W sprawie pojęcia antropozoonoz pasożytniczych i ich podziału

(1)

ZBIGNIEW KOZAR

W SPRAWIE POJĘCIA ANTROPOZOONOZ PASOŻYTNICZYCH

I ICH PODZIAŁU

Wygłaszając na VI Zje:źJdzie Polskiego Towarzystwa Parazytologiczne- go (Lublin, 20 X 1958) referat na temat antropozoonoz pasożytniczych (ogłoszony drukiem w Wiad. Paraz. 5, 2/ 3, 1959) miałem na celu zarów- no wywołanie szerszej dyskusji poprzez rzucenie nowych myśli, hipotez i

ujęć,

jak

też

zwrócenie uwagi na liczne zagadnienia biologiczne antro- pozoonoz, nie

rozwiązane

i nie znane

dotąd.

Pierwszy mój cel

został częściowo osiągnięty

w postaci

ogłoszonego

w tym samym numerze cza- sopisma

artykułu

S .

Tarczyńskiego.

Jestem za to autorowi bardzo

zobowiązany.

Bynajmniej nie uważałem swego proj~ktu definicji antropozoonoz

pasożytniczych za ostateczny i zupełnie dobry . Już przy pierwszej próbie

podziału pasożytów

na poszczególne grupy

spotkałem się

z

poważnymi

trudnościami, wynikającymi głównie z niedostatków współczesnej wiedzy.

Tarczyński dość kategorycznie przeciwstawił się złożonym propozycjom,

powracając

do starej, utartej zwyczajem , definicji antropozoonoz, opartej na jedynym kryterium pochodzenia inwazji od zwierzęcia. Właściwie

autor w swej dyskusji nie wniósł nowych elementów, ,posługiwał się

nawet tymi samymi przykładami, które również i ja omówiłem. Przed- stawione argumenty nie przekonały mnie. Winien jednak jestem kilka

słów wyjaśnienia, aby nie pozostawić sprawy bez odpowiedzi.

W swym artykule usiłowałem rozdzielić •pojęcie chorób odzwierzęcych

od pojęcia antropozoonoz. W pierwszym bierzemy pod uwagę, zgodnie z projektem polskiego

słownictwa

parazytologicznego, jedynie mc.-ment pochodzenia inwazji od

zwierzęcia, niezależnie

od tego, czy jest ono

ży

wicielem

pasożyta

ostatecznym,

pośrednim

itp. Natomiast antropozoo- nozy

mają oznaczać węższą grupę

inwazji

pasożytniczych

i arg,,1merty w tej sprawie omówiłem dość wyczerpująco

.

Ta~zyńsilci utożs:amlia oby- dwa pojęcia

,

tak jak to dotąd zwyczajowo uznawano. Według tej defi-

„ Wiadomości Parazytologiczne", t. VI nr 2/3, 1960

(2)

170

ZBIGNIEW KOZAR

-

-- - - - - - - ---- - - - - -- -- ···- - - -- - - -- - - - -

nicji mianem antropozoonoz można by określić niemal wszystkiE inwazje

pasożytnicze częściej

lub rzadziej spotykane u

człowieka. Prze:::ież

nie- mal wszystkie

pasożyty człowieka pochodzą

od

zwierząt,

które

bywają

ich o::;tatecznymi, pośrednimi, pomocniczymi itd. żywicielami. l\Iusieli-

!Jyś,riy

do antropozoonoz

zaliczyć również

inwazje

wywołane

przez pier- wotniak'-, w których

żywicielami pośrednimi są

stawonogi, a

więc

nawet

śpiączkę afrykańską wywoływaną przez Trypanosoma gambiense. Prze-

cież w musze tse-tse odbywa się rozwój pasożyta, i to dość skompliko- wany, z przejściem pod błoną peritroficzną, z rozwojem w g::-uczołach ślinowych itd. Z drugiej strony jest bardzo wątpliwe, czy gatunek ten

rzeczywiście występuje w przyrodzie u zwierząt i niehczne wzmianki na ten temat wymagają potwierdzenia. Wydaje się, że człowiek jest jeciynym żywicielem ostatecznym tego pasożyta, w każdym razie od- grywa w epidemiologii

zasadniczą rolę.

Sprawa pochodzenia tych ga- tunków świdrowców, której Tarczyński poświęcił wiele uwagi, właśnie

popiera proponowaną przeze mnie definicję antropozoonoz. Zresztą rów-

nież poruszyłem pokrótce ten przykład w swoim artykule.

Do antropozoonoz według dawnej definicji musielibyśmy też zaliczyć zarodźce malarii, tak swoiste człowiekowi (za wyjątkiem pewnych małp

w dżunglii afrykańskiej, co również wymaga potwierdzenia), ale odby-

wające rozwój płciowy w komarze, a więc nabywane przez człowieka od

zwierząt. Będą tu dalej należeć wszystkie przywry , odbywające swój rozwój w ślimakach, krabach itd., filarie , przenoszone przez owady klu-

jące,

i wiele innych.

Tarczyński

staje w obronie

głównie

tasiemców z ro- dzaju Taenia, które

usiłujemy wykluczyć

z antropozoonoz , co rzeczy-

wiście może każdego w pierwszej chwili zastanowić. Ale wspomina on

jednocześnie o Ascaris lumbricoides i pisze dalej, że „wyłączenie takich

bezwzględnie dla człowieka specyficznych pasożytów odzwierzęcych jedy- nie na podstawie pewnych

przesłanek

epidemiologicznych wydaje

się

z biologicznego punktu widzenia niczym nieusprawiedliwione " . Sku ro tak, to zapewne i

inwazję

Trichuris trichiura winno

się zaliczyć

do antropozoo- noz, a

może

i Enterobius vermicularis, bo

przecież

pokrewne gatunki owsi- ków ·spotykamy u zwierząt i być może gatunek występujący u człowieka pochodzi od nich. Szkoda , że Tarczyński nie podał ani jednego przykładu

inwazji pasożytniczej, której w jego zrozumieniu nie można zaliczyć do antropozoonoz.

Wprowadzenie nowych pojęć i podziałów jest przeważnie rzeczą umowną, ale winno mieć jakiś cel teoretyczny lub chociaż praktyczny.

Niestety, w

przyjęciu

dawnej definicji antropozoonoz nie

mogę się

do-

patrzeć konkretnych korzyści. Stwierdzenie jedynie faktu , że jakieś zwie-

rzę jest żywicielem pasożyta równoległym, pośrednim lub innym nie

(3)

ANTROPOZOONOZY PASOŻYTNICZE

1 71.

~--- --- ··---··- - - -- -

wnosi wiele nowego do parazytologii, dla której jes t to normalne i

dość

powszechne zjawisko.

Tarczyński

sugeruje ,

że

stara definicja jest bar dzo.ej „biologiczna" , a proponowana przeze mnie

głównie

„epidemiologiczna", raczej dla prak-

tycznych celów. Nie mogę się z tym zgodzić, bo wydaje mi się, że właśnie

w swoim projekcie uwzględniłem więcej momentów biologicznych i e,vo- lucyjnych, nie ograniczając się tylko do zwierzęcia jako źródła inwazji.

Przecież

szczególny nacisk

położyłem

na zagadnienie

swoistości pasożyta

i jego

zmienności.

Sam fakt,

że

konieczne

będą

z czasem zmiany w spisie antropozoonoz, nie

może

jeszcze

dyskwalifikować

proponowanego po-

działu. Właśnie

biologia cechuje

się stałym

ruchem,

zmiennością,

ewolu-

cją

i trudno w tym wypadku o zasady

obowiązujące

na zawsze.

Chciałbym

t u jeszcze

wymienić

kilka

korzyści,

które, jak mi

się

wy- daje,

mogą wypływać

z proponowanego nowego

pojęcia

antropozoonoz.

1. Wydzielenie mniejszej grupy antropozoonoz

właściwych spośród dużej ilości pasożytów

spotykanych u

człowieka

i nabywanych od zwie-

rząt

wydaje

się

celowe szczególnie w parazytologii, gdzie niemal wszyst- kie inwazje

mają jakiś związek

ze

zwierzęciem.

2. Zaszeregowanie

pasożytów

do poszczególnych proponowanych grup zmusza nas do zastanowienia

się

nad rozwojem filogenetycznym i ewo-

lucją pasożytnictwa i może w tych kwestiach ułatwić tok rozumowania.

3. Nowe pojęcie antropozoonoz zwraca uwagę na bardzo istotną

sprawę swoistości

i

zmienności pasożytów, którą

winno

się

w

większym

niż dotąd stopniu uwzględniać w badaniach naukowych.

4. Nie ulegają chyba kwestii korzyści płynące z uwzględnienia czyn- ników epidemiologicznych. Posiadają one również wartość ogólnobiolo-

giczną,

nie

mówiąc już

o celach praktycznych, o planowaniu walki z da-

ną inwazją. Na zupełnie odmiennych przesłankach będzie się opierać wal- ka z tasiemcami człowieka z rodz. Taenia, których nie zaliczam mimo wszystko do antropozoonoz, aniżeli z typową antropozoonozą

,

jaką jest np. włośnica

.

Gdyby wcześniej wiedziano , że pewne filadozy

są

antropo- zoonozami,

unikniętoby

zawodu z powodu

niepowodzeń

w

podjętej

z nimi walce na terenie Kamerunu lub Malajów (o czym wspominam w swym .artykule na str. 195).

Niestety, nie mam jeszcze dostatecznych powodów do przyjęcia daw- nych poglądów, w których obronie staje Tarczyński, i zrezygnowania z proponowanej nowej koncepcji.

Być może, nastąpi

to, ale dopiero po

wysłuchaniu bardziej przekonywających argumentów. Raczej spodziewa-

łem się

krytyki co do prowizorycznego

podziału pasożytów

do poszcze- gólnych grup. Tu rzeczywiście należy jeszcze wiele faktów wyjaśnić

.

Od- czuwam też braki w sprawie proponowanej terminologii i byłbym

4

(4)

172

ZBIGNIEW KOZAR

wdzięczny

za sugestie w tej sprawie. W

każdym

razie dyskusja na ten temat jest jeszcze otwarta i niewątpliwie rozwinie się, może również na

łamach

naszego pisma.

Otrzymano 10 I 1960

LITERATURA

Z

Zakładu Parazytologii PAN w Warszawie

l.

Ko z ar Z .: Zagadnienie antropozoonoz

pasożytniczych. Wiad. Paraz.

5, 2/3, 175- 211, 1959.

2. Tarczy

ń

ski S.: Antropozoonozy

pasożytnicze

jako wyraz

jedności świata zwierzęcego

z

człowiekiem. Wiad. Paraz.

6, 2/3, 1960.

Z.KOZAR

ON THE NATION OF PARASITIC ANTHROPOZOONOSES AND THEIR DIVISION The author discusses S.

Tarczyński'

s a rticle published in the sa me issue of this periodical, in which the attempt is made to restore the former notion of parasitic anthropozoonoses by taking into consideration a zoogenous deriva tion as the sole factor of the invastion. Referring to a previous article (K o z ar, 1959) there are shown the little usefulness and appropriateness of the former notion, and new arguments are given supporting the author's suggestion made formerly.