WPROWADZENIE
T eoria w yboru społecznego pow stała w odpowiedzi n a praktyczną potrzebę ulepszenia stosow anych sposobów podejm ow ania decyzji zbiorowych. Jej prapoczątki są związane z paradoksam i odkrytym i pod koniec XV III wieku przez m arkiza de C ondorceta i Jean-C harles’a de Borda. U jaw niają one istotne ułomności klasycznych i najczęściej stosowanych, także obecnie, m etod podej
m ow ania zbiorowych decyzji: zwykłej większości i większości pierwszeństwa.
Opis historii rozw ażań n a tem at m etod podejm owania społecznych decyzji, obejmującej blisko dwieście lat, do połowy X X wieku, zawiera m onografia D uncana Blacka The Theory o f Committees and Elections (1958). Jak o datę pow stania teorii w yboru społecznego przyjmuje się jednak opublikowanie w 1951 ro ku m onografii Social Choice and Individual Values napisanej przez K ennetha J. A rrow a, laureata N agrody N obla w 1972 rok u w dziedzinie ekonomii. Poważny w kład do rozwoju tej teorii wnieśli także inni laureaci N agrody N obla w tej dziedzinie: James M . Buchanan (1986), Jo hn C.
H arsanyi, Jo h n F. N ash, R einhard Selten (1994), a przede wszystkim A m artya K . Sen, k tó ry otrzym ał tę nagrodę w 1998 roku. Bardzo intensywny rozwój teorii po opublikow aniu wyżej wymienionej, klasycznej m onografii K .J. A r
row a, znajduje swoje odbicie w licznych książkach (do najważniejszych należą:
Sen (1970), Fishburn (1973), Kelly (1978), Suzum ura (1983)), ja k również w dużej ilości artykułów publikow anych w takich czasopismach jak „American Econom ic Review” , „Econom etrica” , „Journal o f Econom ic T heory” , „T heo
ry and D ecision” , a także w pism ach poświęconych tej dziedzinie „Public Choice” (od 1966 roku, początkowo pod tytułem „Papers in N on-M arket D ecision-M aking” ) oraz „Social Choice and W elfare” (od 1984 roku). Prze
gląd dorobku tej teorii zawiera dw utom ow a publikacja pod redakcją K .J.
A rrow a, A. Sena i K . Suzum ury Social Choice Re-exam ined (1997). W Polsce do 1989 ro k u praw ie nie było publikacji poświęconych tej problem atyce.
D opiero w ostatniej dekadzie X X wieku pojawiły się artykuły na tem at m etod głosowania i w yborów oraz sprawiedliwego podziału dób r (głównie w „Stu
diach Socjologicznych”), a także pierwsze książki.
Powszechnie uw aża się, że decyzje społeczne należy podejm ować dem o
kratycznie, d o b ra dzielić sprawiedliwie, a rozw iązania społeczne p o w in n y
respektować autonom ię osób i ich praw a indywidualne. Co oznaczają te oczekiwania i czy możliwe jest ich spełnienie? N a te pytania usiłuje od powiedzieć teoria w yboru społecznego.
T eoria w yboru społecznego b ada m etody podejm owania decyzji społecz
nych. W odróżnieniu od decyzji indywidualnych, decyzje społeczne zawsze m uszą być podejm ow ane za pom ocą wyraźnie określonych m etod. M etody w yboru społecznego przyporządkow ują profilom indywidualnych preferencji lub użyteczności, określonych n a zbiorze alternatyw społecznych: (1) społeczne uporządkow ania tego zbioru alternatyw (funkcje społecznej oceny) lub (2) podzbiory alternatyw wybranych (funkcje społecznego wyboru). Pożądane ich własności, które zwykle są w yrażane w języku naturalnym przez polityków, etyków, filozofów itp., w teorii w yboru społecznego są przedstaw iane w postaci postulatów m atem atycznych. Pozwala to n a ujawnianie konsekwencji pewnych zestawów postulatów nakładanych na proces podejm ow ania decyzji społecznej.
W yniki takich bad ań m ają często postać twierdzeń o nieistnieniu m etod spełniających kilka pożądanych warunków. N iektóre z nich są nazywane paradoksam i w yboru społecznego (np. paradoks wyborczy A rrow a, paradoks liberalizmu Sena). W yznaczają one granice wymagań, jakie m ożna stawiać procesowi podejm ow ania decyzji społecznej.
M etody zbiorowego podejm ow ania decyzji w wyniku głosowania w zgro
m adzeniu bezpośrednio podejm ującym społeczną decyzję lub poprzez wybór przedstawicieli do takiego zgrom adzenia są głównym, ale nie jedynym przedm iotem zainteresow ania teorii w yboru społecznego. Zajmuje się ona również sposobam i dokonyw ania społecznego w yboru lub społecznej oceny takich rozwiązań, które m ają różne konsekwencje dla członków grupy lub społeczeństwa (np. podział dóbr). W tych sytuacjach podstaw ą społecznej decyzji są profile indywidualnych preferencji lub użyteczności tych rozwiązań.
W ten sposób, poza m etodam i dem okratycznego podejm ow ania decyzji, do obszaru zainteresow ań teorii w yboru społecznego należą również takie ważne problem y ja k sprawiedliwość dystrybutyw na czy liberalizm.
W krótkim wprow adzeniu nie jest możliwe przedstawienie wszystkich problem ów , stosowanych m etod i uzyskanych wyników w teorii w yboru społecznego. Czytelników zainteresowanych takim przeglądem odsyłam do m ojego artykułu Teoria wyboru społecznego, opublikow anego w Nowej en
cyklopedii P W N . Suplement (1999), a także do obszerniejszego artykułu przeglądowego stanowiącego wprowadzenie do w yboru tekstów Elementy teorii wyboru społecznego (2000).
Przedstaw iany Czytelnikom num er „Studiów Socjologicznych” zawiera dziewięć artykułów poświęconych różnym problem om w yboru społecznego lub też zagadnieniom ściśle z nimi związanym. Są to oryginalne artykuły napisane
przez polskich autorów , głównie m łodych pracow ników naukowych. Poziom ich trudności, związany z wykorzystaniem środków form alnych, nie przekracza przygotow ania m atem atycznego polskich socjologów. Jedynym, wyraźnie tru d niejszym tekstem jest artykuł Racjonowanie „hydrauliczne”.
N um er otwiera artykuł Jacka H am ana Racjonalne metody podziału mandatów w wyborach proporcjonalnych. A u to r analizuje w nim własności m etod proporcjonalnego podziału m andatów między partie. Sposób prze
liczania głosów n a m andaty jest istotnym elementem systemu wyborczego, a niekiedy jego znaczenie jest nie mniejsze od znaczenia rozkładu głosów wyborców. Te same m etody m ogą być również wykorzystywane do proporc
jonalnego podziału m andatów między okręgi wyborcze i historycznie większość z nich została opracow ana do realizacji tego celu, dokładniej - d o podziału m andatów w Izbie Reprezentantów U SA między stany. O ba problem y różnią się jednak nieco pożądanym i własnościami m etody alokacji m andatów . A utor koncentruje uwagę n a podziale m andatów między partie. Przedstawia bardzo obszerny zestaw m etod podzielonych n a dwie klasy: m etody największej reszty oraz m etody dzielnikowe, następnie bada spełnianie przez nie dużego zesta
wu pożądanych własności. Szczególną uwagę zwraca na konsekwencje sto
sowania poszczególnych m etod dla m ałych i dużych partii.
D rugi artykuł, napisany przez M ikołaja Jasińskiego, Czy zawsze większy je s t silniejszy, czyli ja k zmierzyć siłę uczestników zgromadzeń decyzyjnych? jest poświęcony indeksom siły. Indeksy te charakteryzują względną siłę poszczegól
nych uczestników (np. kluby poselskie) przy podejm ow aniu decyzji zbioro
wych, zapotrzebow anie na nich przy tworzeniu koalicji, ich znaczenie w koalicji i opłacalność koalicji dla jej uczestników. D okładniej, A utor analizuje p o d staw ow ą klasę ocen pozycji uczestników, tzw. indeksy a priori, w których abstrahuje się od wewnętrznego zróżnicowania poszczególnych uczestników, ich zhierarchizow ania itp. A u to r przedstaw ia najważniejsze indeksy a priori, analizuje i porów nuje ich własności. A naliza ta ujawnia, że - wbrew „zdrow o
rozsądkow em u” sposobowi m yślenia - wielkość uczestników procesów decy
zyjnych niekoniecznie bezpośrednio przekłada się na ich siłę. Ilustrację zastoso
w ania i interpretacji indeksów siły stanowi wykorzystanie ich do opisu aktu al
nej konfiguracji klubów i kół poselskich w polskim Sejmie oraz w sejmiku województwa mazowieckiego.
D w a następne artykuły przedstaw iają klasyczną problem atykę teorii w ybo
ru społecznego - agregowanie indywidualnych preferencji lub użyteczności w preferencję społeczną. Pierwszy z nich M etody agregacji preferencji indy
widualnych, napisany przez Grzegorza Lissowskiego, zawiera opis kilkunastu m etod wyznaczania społecznej preferencji na podstaw ie profilu preferencji indywidualnych. Jest on poprzedzony propozycją klasyfikacji tych m etod oraz podkreśleniem różnic między dw om a celami agregacji: norm atywnym - właści
wym dla m etod w yboru społecznego i opisowym - odpowiadającym zadaniom
m etod opisu statystycznego. W ybór m etody powinien zależeć od celu agregacji i wymaga wiedzy o jej własnościach.
D rugi artykuł, Agregowanie ocen sędziów sportowych jako przykład zbioro
wego podejmowania decyzji, którego autorem jest D ariusz Przybysz jest p o święcony analizie własności pewnej szczególnej klasy m etod. A u to r bada stosow ane w sporcie m etody ustalania kolejności zawodników na podstawie ocen sędziów w sportach niewymiernych w taki sposób, jak analizuje się m etody podejm ow ania społecznych decyzji w teorii w yboru społecznego. D la tego celu przypom ina i wyjaśnia najważniejsze postulaty, których spełnienia wymaga się lub oczekuje od m etod wyznaczania społecznej preferencji. Dzięki tem u artykuł jest ciekawy również dla tych Czytelników, którzy zupełnie nie interesują się sportem . W ybór m etod oceniania w sportach niewymiernych jako przedm iotu analizy jest szczególnie trafny. Po pierwsze, m etody te są tworzone i m odyfikow ane n a podstaw ie wieloletnich doświadczeń sędziów sportowych, w całkowitym oderw aniu od wiedzy teoretycznej n a tem at m etod podejm ow a
nia społecznych decyzji. Interesujące jest więc stwierdzenie, czy i w jakim stopniu m etody opracow ane w takich „naturalnych” w arunkach spełniają postulaty form ułow ane w teorii w yboru społecznego. Po drugie, m etody oceniania w sporcie stw arzają możliwość przeanalizow ania znacznie bogatszej klasy sytuacji niż klasyczne sposoby podejm owania decyzji przez zgrom a
dzenia.
A rtykuł G rzegorza Lissowskiego Zasady sprawiedliwości dystrybutywnej:
nowe zasady oceny sprawiedliwości rozpoczyna serię czterech artykułów p o święconych problem om podziału dóbr. Przedstawia on nowe wyniki badań nad zasadam i sprawiedliwości dystrybutywnej. W yniki te m ają zarówno charakter teoretyczny, jak i empiryczny. A rtykuł zawiera propozycję rozszerzenia zbioru zasad oceny sprawiedliwości podziałów dó br o zasady, które stanow ią uogól
nienie rawlsowskich i konserwatywnych zasad sprawiedliwości. Empirycznym uzasadnieniem trafności tego rozszerzenia jest zgodność ocen podziałów dób r za pom ocą tych zasad z ocenami sprawiedliwości form ułow anym i przez osoby badane. D la dużego odsetka osób badanych w przeprowadzonym eksperym en
cie nowe zasady były najbliższe ich ocenom, bliższe od zasad klasycznych, a dla pewnych problem ów podziału d ó b r były one najbliższe ocenom największej liczby osób badanych. P onadto, okazało się, że zasady sprawiedliwości, zarów no nowe, ja k i klasyczne, m ożna uporządkow ać wzdłuż pewnego k on tinuum : od radykalnych zasad egalitarnych do zasad konserwatywnych.
Ujaw nione w badaniach eksperym entalnych uporządkow anie zasad m a rów nież uzasadnienie teoretyczne uzyskane w wyniku analizy, jakie postulaty etyczne są zawsze spełniane bądź zawsze gwałcone przez daną zasadę sprawied
liwości.
K olejny artykuł, napisany przez M artę K uc, Analiza zasad sprawiedliwości Klemensa Szaniawskiego zawiera porów nanie dwóch proponow anych przez
K lem ensa Szaniawskiego probabilistycznych zasad sprawiedliwości i rozszerza w istotny sposób wiedzę n a tem at ich własności. Zasady Szaniawskiego m ają zastosowanie do podziału zbioru niepodzielnych dóbr. W arto podkreślić, że badania problem u podziału zbioru niepodzielnych dóbr, znacznie rzadziej rozważanego w literaturze niż podział do b ra doskonale podzielnego, m ają w Polsce długą tradycję. W ystarczy tu wspomnieć znaczące prace Bronisława K nastera z 1946 ro k u i H ugo Steinhausa z 1948 roku. Zasady proponow ane przez Szaniawskiego m ają charakter egalitarny, ale postulat egalitaryzmu jest w nich odm iennie interpretow any: jak o równość szans satysfakcji bądź też jako równość szans wyboru. Szaniawski pokazał, że postulat równości szans satysfakcji m oże być sprzeczny z postulatem optymalności, ale nie podał, w jakich sytuacjach (tzn. dla jakich profili preferencji indywidualnych) zachodzi m iędzy nimi sprzeczność. A u to rka próbuje ustalić takie w arunki w wyniku analizy problem u podziału czterech dób r między cztery osoby dla wszystkich możliwych profili preferencji indywidualnych (analiza wszystkich sytuacji tego typu była bardzo złożonym problemem obliczeniowym). Porównuje też konsekwencje zastosow ania obu zasad i pokazuje, że w przypadkach, gdy zasada równych szans satysfakcji nie jest sprzeczna z zasadą optymalności Pareto, zapewnia ona uczestnikom podziału nie mniej korzystne wyniki podziału niż zasada równych szans wyboru. P onadto, A utorka bada, czy zasady proponow ane przez Szaniawskiego spełniają dwa dodatkow e kryteria: proporcjonalności i b rak u zawiści, które nie były rozważane w oryginalnych pracach Szaniawskiego.
D w a następne artykuły, których autorem jest M arek M . Kam iński:
Problem roszczeń i Racjonowanie „hydrauliczne”, również dotyczą podziału dóbr, dokładniej - podziału pojedynczego, jednorodnego, doskonale podziel
nego dobra, ale zakładają bogatszy m odel sytuacji podziału. Różni się on od m odelu klasycznego tym, że podstaw ę decyzji o podziale dób r m ogą stano
wić, poza preferencjam i lub użytecznościami uczestników podziału, również dodatkow e inform acje o nich: w postaci pojedynczego param etru reprezen
tującego ich roszczenia, potrzeby itp. (w pierwszym artykule) lub zbioru param etrów (w drugim artykule). D rugi z tych artykułów został napisany dla czasopisma „M athem atical Social Sciences” i wkrótce zostanie opublikow any. Pragnę wyrazić wdzięczność wydawnictwu Elsevier Science za zgodę na wydrukow anie polskiego tłumaczenia. T ytuł artykułu odwołuje się do hydrau licznej m etafory, gdyż rozw ażane m etody podziału m ogą być reprezentowane za pom ocą system u naczyń połączonych. A rtykuł ten, jak wcześniej w spo
m inałem , w ykorzystuje najbardziej zaawansowane środki form alne, ale zawiera szereg nowych i ważnych wyników. D latego też A utor, n a m oją prośbę, napisał drugi, kró tki artykuł Problem roszczeń, który m oże stanowić mniej form alne wprowadzenie do lektury artykułu Racjonowanie „hydrauliczne". A naliza p ro b lemu roszczeń przedstaw iona w tym wprowadzającym artykule, który m oże być również traktow any zupełnie niezależnie, zawiera definicje najw aż
niejszych m etod podziału oraz wymagań stawianym tym m etodom . Jest ona ilustrow ana przykładem „k o n trak tu m ałżeńskiego” z Talm udu.
O statni artykuł, którego autoram i są Tadeusz Tyszka i Tom asz Zaleś- kiewicz, Zachowania wobec ryzyka w sytuacjach eksperymentalnych i w na
turalnych sytuacjach społecznych nieco odbiega od zasadniczej problem atyki teorii w yboru społecznego. Stosunek do ryzyka jest jednak istotnym elemen
tem każdej sytuacji decyzyjnej, zarów no wtedy, gdy decyzje podejm owane są indywidualnie, ja k i wówczas, gdy są one podejm owane zbiorowo. A utorzy porów nują zachow ania ludzi wobec ryzyka w dwóch typach sytuacji: w precy
zyjnie określonych loteriach i w nieprecyzyjnie określonych, ąuasi-naturalnych sytuacjach społecznych. Okazuje się, że zachow ania te różnią się zasadniczo:
w sytuacjach loteryjnych ludzie rzeczywiście reagują n a param etry ryzyka opisane w teorii decyzji, natom iast w sytuacjach naturalnych nie wydają się przykładać do nich większej wagi. A utorzy podejm ują próbę wyjaśnienia tych różnic oraz określenia ich konsekwencji.
N a zakończenie pragnę podziękow ać wszystkim A utorom , których prace składają się n a ten num er, za zgodę n a udział w tym wspólnym przedsięwzięciu, natom iast Redakcji „Studiów Socjologicznych” za umożliwienie jego realizacji.
Grzegorz Lissowski
Literatura
A rrow , K enneth J. 1951. Social Choice and Individual Values. New York: John Wiley and Sons (wyd. II rozsz.1963).
A rrow , K enneth J., A m artya Sen i K o ta ro Suzumura. 1997. Social Choice Re-examined. Vol. 1 i 2, New Y ork: International Econom ic Association.
Black, D uncan. 1958. The Theory o f Committees and Elections. Cambridge:
Cam bridge University Press.
Fishburn, Peter C. 1973. The Theory o f Social Choice. Princeton: Princeton University Press.
Kelly, Jerry S. 1978. Arrow Impossibility Theorems. New York: Academic Press.
Lissowski, Grzegorz. 1999. Teoria wyboru społecznego. W: Nowa encyklopedia P W N . Suplement. T om 7, W arszawa: W ydawnictwo N aukow e PW N , s. 638-641.
Lissowski, G rzegorz (red.). 2000. Elementy teorii wyboru społecznego. W arsza
wa: IS U W (w przygotowaniu).
Sen, A m artya K . 1970. Collective Choice and Social Welfare. San Francisco:
H olden-D ay.
Suzum ura, K o ta ro . 1983. Rational Choice, Collective Decisions and Social Welfare. Cam bridge: Cam bridge University Press.
