c h na zachód w ś w i ą t y n i a c h piramidowych utrzymał s i ę . W kompleksie grobowym S e n u s e r e t a I w L i s z t n i s z e w y s t ę p u j ą n i e tylko w ś w i ą t y n i p i r a m i d o w e j , a l e także w ś c i a n a c h

z a d a s z o n e g o p a s a ż u , ł ą c z ą c e g o ją ze świ ą t y n i ą d o l n ą . N i s z e te mo-gły z a w i e r a ć posągi p r z e d s t a w i a j ą c e króla jako O z y r y s a

Współczesne groby s k a l n e są wyposażone w n i s z e bardzo o b f i -c i e . W B e n i H a s s a n n i s z e były wykute w t y l n y -c h ś -c i a n a -c h grobów I I I typu ( n p . grób Amenemhata). Groby n i e d a l e k i e j n e k r o p o l i w el--Bersha miały n i s z ę wykutą w t y l n e j ś c i a n i e z p r z e z n a c z e n i e m na posąg zmarłego ( n p . w grobie D ż e h u t i - h o t e p a ) .

W M e i r w y s t ę p u j ą t r z y typy grobów i w s z ę d z i e głęboka n i s z a na o s i grobu j e s t elementem o b o w i ą z u j ą c y m .

Spośród w s p ó ł c z e s n y c h zachowanych ś w i ą t y ń można wymienić sanktuarium Amenemhatów I I I i I V w M e d i n e t M a a d i , poświęcone Sob-kowi i R e n e n u t e t . Ta ś w i ą t y n i a ma trzy n i s z e w ś c i a n i e p ó ł n o c n e j , k t ó r e , wg S c h o t t a , z a w i e r a ł y p o s ą g i obu królów i R e n e n u t e t .

J e ż e l i chodzi o ś w i ą t y n i e grobowe tego o k r e s u , to sanktua-rium Mentuhotepa N e b h e p e t r e w D e i r el-Bahari miało n i s z ę , prawdo-podobnie na posąg k r ó l a , usytuowaną na g ł ó w n e j osi ś w i ą t y n i .

W grobach prywatnych o k r e s u Nowego P a ń s t w a w Tebach Zachod-n i c h Zachod-n i s z e były szeroko s t o s o w a Zachod-n e . Na p r z y k ł a d grób AmeZachod-nemhata S u r e r a miał rząd n i s z wykutych po obu stronach p a s a ż u wiodącego do k a p l i c y ; w g r o b i e S e n n e f e r a t r z y n i s z e są usytuowane po stro-n i e z a c h o d stro-n i e j , a grób Ramose ma stro-n i s z ę w p ó ł stro-n o c stro-n e j ś c i a stro-n i e wydłu-ż o n e j k a p l i c y .

P r z e c h o d z ą c do grobów k r ó l e w s k i c h , można zauważyć i n t e r e s u -jący f a k t : po cztery n i s z e były lokowane d l a c z t e r e c h posągów amuletowych, t z w . P r o t e k t o r ó w zmarłego. N i s z e t a k i e w y s t ę p u j ą w ośmiu grobach królów (Totmes I V , Amenhotep I I I , Tutanchamon, A y e , Horemheb, Ramzes I , S e t i I i Ramzes I I ) o r a z w t r z e c h gro-bach królowych ( S i t - R a , N e f e r t a r i i B e n t - a n t i )

^ I d e m , H i s t o r y of E g y p t i a n A r c h i t e c t u r e I I , 6 1 .

" H . T h o m a s , The Four N i c h e s and Amuletic F i g u r e s i n Theban R o y a l Tombs, JARCE I I I , 7 1 - 7 8 .

(4)

- 63

Jest faktem zastanawiającym, że nisze nie były stosowane

w świątyniach sołarnych okresu V dynastii.

W okresie Średniego Państwa zwyczaj umieszczania pięciu nisz

na posągi zorientowanych na

zachód w świątyniach piramidowych

utrzymał się. W kompleksie grobowym Senusereta I w Liszt nisze

występują nie tylko w świątyni piramidowej, ale także w ścianach

zadaszonego pasażu, łączącego ją ze ś

w

i ą t y n i ą dolną. Nisze te

mo-gły zawierać posągi przedstawiające króla jako Ozyrysa

Współczesne groby skalne są wyposażone w nisze bardzo

obfi-cie. W Beni Hassan nisze były wykute w tylnych ścianach grobów

III typu (np. grób Amenemhata). Groby niedalekiej nekropoli w

eł--Bersha miały niszę wykutą w tylnej ścianie z przeznaczeniem na

posąg zmarłego (np. w grobie Dżehuti-hotepa).

W Meir występują trzy typy grobów i wszędzie głęboka nisza

na osi grobu jest elementem obowiązującym.

Spośród współczesnych zachowanych świątyń można wymienić

sanktuarium Amenemhatów III i IV w Medinet Maadi, poświęcone

Sob-kowi i Renenutet. Ta świątynia ma trzy nisze w ścianie północnej,

które, wg Schotta, zawierały posągi obu królów i Renenutet.

Jeżeli chodzi o świątynie grobowe tego okresu, to

sanktua-rium Mentuhotepa Nebhepetre w Deir el-Bahari miało niszę,

prawdo-podobnie na posąg króla, usytuowaną na głównej osi świątyni.

W grobach prywatnych okresu Nowego Państwa w Tebach

Zachod-nich nisze były szeroko s t o s o w a n e . Na przykład grób Amenemhata

Surera miał rząd nisz wykutych po obu stronach pasażu wiodącego

do kaplicy; w grobie Sennefera trzy nisze są usytuowane po

stro-nie zachodstro-niej, a grób Ramose ma niszę w północnej ściastro-nie

wydłu-żonej kaplicy.

Przechodząc do grobów królewskich, można zauważyć

interesu-jący fakt: po cztery nisze były lokowane dla czterech posągów

amuletowych, tzw. Protektorów zmarłego. Nisze takie występują

w ośmiu grobach królów (Totmes IV, Amenhotep III, Tutanchamon,

A y e , Horemheb, Ramzes I , Seti I i Ramzes I I ) oraz w trzech

gro-bach królowych (Sit-Ra, Nefertari i Bent-anti)

^ Idem, History of Egyptian Architecture II, 61.

" H.Thomas, The Four Niches and Amuletic Figures in Theban

R o y a l Tombs, JARCE III, 7 1 - 7 8 .

(5)

64

Świątynia Hatszepsut w Deir el-Bahari

Interesującą cechą świątyń okresu Nowego Państwa jest zmniej-szenie się różnicy między świątyniami poświęconymi kultowi bogów i świątyniami grobowymi. Król został uznany za syna Amona i jego ranga w rytuale spadła do roli drugorzędnej - świątynie były

dedy-kowane przede wszystkim Amonowi i Ozyrysowi.

Sanktuarium Hatszepsut w Deir el-Bahari zasługuje na szcze-gólną uwagę, z racji liczby nisz tam występujących.

i sanktuarium

a. Zespół Amona w czasach XVIII dynastii składał się z dwóch pomieszczeń (rys.1). Pierwsze z nich było salą na barkę, jak

uka-zują reliefy ścienne. Pierwsza nisza ściany południowej (134) ^ ma następujące wymiary: poziom posadowienia 0,97 m, wysokość

1,5 m, szerokość 0,8 m i głębokość 1,05 m. Na ścianie zachodniej tej niszy Inmutef z ofiarami i listą ofiar występuje przed królo-wą. Identyczna scena znajduje się na przeciwległej ścianie, a na

ścianie tylnej królowa (wymłotkowana) ofiarowuje kadzidło Amono-wi. Wszystkie te sceny są obramowane czterokolorowym ornamentem blokowym (czerwony, niebieski, żółty, zielony), a wieńczy je he-keron.

^ Oznaczenia cyfrowe zgodne z' B.Porter, R.Moss, Topographi-cal Bibliography of Ancient Egyptian Hieroglyphic Texts, Reliefs and Paintings, odpowiednie tomy.

(6)

64

Świątynia Hatszepsut w Deir el-Bahari

Interesującą cechą świątyń okresu Nowego Państwa jest zmniej-szenie się różnicy między świątyniami poświęconymi kultowi bogów i świątyniami grobowymi. Król został uznany za syna Amona i jego ranga w rytuale spadła do roli drugorzędnej - świątynie były

dedy-kowane przede wszystkim Amonowi i Ozyrysowi.

Sanktuarium Hatszepsut w Deir el-Bahari zasługuje na szcze-gólną uwagę, z racji liczby nisz tam występujących.

i sanktuarium

a. Zespół Amona w czasach XVIII dynastii składał się z dwóch pomieszczeń (rys.1 ). Pierwsze z nich było salą na barkę, jak

uka-zują reliefy ścienne. Pierwsza nisza ściany południowej (134) ^ ma następujące wymiary: poziom posadowienia 0,97 m, wysokość

1,5 m, szerokość 0,8 m i głębokość 1,05 m. Na ścianie zachodniej tej niszy Inmutef z ofiarami i listą ofiar występuje przed królo-wą. Identyczna scena znajduje się na przeciwległej ścianie, a na

ścianie tylnej królowa (wymłotkowana) ofiarowuje kadzidło Amono-wi. Wszystkie te sceny są obramowane czterokolorowym ornamentem blokowym (czerwony, niebieski, żółty, zielony), a wieńczy je he-keron.

^ Oznaczenia cyfrowe zgodne z' B.Porter, R.Moss, Topographi-cal Bibliography of Ancient Egyptian Hieroglyphic Texts, Reliefs and Paintings, odpowiednie tomy.

Druga nisza tej ściany (136) o wymiarach odpowiednio 0,97, 1,43, 0,86 i 1,01 m ma na swej ścianie wschodniej przedstawienie Inmutefa przed królową na tronie, przeciwległa ściana jest znisz-czona, a na tylnej ścianie Amon otrzymuje od królowej cztery wazy nmst.

Nisza wschodnia przeciwległej ściany (135) o wymiarach odpo-wiednio 0,94, 1,5, 0,86 i 1,0 m na ścianie wschodniej ma przedsta-wienie prawdopodobnie Totmesa I przed stołem ofiarnym. Na ścianie przeciwległej królowa (kartusze zmienione na Totmesa III) siedzi przed stołem ofiarnym, a na tylnej ofiarowuje kadzidło Amonowi.

Druga nisza tej ściany (137) zawiera podobne przedstawienia: na ścianach wschodniej i zachodniej odpowiednio królowe Iahmes i Hatszepsut przed stołami ofiarnymi, a na ścianie tylnej Hatszep-sut ofiarowuje cztery wazy dSrt Amonowi.

Podczas sezonu 1981 roku inż. Z.wysocki odkrył dwie dodatko-we nisze (strzałki na rys.1). Były one kompletnie wypełnione od-łamkami kamienia i ozęściami dekorowanych bloków z różnych części świątyni prawdopodobnie w okresie ptolemejskim.

Wszystkie te nisze mają pewne wspólne cechy: podobne wymia-ry, repertuar ikonograficzny, obecność ornamentu blokowego i he-keronu. Ioh sklepienia są malowane na wzór nocnego nieba (złote gwiazdy na ciemnoniebieskim tle). Umieszczone są w kontekście re-liefów obrazujących funkcję pomieszczenia. Wydaje się, że ich za-daniem było przechowywanie posągów królewskich, umożliwiając irn tym samym ciągłe przebywanie w obecności świętej barki. Z prak-tycznego punktu widzenia umieszczenie posągów w niszach dawało więcej miejsca na manewrowanie barką.

Mniejszy pokój położony za salą na barkę ma dwie nisze o słabym stanie zachowania. Nisza południowa o wymiarach odpowied-nio 0,41, 2,45, 1,04 i 2,08 m ma na węgarach tytulaturę królews-ką. Na ścianie wschodniej Totmes III ofiarowuje dary bogom Atumo-wi i Iunyt w towarzystAtumo-wie ka. Na przeciwległej ścianie królowa składa ofiarę Hator i Czenent, a na tylnej ścianie król daje wodę i kadzidło Amonowi.

Nisza w ścianie północnej (144) o wymiarach odpowiednio 0,4, 2,46, 1,1 i 2,4 m ma na węgarach również tytulaturę królewską. Na ścianie zachodniej Totmes II (uzurpowany przez Amenhotepa II) składa ofiary dwóm bóstwom, na wschodniej Totmes III ofiarowuje dary Ozyrysowi i innemu bogowi. Solana tylna jest podzielona na

(7)

66

dwa rejestry: w górnym król klęczy przed Amonem, a w dolnym ofia-rowuje kadzidło Montu i drugiemu bogowi. Obie te nisze dekorowane są hekeronem spiczastym.

b. Zachodnia ściana z niszami na górnym tarasie, będąca za-razem zachodnią granicą górnego dziedzińca, flankuje wejście do sanktuarium Amona. Jej całkowita długość wynosi 37,4 m, a wyso-kość 5,8 m. Ściana ta jest podzielona na dwie równe części przez portal granitowy. Każda z tych części ma 9 nisz (5 wysokich i 4 niskie)

Nisze wysokie mają następujące wymiary: wysokość 3,2, szero-kość 0,7 i głęboszero-kość 0,8 m, a niskie 1,9, 0,7 i 1,6 m odpowiednio. Niskie nisze były kieâys zaopatrzone w drzwi, jak wskazują ślady

zawiasów.

Wertykalne obrzeża nisz zawierają tytulaturę królewską i tekst dedykacyjny, a framugi poziome zdobione są przedstawieniem dysku solarnego. Nadproża nisz są dekorowane scenami rytualnymi. Wewnątrz nisz niskich występują członkowie rodziny Tutmozy-dów w towarzystwie różnych bóstw:

nisza B - ściana tylna: Hatszepsut zmieniona na Totmesa II pomiędzy Hator i Ra, ściana południowa: osobistość królewska przed stołem ofiarnym i Inmutefem, ściana północna: osobistość

królewska z Totem,

nisza D - odpowiednio Hatszepsut zmieniona na Totmesa II po-między dwóma bóstwami, Totmes III z Inmutefem i Totmes II z Totem,

nisza F - królowa z dwoma bóstwami, Totmes I z Inmutefem i Totmes II z Totem,

nisza H - tylna ściana zniszczona, Totmes II z Inmutefem, Totmes III z! Totem,

nisza K - odpowiednio Hatszepsut zmieniona na Totmesa II po-między Atumem i bóstwem sokologłowym, Totmes II z Inmutefem i Totmes III z Totem,

nisza M - królowa zmieniona na Totmesa II z dwoma bóstwami, Totmes II z Inmutefem i Totmes III z Totem,

nisza 0 - odpowiednio Hatszepsut zmieniona na Totmesa II z Gebem, Totmes II z Inmutefem i Totmes I z Totem,

7 e ' L.Dąbrowski, Temple d'Hatchepsoutta Deir el-Bahari, 3

te-rasse, projet de la reconstruction du mur ouest de la cour, ST II, Warszawa 1968.

(8)

67

-nisza Q - odpowiednio Totmes II pomiędzy Ozyrysem i Dptt, Totmes II z Inmutefem i Totmes III z Totem.

Po stronie na południe od wejścia do zespołu Amona, osobis-tość królewska na ścianie tylnej nisz występuje zawsze w białej koronie, podczas gdy po przeciwnej stronie zawsze nosi czerwoną.

Winlock sugeruje 8, że każda z niskich nisz zawierała

gra-nitowy posąg Hatszepsut w pozycji siedzącej.

Natomiast wysokie nisze zawierały kolosalne posągi stojącej Hatszepsut w postaci Ozyrysa. Każda ze ścian bocznych jest po-dzielona na rejestry z reliefami przedstawiającymi różne bóstwa. Na ścianach tylnych, które w większości przypadków są zniszczo-ne, występuje tytulatura królewska. Później ozyriaki zostały na rozkaz Totmesa III pogruchotane i pogrzebane w pobliskich

kamie-Q nlołomach

c. Zespół słoneczny - od czasów XVIII dynastii był określa-ny jako "?wt Rc". Było to miejsce otwarte, dostępne dla promieni słonecznych

Najwcześniejszy dotąd znany kompleks słoneczny należący do świątyni grobowej znajduje się na północ od górnego dziedzińca w świątyni Hatszepsut w Deir el-Bahari i składa się z westybulu kolumnowego oraz otwartego dziedzińca z ołtarzem słonecznym i niszami (rys.2).

'U północnej ścianie westybulu jest posadowiona niewielka

nisza (115). Została ona zrekonstruowana przez Newberry'ego w 18S4 roku i ma następujące wymiary: wysokość 1,54, szerokość 0,71 i głębokość 1,92 m. Na ścianie tylnej Hatszepsut (obecnie wymłotkowana) niegdyś przebywała w towarzystwie Amona. Na ścia-nie zachodścia-niej królowa jest tirze d stawiona jako mężczyzna na

tro-11

nie , siedzący przed ołtarzem. Podobna scena znajduje się na przeciwległej ścianie.

8 H.Winlock, M A Excavations at Thebes, BMMA XII, 1928.

9 Idem, Excavations at Deir el-Bahri 1911-1931, New York 1942, 91.

R.Stadelman, î>wt R < ais Kultstaette des Sonnengottes im Neuen Reiche, MDAIK 25,

1969-11

S.Margetts, The Masculine Character of Hatshepsut, Queen of Eeypt, Bulletin of the History of Medicine, Baltimore, nr 6, 1951, 559-562.

(9)

68

R y s . 2 . Zespół kultu słońca

Pośrodku zachodniej ściany dziedzińca jest n i s z a ( 1 1 7 ) o po-ziomie posadowienia 1 , 5 7 m od p o d ł o g i . Ma ona 1 , 5 5 m wysokości, 0 , 7 1 m szerokości i 1 , 3 5 m głębokości. Na tylnej ścianie królowa niegdyś stała między Amonem-Ra i Horusem, ale r e l i e f ucierpiał dwukrotnie: najpierw Totmes I I I usunął kartusze i sylwetkę Hat-szepsut, a potem Schnaton z n i s z c z y ł imię i postać Amona. Za cza-sów panowania Ramzesa I I drugie z n i s z c z e n i e zostało naprawione.

Na ścianach bocznych tej niszy znajduje się identyczna sce-na: kapłan grobowy składa o f i a r y królewskiemu ka.

N i s z a południowej ściany dziedzińca nie ma s k l e p i e n i a , a j e j r e l i e f y są nie ukończone.

Znamienny jest tu zestaw bogów: Amon występuje samotnie na tylnej ścianie niszy w westybulu, natomiast w niszach d z i e d z i ń c a słonecznego towarzyszy mu Horus jako gospodarz swojej d z i e d z i n y . Ściany dziedzińca słonecznego pozostają niedekorowane.

Podłużna kaplica przylegająca do północnej ściany d z i e d z i ń c a była poświęcona Anubisowi. Ta kaplica ma dużą niszę ( 1 2 2 ) ze sklepieniem wspornikowym w swojej ścianie zachodniej. Na ścianie tylnej t e j niszy Anubis obdarowuje królową znakiem ż y c i a , nato-miast na ścianie północnej Totmes I i królowa Senseneb ofiarowują Anubisowi owoce, jarzyny i mięso. Na przeciwległej ścianie Hat-szepsut w asyście Iahmes składa ofiary siedzącemu na tronie Amo-nowi .

69

N i s z a ta ma 2 , 1 2 m wysokości, 0 , 7 6 m szerokości i 2 , 1 7 m głębokości. Dekoruje ją hekeron spiczasty, a sklepienie było ma-lowane na wzór nocnego n i e b a .

d . Na południe od górnego dziedzińca jest umieszczony kom-pleks trzypokojowy o wielkim znaczeniu dla świątyni - jest on bowiem poświęcony królewskiemu kultowi grobowemu. Składa się b dwóch sal o f i a r grobowych należących do Totmesa I i

Hatsze-p s u t , Hatsze-połączonych korytarzem ( r y s . 3 ) .

Naprzeciwko w e j ś c i a do sali o f i a r Hatszep^ut usytuowane są dwie nisze we wschodniej ścianie westybulu. Północna z nich ( 9 4 )

na ścianie tylnej ma przedstawie-nie siedmiu krów zaświatowych i byka. Jest to motyw z r o z d z i a ł u 148 Księgi Umarłych. Lewa ściana boczna zawiera siedmioliniowy tekst zaczerpnięty z tego roz-d z i a ł u , a ponaroz-dto na obu bocznych ścianach znajduje się przedsta-wienie Hatszepsut stojącej przed ołtarzem w towarzystwie k a . Byk był celowo zniszczony, podobnie jak górne partie scen. N i s z a ta .ma następujące wymiary: szerokość

2 , 6 3 m, głębokość 1 , 2 5 m i szero-kość w e j ś c i a 0 , 9 m. Otwiera się na wysokości 1 , 2 5 m od poziomu podłoei, sklepienie nie jest

za-12 chowane

bocznych ścianach ma przedstawie-nia króla z ka przed stołem ofiarnym. Tylną ścianę zajmuje przedstawienie ośmiu mumiokształtnych bÓ3tw grobowych (cztery z nich to prawdopodobnie synowie Horusa, z czterech pozostałych

1 2 J . M . J y n s s e n , I n s c h r i f t e n der Nische der 7 Kuehe in Deir el-Bahari, Wiener Z e i t s c h r i f t fuer die Kunde des Morgenlandes, Wien 1 9 5 7 .

R y s . 3 . Kompleks na południe od dziedzińca

(10)

69 -Nisza ta ma 2,12 m wysokości, 0,76 m szerokości i 2,17 m

głębokości. Dekoruje ją hekeron spiczasty, a sklepienie było

ma-lowane na wzór nocnego nieba.

d. Na południe od górnego dziedzińca jest umieszczony

kom-pleks trzypokojowy o wielkim znaczeniu dla świątyni - jest on

bowiem poświęcony królewskiemu kultowi grobowemu. Składa się

z dwóch sal ofiar grobowych naleźąoyoh do Totmeaa I i

Hatsze-paut, połąozonych korytarzem

(rys.3).

Naprzeciwko wejścia do sali

ofiar Hatszepsut usytuowane są

dwie nisze we wschodniej ścianie

westybulu. Północna z nich (94)

na ścianie tylnej ma

przedstawie-nie 3iedmiu krów zaświatowych i

byka. Jest to motyw z rozdziału

148 Księgi Umarłych. Lewa ściana

boczna zawiera siedmioliniowy

tekst zaczerpnięty z tego

roz-działu, a ponadto na obu bocznych

ścianach znajduje się

przedsta-wienie Hatszepsut stojącej przed

ołtarzem w towarzystwie ka. Byk

był celowo zniszczony, podobnie

jak górne partie scen. Nisza ta

.ma następujące wymiary: szerokość

2,63 m , głębokość 1,25 m i

szero-kość wejścia 0,9 m . Otwiera się

na wysokości 1,25 m od poziomu

podłosi, sklepienie nie jest

za-12

chowane

bocznych ścianach ma

przedstawie-nia króla z ka przed stołem ofiarnym. Tylną ścianę zajmuje

przedstawienie ośmiu mumiokształtnych bÓ3tw grobowych (cztery

z nich to prawdopodobnie synowie Horusa, z czterech pozostałych

Rys.3. Kompleks na południe

od dziedzińca

Nisza południowa (95) na

J.M.Janssen, Inschriften der Nische der 7 Kuehe in Deir

el-Bahari, Wiener Zeitschr-ift fuer die Kunde des Morjeenlandes,

M e n 1957.

(11)

70 -Rys.4. Zespół kultu Anubisa

jedno to Renpet). Bóstwa szakalo- i sokoloełowe patrzą w kierunku

„ -13

połnocnym, podczas gdy bogowie z głową ludzką odwrotnie .

Jest uderzające, że te dwie nisze kompletnie wyłamują się

z repertuaru przedstawień wszystkich innych nisz świątyni

Hatsze-psut, z uwagi na tematykę przedstawień swoich tylnych ścian.

Transpozycja motywu z rozdziału 148 Księgi Umarłych j e s t unikalna

i nie występuje później w związku z miejscami królewskiego kultu

grobowego. W obu przypadkach tylne ściany są szczególnie

podpo-rządkowane aspektowi eschatologicznemu.

e. Zespół Anubisa znajduje się po północnej stronie Portyku

Narodzin i składa się z sali hypostylowej i trzech pomieszczeń za

nią ( r y s . 4 ) . Pośrodku ściany północnej sali hypostylowej na

wyso-kości 0,46 m powyżej poziomu podłogi otwiera się nisza ( 6 2 ) . Ma

ona 1,84 m wysokości, 0,79 m głębokości i 0,89 m szerokości. Po

obu stronach niszy znajdują się dwie sceny: w pierwszej

Hatszep-sut s t o i przed Anubisem, podczas gdy w drugiej przed Upuautem. Na

nadprożu niszy znajduje się scena, w której Totmes I I I ofiarowuje

wino Sokarowi. Sama nisza była poświęcona Anubisowi. Występuje on

na t y l n e j ścianie naprzeciw królowej, której postać j e s t

znisz-czona. Ściany wschodnia i zachodnia są zajęte odpowiednio przez

Dptt i Nechbet.

1 3

S . N a v i l l e , Temple V, pl.CXXVII.

71 Po przeciwnej stronie s a l i hypostylowej, na wysokości 0,53 m

od poziomu posadzki, otwiera się druga nisza (61). Ma ona

nastę-pujące wymiary: wysokość 1,86 m, szerokość 0,92 m i głębokość

0,81 m. Na ścianie t y l n e j niszy królowa pozostaje w obecności

Anubisa, a na ścianach wschodniej i zachodniej znajdują się

odpo-wiednio boginie Dptt i Mut.

Te dwie nisze mają na framugach tytulaturę królewską, a

dys-ki słoneczne strzegą wejścia do nich. Leżą one dokładnie

naprze-ciw s i e b i e i ich wymiary są bardzo zbliżone.

Sanktuarium Anubisa składa się z dwóch pomieszczeń i

głębo-k i e j niszy (2,14 m wysogłębo-ka, 0,78 m szerogłębo-ka i 2,12 m głębogłębo-ka),

o t w i e r a j ą c e j się w zachodniej ścianie drugiego pomieszczenia. Na

ścianach bocznych królowa składa ofiary siedzącemu Anubisowi,

podczas gdy na tylnej podchodzi do tegcr boga. Reliefy t e j niszy

są mocno zniszczone.

Jest rzeczą bardzo znamienną, że nisza ta ma wiele wspólnych

cech z niszą poświęconą także Anubisowi po północnej stronie

kom-pleksu solarnego. Obie są bardzo głębokie, ciemne i wydłużone, a

także zorientowane na zachód, co zgadza się z charakterem

Anubi-sa.

f . Pozostaje do rozważenia ostatnie z sanktuariów,

mianowi-cie zespół Hator ( r y s . 5 ) .

Z s a l i hypostylowej wchodzi się do westybulu, który j e s t

za-razem salą stołu ofiarnego. Westybul ma cztery nisze - dwie

w ścianach bocznych i dwie w ścianie t y l n e j . Prawdopodobnie nie

14 były one zamykane

Na ścianie południowej westybulu j e s t przedstawione gremium

16 bóstw. We wschodniej c z ę ś c i t e j ściany otwiera się dobrze

za-ohowana nisza (43). Na j e j t y l n e j ścianie znajduje się podwójna

soena oddawania c z c i bogom: po prawej stronie królowa s t o i przed

Amonem, po lewej zaś Totmes I I I przed Hator. Na zachodniej ś c i a

-nie niszy królowa składa o f i a r ę Horusowi, a na przeciwległej

ścianie Horusowi Sematawi. Nisza ta j e s t zdobiona hekeronem s p i

-czastym i ornamentem blokowym, a j e j wymiary są jak następuje:

wysokość 2,31 m, szerokość 1,54 m i głębokość 1,63 m.

Na północnej ścianie westybulu królowa występuje przed

Ha-t o r . Nisza w Ha-t e j ścianie (44) ma na Ha-t y l n e j śoianie przedsHa-tawienie

^ J.Vandier, Manuel d'archeologie Egyptienne 11,675.

/

(12)

71 Po przeciwnej stronie sali hypostylowe j, na wysokości 0,53 m

od poziomu posadzki, otwiera się druga nisza (61 ). Ma ona

nastę-pujące wymiary: wysokość 1,86 m, szerokość 0,92 m i głębokość

0,81 m. Na ścianie tylnej niszy królowa pozostaje w obecności

Anubisa, a na ścianach wschodniej i zachodniej znajdują się

odpo-wiednio boginie Dptt i Mut.

Te dwie nisze mają na framugach tytulaturę królewską, a

dys-ki słoneczne strzegą wejścia do nich. Leżą one dokładnie

naprze-ciw siebie i ich wymiary są bardzo zbliżone.

Sanktuarium Anubisa składa się z dwóch pomieszczeń i

głębo-kiej niszy (2,14 m wysoka, 0,78 m szeroka i 2,12 m głęboka),

otwierającej się w zachodniej ścianie drugiego pomieszczenia. Na

ścianach bocznych królowa składa ofiary siedzącemu Anubisowi,

podczas gdy na tylnej podchodzi do teęcr boga. Reliefy tej niszy

są mocno zniszczone.

Jest rzeczą bardzo znamienną, że nisza ta ma wiele wspólnych

cech z niszą poświęconą także Anubisowi po północnej stronie

kom-pleksu solarnego. Obie są bardzo głębokie, ciemne i wydłużone, a

także zorientowane na zachód, co zgadza się z charakterem

Anubi-sa.

f. Pozostaje do rozważenia ostatnie z sanktuariów,

mianowi-cie zespół Hator (rys.5).

Z sali hypostylowej wchodzi się do westybulu, który jest

za-razem salą stołu ofiarnego. Westybul ma cztery nisze - dwie

w ścianach bocznych i dwie w ścianie tylnej. Prawdopodobnie nie

14 były one zamykane

Na ścianie południowej westybulu jest przedstawione gremium

16 bóstw. We wschodniej części tej ściany otwiera się dobrze

za-chowana nisza (43). Na jej tylnej ścianie znajduje się podwójna

soena oddawania czci bogom: po prawej stronie królowa stoi przed

Amonem, po lewej zaś Totmes III przed Hator. Na zachodniej

ścia-nie niszy królowa składa ofiarę Horusowi, a na przeciwległej

ścianie Horusowi Sema-tawi. Nisza ta jest zdobiona hekeronem

spi-czastym i ornamentem blokowym, a jej wymiary są jak następuje:

wysokość 2,31 m, szerokość 1,54 m i głębokość 1,63 m.

Na północnej ścianie westybulu królowa występuje przed

Ha-tor. Nisza w tej ścianie (44) ma na tylnej śoianie przedstawienie

14

(13)

Rys.5. Zespół Hat hor

Hatszepsut przed Amonem i Hator. Na ścianie bocznej zachodniej królowa składa ofiarę Hesis, a na przeciwległej krowiogłowej Ha-tor. Po za wysokością (2,02 tn) nisza ta ma wymiary zbliżone do poprzedniej.

W tylnej ścianie westybulu znajdują się dwie nisze. Ponad wejściem do niszy (45) królowa stoi przed Hator. Na ścianie

tyl-nej tej niszy królowa oddaje cześć Amonowi, na południowej ścia-nie bocznej składa ofiarę Harachta i na przeciwległej Hator. Ni-sza ta ma 1,86 m wysokości, 1,77 m głębokości i 1,01 m szerokoś-ci.

Ponad wejściem do niszy (46) królowa składa wiosło w ofie-rze Hator. Na ścianie tylnej niszy Hatszepsut stot pofie-rzed Amonem, podczas gdy na ścianach bocznych północnej i południowej składa ofiary odpowiednio Dptt i Nechbet. Nisza ta ma wymiary podobne jak poprzednia.

Wszystkie nisze westybulu są dekorowane hekeronem spiczas-tym i ornamentem blokowym.

(14)

73

W sali na barkę Hator znajdują się dwie małe, nie dekorowa-15

ne nisze , wykute na poziomie podłogi w każdej z bocznych ścian.

Za salą na barkę znajduje się wewnętrzne sanktuarium Hator. Dwie nisze w jego bocznych ścianach (55 i 56) zasługują na

szczególną uwagę. Zachowały się tam bowiem cztery portrety Sen-muta na ścianach bocznych - Innej dekoracji nisze nie mają.

Cała świątynia, wliczając małe otwory i nisze, ma około dziewięćdziesięciu wejść. Większość z nich była kiedyś zaopa-trzona w drewniane drzwi, jedno- lub dwuskrzydłowe, otwierające si5 do wewnątrz w taki sposób, że zakrywały powierzchnię ścian bocznych w stopniu odpowiadającym rozmiarov/i skrzydeł. Na wielu z tych powierzchni Senmut nakazał wyrzeźbić swoje przedstawienia w postawie klęczącej lub niekiedy stojącej. W niszach

wewnętrz-nego sanktuarium Hator cztery z tych przedstawień uniknęły zniszczenia z rąk wrogów Senmuta. Pozostałe przedstawienia zos-tały wymłotkowane i pobielone wapnem, jednakże ślady ich są jeszcze widoczne w wielu miejscach w świątyni.

W niszach sanktuarium Hator rozmiary portretów Senmuta wy-16

noszą 0,24 x 0,28 m . Relief "en creux" ukazuje Senmuta w pos-tawie klęczącej, z rękami wzniesionymi w geście adoracji. W obu niszach Senmut oddaje cześć Hator, z wyjątkiem ściany zachodniej niszy północnej, gdzie zwraca się do Amona. Przez umieszczenie portretów i grobu na terenie świątyni Senmut popełnił święto-kradztwo, co było m.in. przyczyną zniszczenia większości jego wizerunków.

Zakończenie

Pod względem liczby nisz świątynia Hatszepsut jest unikalna w całej egipskiej architekturze. Nigdy przedtem ani potem nie napotykamy świątyni tak bogato wyposażonej w nisze. Cały zespół spełniał wymagania kultowe kilku ważnych bogów, a każde sanktua-rium należące do nich ma przynajmniej jedną niszę. Nisze zespołu Amona są poświęcone wyłącznie temu bogu, który występuje

regu-1 5 Id. Ibid.

'l fi

W.Hayes, Varia from the Time of Hatshepsut, MDAIK 15, 1957, 82.

(15)