Problemy ekologii krajobrazu, T. XXIII, 181–190.
Łukaszewska (Drelich) P. et.al., 2009, The evaluation of plant communities units for the needs of spatial planning. The Problems of Landscape Ecology, Vol. XXIII, 181–190.
Waloryzacja fitocenoz dla potrzeb planowania przestrzennego The evaluation of plant communities units for the needs
of spatial planning
Paulina Łukaszewska (Drelich)
1, Czesław Wysocki
21 Zakład Geografii Krajobrazu, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń
e-mail: paulina.drelich@umk.pl
2 Katedra Ochrony Środowiska, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, ul. Nowoursynowska 166, bud. 37, 02-787 Warszawa,
e-mail: czeslaw_wysocki@sggw.pl
__________________________________________________________________________________
Abstract. Bonitation of plant communities (phytocenoses) in suburban areas based on phytosociological survey, provides guidelines for local spatial planning at various scale. In particular, it can be used for: pointing out the necessity of nurturing and protecting the existing plant communities, creating the guidelines for shaping open spaces. Once the existing natural, aesthetic and recreation values of a housing estate have been assessed, selecting plant species for individual landscape units which show specific habitat conditions and physiognomy of potential vegetation. Application of phytosociological survey to recognize vegetation communities and their composition enables construction of spatial structure which is biologically active. It also enables people to satisfy their needs, which they are often unaware of, and, to commune with the least transformed and most varied nature of high visual and aesthetic values. The usefulness of the above method was shown in a master thesis on rating the phytocenoses of the housing estate in Kaszczorek near Toruń. It was predominantly based on the rating method of valuable open spaces created by J.R. Mahon and R.W. Miller, the method of assessment the synantrophisation level of individual units and their floral impoverishment created by C. Wysocki and P. Sikorski, as well as the method of assessment healing, psychoregulating and aesthetic properties and preferable usage of plant communities created by A. Krzymowska-Kostrowicka.
Słowa kluczowe: zbiorowiska roślinne, waloryzacja krajobrazowa fitocenoz Key words: plant communities, phytocoenose parcels landscape valorization
Wprowadzenie
W niniejszej pracy podjęto próbę opisania możliwości wykorzystania informacji pozyskanych metodą zdjęć fitosocjologicznych w tworzeniu wytycznych do kształtowania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego podmiejskich osiedli. Przedstawiona w tym opracowaniu metoda została zastosowana, aby określić walory przyrodniczo-krajobrazowe osiedla Kaszczorek w Toruniu dla potrzeb planowania przestrzennego.
Zastosowano głównie (Drelich 2003) metodę waloryzacji cennych obszarów terenów otwartych J.R. Mahon i R.W. Millera (2003). Badane są fitocenozy terenu opracowania, czyli podstawowe jednostki roślinności
Łukaszewska (Drelich) P. et.al.
pewnego konkretnego ekosystemu. Populacje roślin pozostają w różnych współzależnościach wykorzystując wspólnie przekształcone przez siebie siedlisko (Faliński 1986 za Falińska 1996; Matuszkiewicz 2001).
Kształtowanie terenów zieleni i terenów rekreacyjnych jest zadaniem własnym gminy, co określają: Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. 80, poz. 717), traktując je jako element struktury funkcjonalnej gminy, oraz Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 62, poz. 627), ujmując te tereny jako element struktury przyrodniczej i wskazując rolę miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego w utrzymaniu warunków równowagi przyrodniczej i racjonalnej gospodarki zasobami środowiska.
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego jako akt prawa miejscowego obowiązkowo określa zasady zagospodarowania i ochrony zbioru takich istniejących i potencjalnych jednostek struktury funkcjonalno- przestrzennej terytorium gminy. Możliwe jest ustalenie w planie granic terenów rekreacyjno-wypoczynkowych (Giedych, Szumański 2004). Przed przystąpieniem do sporządzenia planu rada gminy jest zobowiązana do uchwalenia studium uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego. Materiałami wyjściowymi do opracowania tego dokumentu są, między innymi, stan i funkcjonowanie środowiska przyrodniczego oraz występowanie obiektów i terenów chronionych. W studium określa się kierunki i wskaźniki dotyczące zagospodarowania oraz użytkowania terenów, w tym tereny wyłączone spod zabudowy, obszary oraz zasady ochrony środowiska i jego zasobów, ochrony przyrody, krajobrazu kulturowego, obszary wymagające przekształceń, rehabilitacji lub rekultywacji.
Metody
Zdjęcia fitosocjologiczne. Zastosowanie rozbudowanej metody J.R. Mahon i R.W. Millera (2003) jest możliwe po wykonaniu inwentaryzacji zbiorowisk roślinnych metodą zdjęć fitosocjologicznych. Proponowany sposób waloryzacji ilustruje ryc. 1. Na podstawie szaty roślinnej można wnioskować o innych składnikach ekosystemu i zachodzących w nich zmianach, to jest o warunkach siedliskowych, oddziaływaniach człowieka i faunie występującej na danym terenie. Ponieważ amplituda ekologiczna zbiorowisk roślinnych jest wąska, można na ich podstawie precyzyjnie określić czynniki siedliskowe, którym one podlegają (Matuszkiewicz 2001). Szata roślinna to wysoce zintegrowany komponent środowiska i krajobrazu, który odzwierciedla skutki oddziaływań antropogenicznych w stopniu wyższym i doskonalszym niż jakikolwiek inny komponent (Faliński 1998). Podział terenu opracowania na jednostki na podstawie mapy topograficznej w skali 1:5000 i zdjęć lotniczych weryfikuje się w terenie lokalizując płaty roślinności. Ze względu na niezbędną generalizację przy kartowaniu, możliwe jest uwzględnienie elementów, których krótszy bok przekracza długość 20 m.
Koniecznością jest posługiwanie się jednostkami złożonymi i zbiorczymi ze względu na niewielkie powierzchnie i fragmentaryczność zbiorowisk ruderalnych w mieście, a także niekiedy szczątkowy charakter roślinności naturalnej (Faliński 1990). We wszystkich fitocenozach należy wykonać przynajmniej jedno zdjęcie fitosocjologiczne, przy czym badana jest roślinność w obrębie jednostek, w których występuje ona zasadniczo tylko jako „dziko rosnąca”, spontaniczna, powstała niezależnie od człowieka lub jako uboczny skutek jego działalności. Nie wykonuje się zdjęć fitosocjologicznych w ogrodach przydomowych, ogródkach działkowych oraz na terenach pozbawionych szaty roślinnej. W rezultacie kartograficzne jednostki na mapie (wyznaczone fitocenozy) odpowiadają po identyfikacji syntaksonomicznym jednostkom różnego rzędu. W Kaszczorku fitocenozy badane były w roku 2002 i 2007 (Drelich 2003).
W trakcie wykonywania zdjęć fitosocjologicznych należy brać pod uwagę zasadę minimalnej powierzchni zdjęcia fitosocjologicznego, czyli najmniejszy obszar, na którym mogą realizować się socjalne stosunki właściwe dla fitocenozy oraz zasadę wykonywania zdjęć w stanie pełnej wegetacji płatu roślinności. Ilościowość, czyli pokrycie każdego gatunku z osobna na powierzchni zdjęcia, i towarzyskość obrazująca stosunki przestrzenne, oznacza się na zdjęciach fitosocjologicznych w skalach Brauna-Blanqueta z 1996 roku (Wysocki, Sikorski 2002).
Na podstawie koncepcji charakterystycznej kombinacji gatunków tego samego autora oraz po zgrupowaniu w osobnych tabelach zbiorczych zdjęć wykonanych w lasach liściastych, lasach iglastych, na łąkach i murawach kserotermicznych, a także roślinności ruderalnej przypisuje się płaty do poszczególnych fitocenoz. Nomenklatura syntaksonomiczna przyjmowana jest za W. Matuszkiewiczem (2001).
Ryc. 1. Metoda waloryzacji fitocenoz dla potrzeb planowania przestrzennego (oparta na metodzie Mahon i Millera 2003) Fig. 1. Phytocoenose parcels valorisation method for the spatial planning purposes (based on Mahon’s and Miller’s method
2003)
Łukaszewska (Drelich) P. et.al.
Waloryzacja – główne kryteria. Tak wykonana inwentaryzacja zbiorowisk roślinnych posłużyła jako baza danych do waloryzacji fitocenoz dla potrzeb planowania przestrzennego (tab. 1. na przykładzie osiedla Kaszczorek w Toruniu (Drelich 2003), opartej głównie na metodzie amerykańskich naukowców: Jill R. Mahon Tabela 1. Metoda waloryzacji fitocenoz (oparta na metodzie Mahon i Millera 2003)
Table 1. Parcel ranking based on Mahon’s and Miller’s method (2003)
* kryteria wprost za Mahonem i Millerem lub zmienione, a oparte na metodzie tych autorów
Łukaszewska (Drelich) P. et.al.
z Vermont Urban and Community Forestry Program i Roberta W. Millera z University of Wisconsin w Stevens Point (Mahon, Miller 2003). Na przykładzie miejscowości Stevens Point w stanie Wisconsin (USA) wskazali oni cenne obszary terenów otwartych w mieście i na jego obrzeżach, które powinny być chronione przed zabudową, aby nie zaprzepaścić ich wartości ekologicznych, socjalnych i ekonomicznych. Ich waloryzacja terenów otwartych umożliwia ochronę jakości wody, ginących ekosystemów i terenów rekreacyjnych. Ogranicza rozrastanie się terenów zabudowanych oraz rozwija system ekologiczny. Autorzy amerykańscy przyjęli za tereny otwarte: lasy, tereny podmokłe, łąki, zarośla, parki, otwarte tereny rekreacyjne (publiczne i prywatne) oraz cmentarze.
Jednostkom przypisano od 0 do 5 punktów za każde z kryteriów oddzielnie na jednej, dwóch lub trzech rozpatrywanych płaszczyznach: przyrodniczej, estetycznej lub rekreacyjnej. W tabeli 1 podano wartości punktowe dla poszczególnych kryteriów.
W pierwszej kolejności opisano poniżej kryteria przyjęte w metodzie waloryzacji przez autorów wprost za J.R. Mahon i R. W. Millerem (2003) albo zmienione, ale oparte na ich metodzie, w której podkreślają oni możliwość jej uzupełnienia zależnie od terenu opracowania i zakładanych celów.
Kryterium A. Pokrycie terenu interpretowane jest ze zdjęć lotniczych i zdjęć fitosocjologicznych. Obszary o naturalnym pokryciu terenu uzyskują więcej punktów na płaszczyźnie przyrodniczej niż monokultury i tereny zagospodarowane przez człowieka, gdyż te pierwsze odznaczają się większą bioróżnorodnością i zróżnicowaniem warstw strukturalnych ekosystemu. Na płaszczyźnie estetycznej najwyżej punktowane są tereny związane z wodą i leśne ze względu na preferowanie takich widoków przez człowieka.
Przy ocenie walorów Kaszczorka pominięto kryterium zastosowane w Stevens Point - unikalności pokrycia terenu przez gatunki drzew. Do rozstrzygnięcia tego kryterium bierze się pod uwagę procentowy udział danego gatunku w pokryciu całego terenu opracowania i najwyżej punktuje gatunki najrzadsze, jednak na osiedlu Kaszczorek kryterium to nie odzwierciedla ich wartości przyrodniczej ze względu na małą zgodność z siedliskiem.
Kryterium G. Ze względu na większą bioróżnorodność jednostek rozleglejszych, tereny o większej powierzchni są punktowane wyżej. Przedziały bonitacyjne, podobnie jak w przypadku kryteriów H, I i J, przyjęto wprost z opracowania J. R. Mahon i R. W. Millera (2003). Zasadność tego kryterium należy rozważyć w przypadku jednostek z pogranicza będących częścią większych ekosystemów leżących poza terenem opracowania.
Kryterium H i I. Bufory terenów podmokłych i bagien oraz rzek i strumieni wyznacza się od granic zbiorników i przyjmuje za Wisconsin’s Forestry Best Menagment Practices for Water Quality (1995). Przyjęta bonitacja wynika ekologicznie z potrzeby ochrony zbiorników przed zanieczyszczeniami, zaś estetycznie z atrakcyjności wizualnej terenów położonych przy zbiornikach wodnych.
Kryterium J. Wielkość, 30,48 m, bufora szlaku turystycznego, mierzona od środka drogi, była zdeterminowana obserwacją w terenie wzdłuż szlaku „Green Circle Trail” przez J. R. Mahon i R. W. Millera (2003). Punkty bonitacyjne w tym kryterium przyznawane są na płaszczyźnie rekreacyjnej ze względu na percepcję widoków przez użytkowników szlaku oraz możliwość włączenia tych terenów w system terenów zieleni ze względu na łatwą dostępność.
Kryterium D. Ciągłość trwania ekosystemu ocenić można na podstawie dostępnych map archiwalnych.
Przedziały podane w tabeli 1 wynikają z dostępności tych map dla osiedla Kaszczorek w Toruniu. Ekosystemy leśne trwające nieprzerwanie od dłuższego czasu mogą być wskazane do objęcia ochroną jako użytki ekologiczne i stanowić „bank nasion”. Są to jednostki wyżej punktowane na płaszczyźnie przyrodniczej ze względu na naturalność i lepsze funkcjonowanie starych ekosystemów niż młodych, porolnych.
Waloryzacja – uzupełniające kryteria. Metodę J. R. Mahon i R. W. Millera (2003) uzupełniono o kryteria nie uwzględnione przez tych autorów. Właśnie te kryteria na wszystkich trzech płaszczyznach dowodzą przydatności zdjęć fitosocjologicznych w procesie planowania przestrzennego. Te dodatkowe kryteria to:
Kryterium B. Obecność gatunków chronionych w jednostce wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 roku w sprawie określenia listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów (Dz. U. 106, poz. 1167).
Kryterium C. Obecność zbiorowiska roślinnego na liście siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie z Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 roku w sprawie określenia rodzajów siedlisk
Kryterium E. Obecność starych, okazałych drzew wynika z braku na terenie opracowania drzew objętych ochroną jako pomniki przyrody i potrzeby uwzględnienia wartości wizualnych i przyrodniczych tych rzadkich elementów krajobrazu miejskiego. Kryterium jest możliwe do zastosowania po obserwacji w terenie całych fitocenoz, nie tylko badanego płatu.
Kryterium F wskazuje stopień synantropizacji poszczególnych jednostek, ich zubożenie florystyczne. Im większa naturalność ekosystemu, tym większa jest jego wartość przyrodnicza. Wskaźnik synantropizacji liczy się ze wzoru (Wysocki, Sikorski 2002):
gdzie:
S1 – wskaźnik synantropizacji
Ap – liczba gatunków będących apofitami A – liczba gatunków będących antropofitami
C – ogólna liczba wszystkich gatunków badanego płatu roślinności
Apofity to gatunki rodzime występujące na siedliskach stworzonych przez człowieka, a antropofity to gatunki obce naturalnej florze.
Kryterium K, czyli odporność na użytkowanie rekreacyjne przyjęto za A.S. Kostrowickim (1981). Odporność ta zależy od obciążenia granicznego runa, czyli średniej liczby osób, jakie poruszają się 8 godzin w ciągu dnia, jednorazowo, po powierzchni o wielkości 1 ha mniej więcej jednorodnego płatu roślinności, powodując uruchomienie procesów degradacyjnych, zmieniając trwale skład i strukturę fitocenozy. Wzór na obciążenie graniczne:
(1)
(2) gdzie:
O – obciążenie graniczne runa
W – średnia wrażliwość runa danej fitocenozy na mechaniczne niszczenie - A.S. Kostrowicki (1972) obliczył, że np. wartość W dla siedliska łęgu topolowo-wierzbowego porośniętego lasem lub zaroślami wynosi 10–11, a pokrytego murawą 30
S – współczynnik spoistości gruntu
N – współczynnik nachylenia stoku (teren do 10o to N=1)
5 – współczynnik wymierności (równa się powierzchni zdeptanej przez jedną osobę w ciągu 8 godzin, tj. mniej więcej 0,2 ha).
Kryteria L, Ł, M, czyli ocenę właściwości leczniczych i psychoregulacyjnych, preferowane kierunki użytkowania oraz właściwości estetyczne zbiorowisk roślinnych przyjęto od A. Krzymowskiej-Kostrowickiej (1991, 1999).
„Właściwości lecznicze i psychoregulacyjne zbiorowisk” mają istotny wpływ na przydatność rekreacyjną terenu.
Mogą mieć pozytywne lub negatywne oddziaływanie na człowieka w zależności od schorzeń. „Właściwości estetyczne zbiorowisk” są sumą takich czynników jak: barwa, rytmy, struktura, ilość światła wpadającego.
„Preferowane kierunki użytkowania zbiorowiska” mówią o możliwościach inwestycyjnych, ograniczeniach, sposobie korzystania ze zbiorowisk.
Wskazania do kształtowania systemu terenów otwartych
Punkty przyznane jednostkom za poszczególne kategorie sumuje się osobno dla rozważań na płaszczyźnie przyrodniczej, estetycznej i rekreacyjnej, z czego powstają trzy oddzielne mapy obrazujące jednostki
Łukaszewska (Drelich) P. et.al.
są równie ważne, dlatego wyważa się równomiernie znaczenie udziału poszczególnych płaszczyzn w tworzeniu mapy wynikowej. W tym celu na wszystkich trzech płaszczyznach punktację zamienia się na stupunktową. Po zsumowaniu dla każdej jednostki osobno tak wyliczonych trzech płaszczyzn powstaje mapa wynikowa jednostek kluczowych w tworzeniu systemu terenów otwartych. Na mapie wynikowej przedziały zwiększają się o 29 punktów, począwszy od 111, skończywszy na maksymalnych 230 punktach. Jednostki poniżej 111 punktów zaliczane są do przedziału „pozostałe tereny”, od 111 jako „ważne” i stopniowane do miana
„najważniejsze” w tworzeniu systemu terenów otwartych. Tak niewielkie przedziały umożliwiają wykrycie różnic między jednostkami.
Ryc. 2. Jednostki kluczowe w tworzeniu systemu terenów otwartych osiedla Kaszczorek – o największych walorach przyrodniczych, rekreacyjnych i estetycznych
Fig. 2. Highest priority parcels in development of greenspace system of Kaszczorek district – parcels with the greatest ecologic, recreational, and aesthetic value
Jednostki wskazane jako najważniejsze w tworzeniu tego systemu należy uwzględnić w procesie planowania przestrzennego tak, aby powstawały struktury przestrzenne aktywne biologicznie, co w przypadku osiedli intensywnie rozrastającej się zabudowy jednorodzinnej i miejscami szczątkowych fragmentów ekosystemów naturalnych, wpisanych w mozaikę zdegradowanych siedlisk przyrodniczych, wymaga, ze względu na powierzchnie zajmowane przez ogrody przydomowe, włączenia tych świadomie kształtowanych przez człowieka terenów w system przyrodniczy.
Na mapie waloryzacji przyrodniczej mogą zostać wykryte jednostki cenne, a nie objęte jeszcze ochroną prawną, które powinny być wskazane do objęcia taką ochroną. Również fitocenozy znajdujące się na liście siedlisk podlegających ochronie na mocy „Rozporządzenia” (Dz. U. 92, poz. 1029) warto uwzględnić w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego ze względu na zagrożenie wyginięciem i potrzebę zachowania różnorodności biologicznej (Żarska 2002). Dla przykładu, rozrastająca się zgodnie z miejscowym planem
zabudowa w toruńskim Kaszczorku znacznie ograniczyła w ostatnich latach występowanie pionierskich muraw napiaskowych z klasy Sedo-Scleranthetea.
Wykonanie map istniejących zbiorowisk roślinnych jednostek i określenie dla nich zbiorowisk zastępczych pozwala na identyfikację dzisiejszej naturalnej roślinności potencjalnej danego terenu, czyli takiej, która wykształciłaby się spontanicznie, gdyby tendencje dynamiczne rzeczywistej roślinności mogły się w pełni zrealizować.
Należy brać pod uwagę, że określenie roślinności potencjalnej wydzielonej jednostki jest możliwe tylko na daną chwilę, gdyż jeśli warunki siedliskowe ulegną trwałym zmianom, co w przypadku terenów zabudowanych wyraża się w zmianie profilu glebowego, nawożeniu i nawadnianiu ogrodów, zbiorowisko końcowe też ulega zmianie.
Znajomość charakterystycznej kombinacji gatunków z kręgu zbiorowisk zastępczych jednostki pozwala na naturalny dobór gatunków roślin do kształtowania przestrzeni sprzyjającej człowiekowi w zaspakajaniu jego potrzeb obcowania ze środowiskiem wizualnym o wysokich walorach estetycznych, to jest dążących do fizjonomii naturalnych ekosystemów. Uwzględnienie w projektowaniu dynamicznych tendencji roślinności jest najtańszą formą kształtowania przyrody, ponieważ uwzględnia się specyficzne warunki siedliskowe. Grupy roślin rosnące w naturalnej kombinacji gatunków są bardziej odporne na czynniki zewnętrzne.
W praktyce planistycznej można tworzyć wzorce doborów gatunkowych roślinności rodzimej dla danych obszarów, nie tylko dla jednostek niezurbanizowanych (m.in. jednostek lasów, zarośli śródpolnych i nadrzecznych) podejmując próbę ich renaturyzacji, ale też dla jednostek terenów zabudowanych, silnie przekształconych, gdzie w przypadku osiedli podmiejskich kształtowane są ogrody. W takich zurbanizowanych jednostkach (m.in. ogrodach przydomowych, pasach przydrożnych, parkach, cmentarzach) wzorce doborów gatunkowych powinny też uwzględniać gatunki przypominające rodzime z kręgu zbiorowisk zastępczych, ale bardziej okazałe i różnorodne w formie i zabarwieniu, budzące zachwyt człowieka, czyli specjalnie tak wyhodowane lub introdukowane (Wysocki, Sikorski 2002).
Wnioski
Metoda waloryzacji fitocenoz dla potrzeb planowania przestrzennego podmiejskich osiedli jest wartościowym źródłem informacji do tworzenia wytycznych w studium uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego gminy do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego w zakresie określania potencjału rekreacyjnego, oraz projektowaniu systemu terenów otwartych i ochrony walorów przyrodniczych terenu opracowania.
Ze względu na minimalną wielkość, jakiej potrzebuje zbiorowisko, aby w pełni wykształcić swoistą strukturę, tereny waloryzowane tą metodą, na poziomie biocenotycznym, nie powinny składać się z drobnych elementów mozaiki fitocenoz.
Wzorce doborów gatunkowych mogą mieć zastosowanie praktyczne w przypadku terenów, gdzie nie przewiduje się znacznych przekształceń siedliska, czyli w tworzeniu zieleni: przyulicznej, parków, cmentarzy oraz korytarzy ekologicznych łączących istniejące zbiorowiska naturalne. Wzorce takie w przypadku projektowania ogrodów przydomowych ze względu na różnorodne style tworzonych założeń i znaczne zwykle zmiany siedlisk z pewnością byłyby pomijane w doborze gatunkowym, choć należy podkreślić względy estetyczne i ekonomiczne oraz zwiększanie walorów nie tylko przyrodniczych tak projektowanych terenów (Wysocki, Sikorski 2002).
Praca sfinansowana przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu w ramach grantu UMK nr 470-G.
Literatura
Drelich P., 2003, Walory przyrodniczo-krajobrazowe osiedla Kaszczorek w Toruniu w aspekcie ich ochrony.
Praca magisterska pod kier. prof. Czesława Wysockiego. SGGW, Warszawa.
Falińska K., 1996, Ekologia roślin. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 32.
Łukaszewska (Drelich) P. et.al.
Faliński J.B., 1990, Kartografia geobotaniczna. Cz. 2. Kartografia fitosocjologiczna. PPWK, Warszawa–
Wrocław.
Faliński J. B., 1997, Geobotanika u progu XXI wieku. Phytocoenosis (NS) vol. 9, 1997, Seminarium Geobotanicum 5, 1–64.
Giedych R., Szumański M., 2004, Tereny zieleni w zapisach planów miejscowych – podstawy prawne. Krajobraz z paragrafem, Zeszyt 8. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 12–14.
Holaday S., Martin J., 1995, Wisconsin’s Forestry Best Menagment Practices for Water Quality , Forestry Facts, University of Wisconsin-Medison (7), December 1995, 1–2.
Kostrowicki A.S., 1972, Studium metodyczne na temat opracowania warunków przyrodniczych dla planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego na przykładzie m. Wyszkowa, [w:] Metody opracowań fizjograficznych dla potrzeb planowania przestrzennego miast na przykładzie miasta Wyszkowa.
Materiały z seminarium problemowego w Wyszkowie sekcji fizjografii TUP. Materiały – Zeszyt 53.
Warszawa, 31–53.
Kostrowicki A.S., 1981, Metoda określania odporności roślin na uszkodzenia mechaniczne na skutek wydeptywania, [w:] A. S Kostrowicki (red), Wybrane zagadnienia teorii i metod oddziaływania człowieka na środowisko. Wyd. PAN. Wrocław–Kraków–Gdańsk, 39–70.
Mahon J.R., Miller R.W., 2003, Identifying high-value greenspace prior to land development. Journal of Arboriculture 29 (1), 25–33.
Matuszkiewicz W. 2001, Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Rozp. Min. Środow. z dnia 11 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów. Dz. U. 106, poz. 1167.
Rozp. Min. Środow. z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie. Dz. U. 92, poz. 1029.
Ustawa – Prawo ochrony środowiska z 2001 roku. Dz. U. 62/2001, poz. 627.
Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 roku. Dz. U. 80, poz. 717.
Wysocki W., Sikorski P., 2002, Fitosocjologia stosowana. Wyd. SGGW, Warszawa.
Żarska B., 2002, Ochrona krajobrazu. Wyd. SGGW, Warszawa.
Translated by Aleksandra Zaparucha
