Konstrukcje analityczne w poezji Młodej Polski

Iwona Loewe

Konstrukcje analityczne w poezji Młodej Polski

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2000

Konstrukcje analityczne

w poezji Młodej Polski

Prace Naukowe

/

Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

nr 1939

Iwona Loewe

Konstrukcje analityczne w poezji Młodej Polski

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego [W ^J Katowice 2000

R edaktor serii: Językoznaw stwo Polonistyczne Krystyna Kleszczowa

R ecenzent Stanisław Bąba

B IB LIO TEKA^)

ą * v?

v 0 G r 2 9 9 7 7 G

Spis treści

W p r o w a d z e n ie ... 7

1. A nality zm y w e rb o -n o m in aln e w b a d a n ia c h językoznaw czych 13 1.1. Problemy z te rm in o lo g ią ... 13

1.2. Analityzmy a procesy m u ltiw e rb iz a c y jn e ... 15

1.3. Predykacja peryfrastyczna jako zjawisko sk ła d n io w e ... 17

1.4. Predykacja peryfrastyczna a frazeologjzm y... 20

1.5. Predykacja peryfrastyczna jako typ leksyki an ality czn ej... 24

2. System ow e w łaściw ości analityzm ów w e rb o -n o m in aln y ch . . . . 27

2.1. Zarysowanie modelu struktury analityzmów werbo-nominalnych . . 27

2.2. Wybrane kategorie werbalne peryfrastycznych wykładników predykacji . 29 2.2.1. P e rfe k ty w iz a c ja ... 30

2.2.2. P a s y w i z a c j a ... 31

2.3. Wybrane relacje semantyczne wewnątrz pola peryfrastycznego . . . 32

2.3.1. Kauzatywizacja . . ... 33

2.3.2. K o n w e rsja ... 34

2.4. Składnia peryfraz werbo-nominalnych — zarys problemu . . . . 35

2.5. Tekstotwórcze możliwości peryfraz system ow ych... 36

3. M ło d o p o lsk a m e ta fo ra a analityzm y w e r b o - n o m i n a l n e ... 41

3.1. Zarys filozoficzno-estetycznych tendencji e p o k i ... 41

3.2. Koncepcja metaforyczności przyjęta w p r a c y ... 43

3.2.1. Kulturowo-lingwistyczne interpretacje m e ta f o r y ... 44

3.3. Modernizm — poezja substancji i e p ite tu ... 45

3.3.1. M etafora werbalna i n o m i n a l n a ... 46

3.3.2. M etafora genetyczna i metafora a k tu a ln a ... 48

4. R o la p ery frasty k i w erbo -n o m in aln ej w k re o w an iu św iata poezji M ło ­

dej P o l s k i ... 50

4.1. Metody analizy i interpretacji zgromadzonego m a te r ia łu ... 50

4.2. Funkcje peryfraz w poetyckim wyrażaniu U C Z U Ć ... 52

4.2.1. Utrwalone peryfrazy werbo-nominalne wyrażające UCZUCIA . 53 4.2.2. Relacje semantyczne w polu peryfrastycznym UCZUĆ . . . 59

4.2.3. Modyfikacje peryfraz werbo-nominalnych wyrażających UCZU­ CIA 68

4.3. Funkcje peryfraz werbo-nominalnych w poetyckim wyrażaniu ZJAWISK PRZYRODNICZYCH ... ...80

4.3.1. Utrwalone peryfrazy werbo-nominalne wyrażające ZJAWISKA P R Z Y R O D N IC Z E ... 81

4.3.2. Wymiany komponentu werbalnego jako sygnał wariantywności w polu ZJAWISK P R Z Y R O D N IC Z Y C H ... ...87

4.3.3. Modyfikacje peryfraz werbo-nominalnych wyrażających ZJA ­ WISKA PRZYRODNICZE 90 4.3.4. Oryginalne kollokacje poetyckie jako impresje kolorystyczne . 94 4.4. Funkcje peryfraz werbo-nominalnych w poetyckim wyrażaniu DO­ ZNAŃ S E N S U A L N Y C H ... ...99

4.4.1. Utrwalone peryfrazy werbo-nominalne wyrażające DOZNANIA S E N S U A L N E ...100

4.4.2. Wymiany komponentów peryfrazy jako sygnał wariantywności w polu DOZNAŃ S E N S U A L N Y C H ...105

4.4.3. Modyfikacje peryfraz werbo-nominalnych wyrażających D O ­ ZNANIA SENSUALNE ...112

5. S tylotw ó rcza ro la pery frasty k i w erbo-nom inalnej w poezji m ło d o p o l­ skiej. P o d s u m o w a n i e ...122

O bjaśnienie p a ra m e tró w , sk ró tó w i s y m b o l i ... 126

W ykaz ź r ó d e ł ...128

B i b l i o g r a f i a ... 129

S u m m a r y ... 139

Resume ... 140

Wprowadzenie

N iniejsza ro z p ra w a staw ia w cen tru m za in tereso w an ia zag adn ien ie p re- dykacji pery frastycznej, k tó ra w płaszczyźnie w y ra żan ia re p re z e n to w a n a jest przez nieciągłą je d n o stk ę lek sy k aln ą o postaci: czasow nik synsem an tyczny + rzeczow nik abstrakcyjny, np. podjąć próbę, doznać szo ku , p o czu ć zw ą tpie­

nie, w ykonać sko k . G en eraln ie p ro b lem analityczny ch w y k ład n ik ó w p re d y ­ k a tu byw ał p o d ejm o w an y przez języ koznaw ców szczególnie chętnie w latac h 60. i 70., przy czym tra k to w a n y był w ieloaspektow o. P red yk ację pery fra- styczną p o strze g an o bow iem ja k o m ieszczącą się w k ateg o riach o pisu sk ła­

dni, leksykologii czy frazeologii, stąd też o d m ienno ść p a ra d y g m a tó w m e to d o ­ logicznych w ykorzystyw anych przez poszczególnych języko zn aw có w . Z p e r­

spektyw y w spółczesnej ta k a ro z m a ito ść ujęć jest k o rz y stn a , p o zw ala bow iem sytu o w ać p ro b lem w w y jątkow o szerokim sp ek tru m badaw czym i ró w n o cześ­

nie czerpać z u staleń term inologicznych w yp raco w an y ch p rzez k a ż d ą z m e to ­ dologii. T o spo w o d o w ało z jednej stro n y przyjęcie przeze m n ie polim orficz- nego p a ra d y g m a tu m etodologicznego, z drugiej je d n a k stro n y n iek tó re p o d ­ jęte ów cześnie decyzje — przez długi czas tra k to w a n e ja k ak sjo m aty — o d ­

słaniają sw ą nieprecyzyjność czy w ybiórczość w d o k u m en tacji.

P ra c a u jm uje w skazany w ty tu le p ro b lem m o n o g raficzn ie, nie jest je d ­ n ak w stan ie w ypełnić w szystkich m iejsc nie d o k o ń c a o k re ślo n y ch przez językoznaw ców ró żn y ch opcji badaw czych. W skazuję zatem n a pew ne — nie d o strze żo n e d o tą d — f u n k c j e i m o ż l i w o ś c i s t y l i s t y c z n e g o w y ­ k o r z y s t a n i a p e r y f r a s t y c z n y c h j e d n o s t e k w t e k s t a c h a r ­ t y s t y c z n y c h o ra z d o k u m e n tu ję te zdolności.

O tym zaś, k tó ry p rofil p ro b lem u pery frasty k i pred y k aty w n ej będzie

szczególnie w ażny d la tej rozp raw y , zad ecydow ała m o ja p ra c a w zespole

badaw czym p o d kieru n k iem Ew y Jędrzejko. E fek ty naszej p racy zostały

za p rezen to w an e w zeszycie p ró b n y m Słow nika polskich zw rotów werbo-nomi-

nalnych (1998). R ealizow any p ro je k t był ro z b u d o w an iem i u d o k u m e n to w a ­

niem p rz ek o n an ia, że p re d y k acja p ery frasty czn a m oże być jed n y m ze s p o ­

sobów n a u zupełnianie luk w system ie leksykalnym języ k a polskiego i b y ­ najm niej nie jest tam o n a zjaw iskiem peryferyjnym ( J ę d r z e j k o 1992a, 1993a). Z obserw acji zebranego m a te ria łu w y n ik a też, że nie je st to cecha c h a rak tery sty c zn a jed y n ie d la stylu urzędow ego i publicystycznego. A n a li­

tycznie w y ra ż o n a treść p re d y k a ty w n a daje zw ie lo k ro tn io n e m ożliw ości sty ­ listyczne i ekspresyw ne, co p o zw ala sądzić, że tak że w te k sta c h inn ych stylów języ k a ogóln ego znajdzie się sp o ro egzem plifikacji an ality zm ó w w takiej funkcji.

B ogaty m a te ria ł potw ierdził niek tó re w stępne założenia i p ozw olił n a o p r a ­ cow anie tego za g ad n ien ia w wielu asp ek tach . Jeg o syntetyczne ujęcie p o ­ p rzed za Słow nik... Z e s z y t p ró b n y, n a to m ia st w y b ran e asp ek ty za g ad n ien ia predy k acji peryfrastycznej sygnalizow ały pojedyncze p u blik acje naszego ze­

społu ( J ę d r z e j k o 1996; L o e w e 1997, 2000, 2001; Ż m i g r o d z k i 1998, 2000).

W ro zp raw ie w skazuję n a to m ia st n a udział nieciągłych je d n o ste k w fu n k ­ cji orzeczenia w tek stac h poetyck ich M łodej P olski i po dejm u ję p ró b ę w y jaś­

nien ia ich (nieprzypadkow ej w łaśnie w tej epoce) obecności w te k sta c h o funkcji autotelicznej. W y b ó r ty p u w ypow iedzi artystycznej (poezja) o raz czasu jej p o w sta n ia (przełom w ieków ) o p iera ł się n a d w óch h ipo tezach . Pierw sza z nich w yn ik ała z założeń poetyckich epo ki m ło d o p o la n , k re o w a ­ nej przez p o etó w i k ry ty k ę lite rac k ą m o d ern izm u , o ra z z p o g ląd ó w p ó ź ­ niejszych bad aczy tej epoki. C hodzi tu szczególnie o je d n ą z d o m in u jący ch tendencji w sztuce, k tó rą zwie się i m p r e s j o n i z m e m i „im p resjo n isty czn ą w y o b ra ź n ią ” . Im p resjon izm je st w iązany najściślej z m alarstw em i w tej dzie­

dzinie u zyskał też precyzyjny opis, w yw arł rów nocześnie o g ro m n y wpływ n a języ k p oetyck i w spom nianej form acji literackiej ( D o b r o w o l s k i 1964, 1989; P o r ę b s k i 1972).

U z n aje się często, że im presjonizm u k ształto w a n y w o statn im trzy d zie­

stoleciu X IX w ieku jest pierw szym sygnałem przem ian y k ry terió w za ró w n o estetyki, pięk n a, ja k i p o strze g an ia rzeczyw istości. Im p resjo n isty czn e m yśle­

nie daje się ro z p o zn ać w ak c en to w an iu m o m e n tu p rz ed trw an iem , w p rz e k o ­ n a n iu o jed n o ra zo w o śc i zjaw iska, k tó re tra k tu je się ja k o o d rę b n ą k o n s te ­ lację, w o d d a n iu pierw szeństw a subiektyw nem u w rażen iu p rzed an a liz ą in ­ te le k tu a ln ą itd. S tatyczny m o d el sztuki zm ienia się w proces, staw anie się, przem ijanie. W alo ry te pędzel arty sty tra n sp o n u je n a plam y i ro zm y te refleksy, drżące b arw n e p u n k ty , k tó re p rzek ształcają się w m g ław icow ą i p u lsu jącą rzeczyw istość. A r t y s t a „ s ł o w a ” n a t o m i a s t a k c e n t u j e n a z w y z j a w i s k i i c h „ p a r a m e t r y ” .

E lem enty im p resjonizm u znalazły też odzw ierciedlenie w lite ra tu rz e (w li­

ryce m .in . za przyczyną V erlaine’a, B au d elaire’a, A p o llin a ire ’a, a w Polsce

tak że P rzesm yckiego, T e tm a je ra , K a sp ro w icza , L eśm ian a, w prozie: W ild e’a,

d ’A n n u z ia , G o n c o u rtó w , a z polskich — B eren ta, O rk a n a , R ey m o n ta,

w d ram acie: M a e te rlin c k a , Schnitzlera, i polskich — K isielew skiego, R it- tn e ra , W yspiańskiego , W itkiew icza) i w yrażały się w szczególnym sp o tę g o ­ w an iu n astro jo w o śc i u tw o ró w , w hiperbolizacji w zruszeń i d o z n a ń zm ysło­

w ych, w aso cjacjach kolorystycznych , w w yraźnie receptyw nej p o staw ie d o ­ zn ającego p o d m io tu ( G ł o w i ń s k i 1981; P o d r a z a - K w i a t k o w s k a 1992;

H u t n i k i e w i c z 1994). P oety k ę m ło d o p o ls k ą cechuje rów nież p a n c h r o - n i c z n o ś ć , a w zw iązku z n ią częste m o ty w y zaw ieszenia p o d m io tu p o m ię­

dzy idealn ym bytem a rzeczyw istością, m iędzy d uch em a m a te rią , typ ow y jest d la niej tak że sta n „m iędzy” ta k w yraźnie achro niczn y. Im presjo n izm w sztuce słow a k ształto w a n y był przez pew ne k ieru n k i filozoficzne, p ro jek tu jąc e o k re ­ ślone p o staw y z a ró w n o w rzeczyw istym świecie tw ó rcó w m ło d o p o lsk ich , ja k i w świecie ich b o h a te ró w poetyckich. P rzy w ołajm y jed yn ie nazw isko B erg­

so n a, k tó re g o w pływ n a sztukę był w ów czas k olosaln y. Jego k oncepcje otw orzyły o b sza ry nieograniczonej w olności artystycznej, o b alają c d eterm i- nizm , reh ab ilito w ały m etafizykę i w yzw alały żyw ioły irracjo n aln e.

T a k ro z u m ia n y im presjonizm m u siał w lite ratu rz e znaleźć odbicie w języ ­ kow ych k re acjach m ło d o p o lsk ich św iatów poety ck ich i ich perso n . K ry ty cy piszą o percepcji im presjonistycznej // zjaw iskow ej tek stó w m ło d o p o lsk ich , k tó ra w y raża się zaró w n o w elem entach leksykalnych, w u k ształto w a n iu składniow ym tek stu , ja k i w fo rm a ch fleksyjnych w yrazów tekstow ych (B a 11 y 1966b; H u l t b e r g 1969; P a s z e k 1976; G ł o w i ń s k i 1981) — ja k o o sw o­

istej rew olucji w języ k u poetyckim . P ercepcja im presjo n isty czn a n o b ilitu je m yśl z a trz y m a n ą św iadom ie n a w rażeniu i n a nim się sku pia, analizuje jed y n ie zjaw isko sam o w sobie, rezygnując z p o szu k iw an ia przyczyn. W płaszczyź­

nie w y rażan ia ozn acza to ekspansję rzeczow nika, zw łaszcza ab strak cy jn eg o ; w drugiej kolejności p rz y m io tn ik a — przy jednoczesnej rezygnacji z o so b o ­ w ych fo rm czasow ników pełnozn aczn ych, k tó re im p lik u ją relacje pom iędzy elem entam i w irtu aln eg o czy też rzeczyw istego św iata o ra z d y sp o n u ją w y k ład ­ nikam i tem p o raln y m i. J a k o że sam e rzeczow niki nie są w stanie zorgan izo w ać zd a n ia (m im o że to one są w łaściw ym w ykładnikiem treści pred yk atyw nej), p o jaw iają się one w „ko m p o zy cji” z czasow nikam i synsem antycznym i (p ierw o ­ tnie b ąd ź w tó rn ie) o tzw. n ieokreślonych treściach ( H u l t b e r g 1969; J ę- d r z e j k o 1992a).

W tym m iejscu p o ra n a d ru g ą staw ian ą w p ra cy hipotezę, tym razem b ęd ącą p o c h o d n ą obserw acji językoznaw czych. P re d y k a t w yrażony an ality cz­

nie precyzyjniej o d d aje treści, gdyż sem an ty k a zn ak u je st ro z ło ż o n a n a d w a w zajem nie się określające elem enty. D y sp o n u je zw ielo k ro tn io n y m p o te n c ja ­ łem ekspresyw nym , oferuje bow iem m ożliw ość ro z b u d o w a n ia za ró w n o ele­

m e n tu n o m in aln eg o , ja k i w erbalnego, stąd d u ż a w a rian ty w n o ść s tru k tu r p eryfrastyczn ych o różnym sto p n iu m etaforyczności. O ile p ełn ozn aczn y cza­

sow nik, będący w z d a n iu orzeczeniem , w p o rz ą d k u sk ładniow ym tradycyjnie

m oże być o b u d o w a n y dopełnieniem i okolicznikiem , o tyle je d n o s tk a pe- ry frasty czn a op rócz tych d w u m ożliw ości o tw iera jeszcze m iejsce n a przy- daw kę.

T a k p o strz e g a n a p ery fraz a m o że w tek stac h arty sty czn y ch a k t u a l i z o ­ w a ć w a r t o ś c i s t y l o t w ó r c z e i e k s p r e s y w n e , cho ć jest rów nież atrak cy jn y m składnikiem w ypow iedzi, poniew aż spełnia w a ru n ek większej precyzji w y rażan ia (jak w odm ianie urzędow ej i publicystycznej). K o n s tru k ­ cje tego ty p u p o zw alają au to ro w i w ypow iedzi przenieść ciężar p redykacji przede w szystkim n a rzeczow nik, przypisując czasow nikow i funkcję w spół- o zn a cza n ia (czasow nik synsem antyczny). A rty s ta p o tra fi n a to m ia s t tw ó rczo w ykorzystać stru k tu rę w erb o -n o m in aln ą, zw łaszcza zaś w erb alizato r, d o p r o ­ filow ania ta k ic h treści, k tó re z p u n k tu w idzenia p o trze b k reo w an eg o św iata i p o staw y jego b o h a te ra są — ja k się w ydaje — szczególnie w ażne (in ten ­ syw ność przeżyw anych stan ó w , fazę i sp osób d o św iad czan ia d o z n a ń , tem p o p ercypow anego zjaw iska itd.). T a k sfo rm u ło w a n a h ip o teza, w y n ik ając a z p r a ­ cy lingw isty n ad b o gatym m ateria łe m językow ym ilustrującym predyk ację p ery frasty czn ą, wiąże się z p rz esłan k ą o szczególnym udziale tych zn ak ó w w kreo w an iu s t y l u n o m i n a l n e g o wielu tek stó w m ło d o p o lsk ich .

E k scerp o w an e z p oetyckich to m ik ó w peryfrazy nie w y kreślają n azb yt szerokiego kręgu sem antycznego p red y k ató w . Z go dn ie z pew nym i p re fere n ­ cjam i filozoficzno-estetycznym i epo k i w p o lu parad y g m aty czn y m realizo w a­

nym przez nieciągłe znaki słow ne zn a jd u ją się S T A N Y E M O C J O N A L N E , Z JA W IS K A P R Z Y R O D N IC Z E (N A T U R A L N E ) i D O Z N A N IA Z M Y S Ł O ­ W E. Są to p o la, k tó ry c h oczekiw ałam , poniew aż sem an ty k a ty ch p re d y ­ k a tó w je st k o n sekw encją tendencji d o o b n a ż a n ia w ew nętrznych stan ó w p o d ­ m io tó w poetyckich św iatów , do prezentacji sp o so b ó w d o św iad c zan ia uczuć przez tych b o h ateró w , a nie ty lk o k o n te m p lo w a n ia przez nich św iata. W y ­ tyczone p o la sem antyczne są w ynikiem chęci w yrażenia zjaw iskow ości i m o - m en taln o ści w świecie zew nętrznym (przyrodzie), a tak że za trz y m a n ia tego św iata w p ojedynczym dozn an iu .

W niniejszej p racy przed staw iam zagad nienie p redy k acji peryfrastycznej w dotychczasow y ch b ad a n ia c h językoznaw czych (rozd ział 1.), a tak że kreślę jej pod staw y system ow e (rozdział 2.). W dalszej części (ro zd ział 3.) p ro p o n u ję zwięzły zarys ró żnych koncepcji m e ta fo ry i przyjętej w ro z p raw ie koncepcji m etaforyczno ści, a tak że p ró b u ję w yjaśnić relację: p ery fraza a m e ta fo ra w er­

b alna. O bszerniejsza część ro zp raw y (ro zdział 4.) p ośw ięco na je st d o k u m e n ­ tacji p o staw io n y ch we w stępie tez, a tak że fo rm u ło w a n iu w niosków , w yni­

kających ze szczegółow ych analiz i in terp retacji św iatów zaw arty c h w m ło ­

d o p o lsk ich tek stac h poetyckich, w kreacji k tó ry ch isto tn ą rolę o dg ry w ają

peryfrazy w e rb o -n o m in aln e w funkcji pojedynczego w erbalneg o zn ak u słow ­

nego.

N iniejsza p ra c a zo sta ła przyjęta ja k o ro z p ra w a d o k to rs k a w In sty tu cie Języka Polskiego U niw ersy tetu Śląskiego w 1999 ro k u . P rag n ę w yrazić w dzię­

czność tym , k tó rzy przyczynili się do ostatecznego jej k ształtu . D zięku ję z a ­

tem P an i P ro fe so r Ew ie Jęd rzejk o , k tó ra ja k o p ro m o to r czuw ała n ad p o ­

stępam i w p ra cy badaw czej, dziękuję tak że P an i P ro fe so r Iw on ie N o w a k o w ­

skiej-K em pnej i P an i P ro fe so r A nn ie P ajdzińskiej za polem iczne uw agi

w recenzjach d o k to ra tu . Słow a w dzięczności kieruję rów nież d o P a n a P ro fe ­

sora S tan isław a B ąby, k tó ry op in io w ał ro zp raw ę d o d ru k u .

1. Analityzmy werbo-nominalne w badaniach językoznawczych

Z ag a d n ien iu analityczności w językach n a tu ra ln y c h po św ięcano uw agę w ielokrotnie, ak c en tu jąc najczęściej d ecydujące jej znaczenie w dyferencja- cji języków . O pozycję an alityczność vs. syntetyczność w iązan o z fleksją w y ra­

zów pełn o zn aczn y ch i p rzy jm o w an o za k ry teriu m p o d ziału język ów n a a n a li­

tyczne, np. języ k angielski czy język niem iecki i syntetyczne (fleksyjne), np.

język polski. W sp ółczesna refleksja lingw istyczna p o d aje w w ątpliw ość ów p odział, gdyż łatw o dow ieść, że cecha ta dotyczy w szystkich w yróżnion ych p o zio m ó w ję z y k a ( J ę d r z e j k o 1998c).

T u je d n a k chciałabym tra k to w a ć an alityczność nie ja k o k ry teriu m słu­

żące ró żn ico w an iu języków , lecz ja k o pew ną tendencję w języ k u polskim , w ystępującą z różnym nasileniem w różnym czasie i w ró żn y ch o d m ian ach , a tak że — co w ażniejsze — ja k o pew ną w a rto ść sty lo tw órczą, w y ko rzy ­ styw aną w te k sta c h po etyckich. W alo ry ekspresyw ne i estetyczne an ality za- cji treści p redykaty w n ej, obserw ow ane n a p rz y k ła d ach p ery fraz w erb o-no - m inaln y ch , z o sta n ą u k az an e i om ów ione w części in terp retacyjnej (ro zdział 4.).

P rzedtem je d n a k za konieczne uznaję zreferow anie d oty chczasow ych s ta n o ­ w isk d o tyczących predykacji peryfrastycznej o ra z zakreślenie teorety czny ch ram zagad n ien ia, k tó ry ch częścią jest p ro b le m a ty k a p rz e d sta w ia n a w tej pracy.

1.1. Problemy z terminologią

P rzyjm uję, że an alityzm w erb o -n o m in aln y jest je d n o s tk ą p lan u w y ra ża­

nia. S tanow i fo rm a ln o -lek sy k aln ą realizację p re d y k a tu w postaci w erbaliza-

to ra (k tó ry m jest synsem antyczny // o p e rato ro w y czasow nik) o ra z a b s tra k ­

cyjnego rzeczow nika. W p o rz ą d k u składniow ym z d a n ia an ality zm w erbo-

-n om inalny pełni funkcję orzeczenia (orzeczenie tzw. p eryfrasty czn e, k tó re w ypełnia m iejsce p ry m arn ie przezn aczo ne d la jed no lek sem o w ej finityw nej form y czasow nika). Jego m ożliw ym k o relatem treściow ym w system ie z n a ­ ków w erbalnych jest pełnoznaczny czasow nik, sem antycznie (i m o rfo lo g icz­

nie) tożsam y z elem entem n o m inalnym (wpaść w za chw yt ~ zachw ycać się, w ydać ro zkaz ~ rozkazać, robić za ku p y ~ kupować, o toczyć opieką ~ opie­

kow ać się, mieć nadzieję ~ ufać, zw racać uwagę ~ zauw ażać, pałać gniew em

~ gniew ać się, podnieść lam ent ~ lam entow ać, doznać rozczarowania ~ rozcza­

rować się, brać odpowiedzialność ~ odpowiadać za coś, oddać p rzysług ę ~ p r z y ­ służyć się, trzym ać w uw ięzi ~ więzić itd .)1.

W lite ratu rz e p rz ed m io tu w erb o -n o m in aln e je d n o stk i anality czn e w funkcji p redykatyw nej o kreśla przynajm niej kilk a term inów :

• m ultiw erbizm y ( B u t t l e r, K u r k o w s k a , S a t k i e w i c z 1987; U r b a ń ­ c z y k (red.) 1994);

• k o n stru k cje analityczne ( B u t t i e r 1967a, 1968; A n u s i e w i c z 1978);

• s tru k tu ry anality czn e ( K o w a l s k a 1976);

• analityzm y w e rb o -n o m in aln e lub analityczne czasow niki fu n k c jo n a ln e (J ę- d r z e j k o 1992a, 1993a);

• orzeczenia p ery frastyczne w klasie zw ro tó w frazeologicznych ( L e w i c k i 1976; B o g u s ł a w s k i 1978; M i n d a k 1983; G r z e g o r c z y k o w a 1984;

L e w i c k i , R e j a k o w a 1985);

• analityczn e w ykładn iki p re d y k a tó w ( T o p o l i ń s k a 1984; J ę d r z e j k o 1993c, 1998b);

• k o n stru k cje opisow e z czasow nikiem funkcyjnym ( P o l e n z 1963; E n ­ g e l e n 1968; H a r t e n s t e i n 1994);

• ustojćiw yje glagol’n o-im ennyje slovosocetanija ( B o s i l k o v 1979);

• frazovyje rećenija s o p isatel’nym glagolom ( K o p y l e n k o 1978; D e r i b a s 1983);

• k o llokacje ( C o m r i e , T h o m p s o n 1985; S z u l c 1994).

Pow yższe term iny w tej pracy p o jaw iają się w ym iennie, zaw sze je d n a k p rzyw ołując je d n ą i tę sam ą je d n o stk ę p ery frasty czn ą o o kreślo ny m składzie leksykalnym . Jest to p o d y k to w an e w zględam i stylistycznym i i p o m ag a często u n ik n ą ć p ow tó rzeń.

1 Z nak ~ wskazuje n a podobieństw o treści zestawianych jednostek; w analizach m ateria­

łu służy w prowadzaniu uproszczonej eksplikacji znaczenia.

1.2. Analityzmy a procesy multiwerbizacyjne

W trad y cji językoznaw czej przez m ultiw erbizację ro zu m ie się proces zn ak o tw ó rczy , polegający zasadniczo n a sto so w an iu nazw w ielow yrazow ych n a oznaczenie zjaw iska, procesu, czynności etc. w m iejsce lu b o b o k istniejącej w języ k u nazw y jedno w y razo w ej ( A n u s i e w i c z 1978; B u t t l e r, K u r - k o w s k a , S a t k i e w i c z 1987; U r b a ń c z y k (red.) 1994: 208). E fe k ty tego złożonego p ro c esu zw ane są najczęściej m u ltiw erbizm am i lub nazw am i a n a ­ litycznym i. M ultiw erb izm y m o g ą je d n a k zastęp o w ać ró ż n e k atego rie, np.

rzeczow nik: wrzesień -> m iesiąc wrzesień, przym io tnik: (sprawa) poufna

—► (sprawa) natury poufnej, przysłów ek: obecnie —> w chwili obecnej, a tak że interesujący nas tu przypadek: czasow nik: m óc —> m ieć m ożność, rozkazać -* dać ro zka z itd .2 Użycie jed n o stk i analitycznej zam iast d o stęp n eg o d u ­ bletu jed n o lek sem o w eg o w a ru n k u je ten d en cja d o p rz ek az an ia od b io rcy m o ­ żliwie bo g atej i precyzyjnej inform acji. Jed n a k że te p ra k ty c zn e w zględy nie w yjaśniają d o k o ń c a pew nej „m o d y ” leksykalnej, o jak iej tak że m ó w i się w p ra c a c h językoznaw czych. Jej przyczyn m o ż n a szu kać w dążen iu d o sy g n a­

lizow ania tak ich ogólnych cech sem antycznych, k tó ry ch w język u n ie p o d o b n a w yrazić śro d k a m i m orfologicznym i. Stąd co raz częściej widzi się w nich przejaw znak otw órczej m ożliw ości system u i zdolności d o w yp ełniania luk w leksykonie ( J ę d r z e j k o 1992a, 1998c). A zatem tw orzenie m ultiw erbiz- m ów to nie ty lk o m o d a o sta tn ic h la t lub rzeczyw ista p o trz e b a k o m u n ik a ­ tyw na, ale tak że p o trz e b a estetyki słow a, ekspresji, czasem zabaw y.

S tanisław S zober ju ż d aw n o pisał: „[...] dziś ju ż n ik o m u nic się nie »zdaje«, tylko wszyscy » m ają w rażenie«. O b a te zw roty o zn aczają je d n o i to sam o zjaw isko, ale pierw szy ujm uje je od stro n y w ew nętrznej, a d ru g i — zew­

nętrznej. W zw rocie pierw szym zaznacza się czynna p o sta w a człow ieka w obec św iata, a w d ru g im — bierne p o d d a n ie się cisnącym się z zew nątrz p o d ­ n ie to m .” ( S z o b e r 1959: 350). J a k w idać, S zober p ró b u je m o ty w o w ać uży ­ w anie nazw analityczny ch głębszą p o staw ą psychologiczną. P o trz e b a p rz e d ­ m ioto w eg o u jm o w an ia zd arzeń re alizo w an a je st najczęściej w p ostaci m ul- tiw erbizm ów w erb alnych (przym iotn ik: werbalny w skazuje n a cało ścio w ą fu n ­ kcję złożon ych s tru k tu r znakow ych), tak ich , jak : m ieć stracha, m ieć o brzy­

dzenie do czegoś, dawać posłuch, mieć baczenie. C zasow niki m ieć i dawać, choć — ja k p o w ia d a S zober — „m ają nikłe treści znaczenio w e” , to je d n a k k sz ta łtu ją pojęciow y o b ra z S T R A C H U czy O B R Z Y D Z E N IA ja k o o b iek ­ tów k o n k re tn y c h , k tó re się do staje, p o sia d a itd. ( S z o b e r 1959: 353).

Szczególne zain teresow anie b adaczy w pew nym okresie w zbudziły m u l­

tiw erbizm y zło żone w łaśnie z czasow nika o ra z rzeczow nika, k tó ry c h fu n k c ja

2 Z nak * - / / - * wskazuje na kierunek form alnego przekształcenia jednostki.

i w arto ść sem an ty czn a o d p o w iad a ły w zd a n iu pozycji p ełn o znacznego cz a­

sow nika: ulec popraw ie, okazać pom oc, p ołożyć koniec itp. W la ta c h 60.

pośw ięcono im wiele arty k u łó w i publikacji (por. b ib liog rafia). S po só b, uży­

cie i k o n te k st p ragm atyczny, w k tó ry m je najczęściej ob serw o w an o , spraw ił, że m ultiw erbizm y czasow nikow e u zn a n o za je d e n z isto tn y ch w yznaczników stylu nie ty lk o urzędow ego, ale i d ziennikarskiego / publicystycznego (V i n o- g r a d o w 1947; K n i a g i n i n o w a 1963; M o r d v i l k o 1964; C h r a k o v - s k i j 1965; H e r i n g e r 1968; H o n o w s k a 1972; H a r t e n s t e i n 1994).

M ultiw erbizację k o ja rz o n o o d tą d głów nie z k o m u n ik a c ją ty p u IN S T Y T U C JA

— P E T E N T , k tó ra w te k sta c h dzienn ik arsk ich p rz y b ie ra p o sta ć R E D A K ­ C JA — C Z Y T E L N IK , a urzędow ych: W Ł A D Z A — S P O Ł E C Z E Ń S T W O . Z a p o d staw o w y w alo r tych k o n stru k cji u z n a n o precyzję, w y razisto ść i oficjal- ność, ta k p o ż ą d a n e cechy n o ta tk i prasow ej. W nosiły o n e w rażenie d oniosłości zdarzeń i w ten sp osób w yrażały isto tn o ść k o m u n ik a tu oficjalnego.

W przeglądzie stanow isk n a tem at sta tu su , ch a ra k te ry sty k i i w łaściw o­

ści słow nictw a p ery frastycznego nie sposób p o m in ą ć a sp e k tu p o p ra w n o ści w yrażeń opisow ych, k tó ry był k ilk a k ro tn ie p o d ejm o w an y w ró żn y ch m iej­

scach3. N a jb ard ziej syntetycznie ujęły p ro b lem a u to rk i K u ltu ry ję z y k a p o l­

skiego ( B u t t l e r , K u r k o w s k a , S a t k i e w i c z 1987, cho ć p o r. tak że W o j - t a s i e w i c z 1971; B o g u s ł a w s k i 1978). U życie nazw anality czn ych w p u b ­ likacji prasow ej, w piśm ie urzędow ym lub w tek stac h „z n a tu ry ” oficjalnych

— ja k pow ied zian o wcześniej — nie zask ak u je dziś od b io rcy , choć razi ich nadużycie. P atetycznie i zabaw nie zatem brzm i k o n s tru k c ja przeprow adzić suszenie bielizny, gdyż d otyczy sfery zajęć codziennych, zw ykłych n iejako.

T o rodzaj błędu stylistycznego, k tó ry m o że p opełnić u ży tk o w n ik język a, nie b acząc n a styl w ypow iedzi, ja k im się posługuje. In n a niepraw id ło w ość d o ­ tyczy zakresu łączliw ości sem antycznej czasow nika. P rzy k ład o w o czasow ­ n ik dokonać, k tó ry w ym aga rzeczow nika oznaczającego nazw ę czynności, ale p o sia d a odcień sem antyczny ‘d ziała n ia w ym agającego w zm ożonych wysił­

k ó w ’, w artościuje o rz e k a n ą czynność pozytyw nie i o d n o si się d o d ziała ń ak c ep to w an y ch przez opinię społeczną. D lateg o też ja k o błędn e lub co n a j­

m niej w ątpliw e z n o rm aty w n e g o p u n k tu w idzenia są k o n stru k cje: dokonać zakupu (nasion) // bójek // aranżów, por. Z a k u p u nasion nie należy dokonyw ać u p o k ą tn yc h handlarzy.', N ajw ięcej bójek dokonyw anych je s t na tle chuligańskim.', Szereg orkiestr dokonało aranżów popularnych melodii.

A u to rz y w ydaw nictw p o p raw n o ścio w y ch zarzu c ają też błąd reku ren cji treści połączeniom : miesiąc wrzesień, okres czasu, m iasto K raków i p ro p o n u ją

3 N p. S. S z o b e r , 1959: Człowiek w zwierciadle języka . W: I d e m : W ybór pism. W arszawa;

I d e m , 1959: N a straży języka . W: I d e m : W ybór pism. W arszawa; W. D o r o s z e w s k i , 1962:

O kulturę słowa. Poradnik językow y. W arszawa; także cykle w „P oradniku Językow ym ” i „Języku

Polskim” .

postaci sk ró c o n e o nie m niejszej w artości kom u n ik aty w n ej: wrzesień, czas, K raków . P rzy to czo n e k o n stru k cje n o m in aln e m o ż n a ro z p atry w a ć w k a te g o ­ riach ta u to lo g ii n a takiej sam ej zasadzie, ja k chętnie cy to w an y (a i ró w ­ nie często słyszany) pleonazm cofać w tył. L ew o stro n n e elem enty p rz y to ­ czonych zw iązków (m iesiąc, okres, m iasto, cofać) są treściow o inkluzyw ne w obec p ra w o stro n n y c h p o d rzęd n ik ó w , relacja za k reso w a ty ch pojęć jest zaś o d m ie n n a (por. uw agi n a ten tem at T o p o l i ń s k a (red .) 1984: 326).

P raw o ek o n o m ii śro d k ó w językow ych zaleca w tedy sto sow anie nazw jed n o - leksem ow ych, jeśli nie w ystępuje to przeciw p raw u w yrazistości i precyzji w ysłow ienia. M ultiw erbizm y tego ro d z aju — ja k k ażd y inny śro dek języ ­ kow y — p ełnią funkcję k o m u n ik aty w n ą, ale przed e w szystkim m a ją w arto ść stylotw órczą. Z tej perspektyw y są ciekaw ym i w artym b a d a n ia obiektem językow ym .

1.3. Predykacja peryfrastyczna jako zjawisko składniowe

M u ltiw erb iza cja je st w tradycji językoznaw czej p o strze g an a ja k o proces zachodzący w leksykonie d anego języka. W la ta c h 60. zaś D a n u ta B uttler obszernie sk o m en to w ała (por. bibliografia) przyczyny, m echanizm y i n a s tę p ­ stw a ekspan sji k o n stru k cji analitycznych różnego ty p u , o bejm u jąc o b serw a­

cją innow acje sem antyczno-skladniow e, ja k ie analityzm y w yw oływ ały w p o l­

skim z d a n iu 4. W edług niej anality zacja składni (schem atów składniow ych) p rzejaw ia się w p o w staw an iu zw iązków w yrażających o d ręb n y m i e lem e n ta­

m i cechy sem antyczne o w artości ogólnej, tak że w artości k ateg o rialn e o ra z in- d y w idualno-leksykalne, por. skończyć czytać, dokonyw ać połow ów, przep ro­

4 Por. tytuły artykułów ukazujących się w „Języku Polskim ” i „Poradniku Językow ym ” od początku wieku niem al do dziś: „Poradnik Językow y” : Oddać strzał dać strzał; Od­

powiedzi redakcji od redakcji; Okazać pomoc, Opór kom u przeciw komu; „Język Polski” : O przyim ku „dla" w dzisiejszej polszczyźnie; O zwrotach „hrać udział”, „położyć koniec", „być w stanie". Także cykl publikacji D anuty Buttler w „Poradniku Językow ym ” z lat 60.: I Se­

m antyczne podłoże zmian niektórych konstrukcji rządu 1966, z. 6, s. 233 243; I I Słowotwór- czo-semantyczne przyczyny zmian rekcji wyrazów 1966, z. 7, s. 281 293; I I I Przeobrażenia konstrukcyjne i sem antyczne w związkach rządu p od wpływem tendencji do skrótu 1966, z. 9, s. 374 378; I V Szerzenie się biernika w fu n kcji dopełnienia bliższego 1966, z. 10, s. 419 431;

V Ekspansja konstrukcji analitycznych 1967, z. 1, s. 6 18; VI Zm iany zakresu użycia i treści leksykalnej niektórych przyim ków 1967, z. 2, s. 72 80; V II Połączenia typu „ulec zniszcze­

niu" IV' ję zy k u polskim 1968, z. 7, s. 349 - 359, oraz wiele innych tekstów wielokrotnie w pracy cytow anych i wymienianych.

2 K o n s tru k c je a n a lity c z n e ...

wadzić spis. W zw iązkach tych w y k ładnikam i kateg o rii asp e k tu są k o m p o ­ nen ty w erb alne, w yk ład n ik am i zaś znaczen ia leksykalnego całości peryfrazy

— człony n om in aln e. Jed n ak że tylko w n iek tó ry ch k o n te k sta c h — w yni­

kających z u w a ru n k o w a ń znaczeniow ych, stylow ych, p rag m aty czn y ch , k u l­

tu ro w y ch — za cytow ane analityzm y m o g ą być d u b lo w an e i za stęp o w an e przez jed noleksem ow e postaci w erbalne: przeczyta ć, łowić, spisać. A n ality za- cja sk ład n i w idoczna jest p o n a d to w użyciu w yrażenia przyim k ow ego zam iast m ożliw ej form y bezprzyim kow ej w pozycji k o n o to w an e j przez czasow nik, p or. dowiedzieć się <o c z y m ) // <czego) , wspomnieć <o c z y m ) // {co').

P row adzi to d o p o w stan ia fleksji prepozycyjnej, ale tak że d o m o dy fikacji sem antycznych — ogólnikow e i nieprecyzyjne zn aczenia relacyjne p rz y p a d ­ ków gram aty czn y ch są specjalizow ane i uszczegóław iane przez p rzy im ek (por.

tak że G r z e g o r c z y k o w a 1967; K o w a l s k a 1976).

W cyklu arty k u łó w (oraz w odręb n y ch pu b lik acjach ) D a n u ta B u ttler p o d d a ła szczegółow ym b a d a n io m grupy syntakty czn e, pełniące fun kcję p o d ­ staw ow ych form w erbalnych:

— k o n stru k c je m a m + bezokolicznik (m am wyjechać, m ają napisać),

— po łączen ia czasow ników fazow ych z bezokolicznikiem lub rzeczow nikiem odsłow nym (zacząć pisanie, kontynuow ać natarcie, sko ń czyć czytać),

— zespolenia czasow ników dokonać, doznać, ulec, przeprow adzić z rzeczow ­ n ik am i odsłow nym i (dokonać otwarcia, dokonyw ać połow ów, doznać rado­

ści, ulec zniszczeniu, przeprow adzić spis),

— a tak że czasow niki z rekcją k az u aln ą, k tó re p rzy jm ują fo rm ę anality czn ą z rekcją przy im k o w ą (przeszkadzać <czem u) // <w c z y m ) , lubować się

<c z y m ) // <(vv c zy m }, dobiec <ko ń c a ) // <do ko ń c a }, przebiec ( c o ) // <p rzez co )).

P rzyczyn szerzenia się k o n stru k cji an alitycznych D a n u ta B u ttler u p a try ­ w ała w p an ch ro n iczn ej tendencji d o w yrazistości i sk ró tu zarazem . P o ­ w szechnym zjaw iskiem je st zastęp o w an ie zd ań celow ych (S j, żeby S2) k o n ­ stru k cjam i z przyim kiem celem, dla, por. S p o tk a li się, aby uzgodnić plan w ycieczki. <—> S p o tka li się celem uzgodnienia planu w ycieczki. Zw iększenie częstotliw ości w yrażeń przyim kow ych w tych k o n te k sta c h je st przejaw em ogólnego zjaw iska w zrostu k o n stru k cji n o m in aln y ch w języ k a ch europ ejskich.

P rzyczyną szerzenia się an ality zm ó w różn eg o ty p u m o że być tak że w yrazis­

tość postaci opisow ych d an e g o p re d y k a tu w p o ró w n a n iu z jego form am i syntetycznym i, w idoczna np. w większym zróżnicow an iu k ateg o rialn y m czło­

nów k o n o to w a n y c h przez k o n stru k cję, por. stać na przeszko d zie <c ze m u > //

<ido cze g o ) I/ <vv c z y m ), gdy w p ostaci pełnoznacznego verbum m o ż n a „ ty lk o ” p rzeszkadzać <czem u ) // <w c zy m ).

S pośró d zw rotów b ad a n y ch przez D a n u tę B uttler w niniejszej ro z p ra ­

wie p o d uw agę b iorę te k o n stru k cje analityczne (anality zm y ), k tó re o d g ry ­

w ają rolę p eryfrastycznego orzeczenia, dzieląc niejak o treść p re d y k aty w n ą

pom iędzy o b a człony zw iązku. T en ty p zw iązków o k re śla się tu m ianem an ality zm ó w w erbo-n o m in aln y ch . J a k o je d n o stk i nieciągłe spełniają w zd a n iu funkcję p ełn ozn aczn eg o czasow nika i w pisują się w ch a rak tery sty c zn y d la niego p a ra d y g m a t fleksyjny: o sobow o ść // n ieosobow ość, asp ek t, stro n a , try b , liczba. Z a cechy k ateg o rialn o -sk ład n io w e an ality zm u o d p o w ia d a człon w e rb al­

ny (w erb alizato r), p o r. odbywać / odbyw ali / odbyw am p o d ró ż, przeprow adzili / przeprow adzą / przeprow adź spis. E lem ent n o m in aln y (od czaso w n iko w y lub o d p rz y m io tn ik o w y ) jest w łaściw ym w ykładnikiem p re d y k a tu 5, choć w erb aliza­

to r m a swój u dział w k reo w an iu globalnej treści p red yk aty w n ej. Jeg o wpływ n a k ształto w a n ie się zn aczenia całej je d n o stk i analitycznej nie o g ran icza się jed y n ie d o o k re śla n ia faz procesów , w yko nyw anych czynności czy operacji,

lecz jest o wiele większy ( J ę d r z e j k o 1992a, 1998c).

P o d ko niec la t 70. p ro b lem k o n stru k cji anality czn ych p o d ją ł tak że J a ­ nusz A nusiew icz (1978). A u to r w yznacza b a d a n e ob iek ty za p o m o c ą k ry ­ terium fo rm aln eg o , w y o d ręb n ia analityzm y n a p o d staw ie k ateg o rii m o rfo ­ logicznych tw orzących go członów składow ych. O statecznie więc A nusiew icz prow adzi obserw acje w o b rębie czterech zasadniczych g ru p k o n stru k cji o p i­

sowych:

— analityzm y złożone z d w óch rzeczow ników , k tó ry m sem antycznie o d ­ p o w ia d a ją jed n olek sem ow e rzeczow niki (Jakt dedykacji <— dedykacja, okres czasu <— czas),

— analityzm y k o n stru o w a n e przez czasow nik i rzeczow nik, o d p o w ia d a im syntetyczny pełnoznaczny czasow nik {położyć zasługi «- zasłużyć się, wejść w k o n ta k t <- sko n taktow ać się, zdradzać objaw y <— objawiać), ten typ an ality zm ó w je s t p rzedm iotem zain tereso w an ia w niniejszej ro zpraw ie,

— stru k tu ry o składzie: rzeczow nik i p rz y m io tn ik // przysłów ek, k tó ry ch sem antycznym i o d p o w iednikam i są przy m io tn ik i // przysłów ki {łacina typu kościelnego <- łacina kościelna, w sposób dialektyczn y <— dialektycznie),

— k o n stru k c je przyim kow e, k tó re stan o w ią g rupę b ard zo zło żon ą, np. k o n ­ stru k cje przyim k ow e zam iast p rzy p ad k o w y ch {pracować p rzez osiem g o ­ dzin <— pracow ać osiem godzin)', stru k tu ry przyim kow e z rzeczow nikiem o dczasow n ikow ym rów n o zn aczn e z p ro s tą fo rm ą b ezo ko licznika lub im ie­

słow u {zm uszeni do zajęcia zm uszeni zająć, potępienie wobec ludzi ż y ­ ją cyc h <— potępienie żyjących).

W szystkie w ym ienione s tru k tu ry spełniają jed en definicyjny w aru nek , sfo rm u ło w an y n astępująco: „[...] k o n stru k cjam i anality czn ym i (opisow ym i) nazyw am y ta k ie niew spółrzędne zw iązki w yrazow e, k tó re w spółistnieją o b o k znaczeniow o im ekw iw alentnych p ro sty ch (jednordzeniow ych) w yrazó w ” . ( A n u s i e w i c z 1978: 22).

5 W erbalne związki analityczne om aw iano także w ram ach problem atyki tzw. predykacji

imiennej ( S a w i c k a 1979; T o p o l i ń s k a (red.) 1984).

D o d a tk o w y m k ry teriu m w ydzielającym analityzm y w ujęciu A nusiew icza jest konieczność substancjalnej odpow iedniości m o rfe m u rd zenn ego danej form y analitycznej i jej d u b letu syntetycznego, p o r. ołów ek w kolorze czar- n-ym <— ołów ek cza m -y, doznać złam -ania nogi *— złam -ać nogę. T y m cz a­

sem w niniejszej ro zp raw ie b a d a n iu p o d leg ają tak że k o n stru k cje, k tó ry m o d p o w ia d a ją du b lety p o k rew n e sem antycznie, niekoniecznie zaś m o rfo lo g icz­

nie. P o n a d to pew ne je d n o stk i syntetyczne m o g ą d o p iero zaistnieć w syste­

m ie, m o g ły w ystępow ać w przeszłości, ja k nadziejać się lub są obecne ty lko w polskich d ialek tach , por. otaczać szacunkiem ~ szanow ać, być w stra ­ chu ~ bać się // strachać się reg., wzniecać panikę ~ *spanikow ać kogoś, da­

rzyć miłością ~ kochać // m iłow ać przest., wprawić w am baras ~ z a k ło ­ potać // *zam barasować itp. ( J ę d r z e j k o 1998a). Jest to w ynikiem przyję­

cia stan o w isk a, że n o m in aliz o w an a p o stać p re d y k atu nie m usi m ieć p ostaci deryw ow anych nom ina actionis lub nom ina essendi, ale m o że m ieć też inne synonim iczne w ykładniki leksykalne, w spółtw orzące d an e pole pojęciow e ( J ę d r z e j k o 1993a, 1998c).

1.4. Predykacja peryfrastyczna a frazeologizmy

W e rb o -n o m in a ln a k o n stru k c ja anality czn a pełni fun kcję p eryfrastyczn ego orzeczenia i m o że być sy nonim izow ana przez p ro s tą p o stać czaso w n ik a p o c h o d n ą sem antycznie (i m orfologicznie) od rzeczow nika ab stra k cy jn eg o , p o r. otoczyć opieką ~ zaopiekow ać się, darzyć zaufaniem ~ ufać, odnieść sukces ~ wygrać, m ieć scysję ~ pokłócić się. T reściam i p re d y k aty w n y m i są je d n a k ob ciążo n e o b a człony zw iązku: za semy definicyjne o d p o w ia d a ele­

m en t n o m in aln y , w erbalny zaś k ształtu je treści, k tó re tru d n o jedn o licie sc h a ­ rak tery zo w ać, gdyż w zależności od k ształtu pojedynczej p ery frazy i k o n ­ tek stu , w ja k im w ystępuje — są one ró ż n o ro d n e . M o ż n a je najogólniej o k re ­ ślić m ian em k o n o tacji (treści kono tacy jn y ch ). N ajn ow sze p race d otyczące pery fraz w erb o -n o m in aln y ch w skazują, że należy odrzucić tezę o p o m o c n i­

czym jedynie c h a rak terze w e rb alizato ra zw iązku, gdyż w w iększości p rz y p a d ­ ków je st on znaczen io ro d n y ( J ę d r z e j k o 1992a, 1993a, b, 1998c). G lo ­ b a ln a c h a ra k te ry sty k a sem an ty czn a w e rb o -n o m in aln y ch p ery fraz jest w y ni­

kiem w ielo rak o u w a ru n k o w an y c h procesów językow ych, a tak że p o z n a w ­

czych i k u ltu ro w y ch . Z naczenie globalne nie jest więc p ro s tą su m ą znaczeń

elem entów analityzm u .

T a k ro z u m ia n e peryfrazy w pisują się zatem w p a ra d y g m a t b a d a ń fra ­ zeologicznych (por. M o r d v i l k o 1964; B ą b a 1982; P a j d z i ń s k a 1980, 1991; P a j d z i ń s k a , T o k a r s k i 1996). S tatu s zw rotów frazeologicznych

— bo te sp ełn iają w zdan iu fu nkcję orzeczenia — nie je s t ja sn y i d o dziś nie zo stał rozstrzy gnięty. M am tu zw łaszcza n a m yśli p y tan ie o to , czy i kiedy frazeologizm y są je d n o stk a m i języ k a, kiedy zaś w ytw o ram i tegoż, p ow stałym i n a użytek ok reślony ch k o n tek stó w .

W śró d p ro b lem ó w polskiej frazeologii sy ntakty czn ej um ieścił k o n s tru k ­ cje analityczne A ndrzej M a ria Lewicki (1976), sytu ując je w klasie tzw.

orzeczeń p eryfrastyczny ch. W ujęciu Lew ickiego są to n i e c i ą g ł e j e d ­ n o s t k i j ę z y k o w e , k tó re stan o w ią połączenie czaso w n ik a z g ru p ą n o m i­

n a ln ą b ezprzyim ko w ą lub z w yrażeniem przyim kow ym . O rzeczeniom pery- frastycznym sem antycznie o d p o w ia d a jed noleksem ow y p ro sty (istniejący w sy­

stem ie lub przew idyw alny) czasow nik. D lateg o anality czn e zw roty pred y k a- tyw ne cechuje w erbalny p a ra d y g m a t fleksyjny (o so b a, ro d zaj, czas, try b, stro n a). W e w szystkich zdanio tw órczych fo rm a ch finityw nych orzeczenie peryfrastyczne zachow uje sw oją an a lity cz n ą stru k tu rę , po r. wpadł // w padliśm y H w padłaby // wpadną w rozpacz itd. C echa ta o d ró ż n ia je od złożonych form gram atycznych, rów nież będących je d n o stk a m i nieciągłym i, p o r. będę pisał, będziesz p isa ł, ale w czasie teraźniejszym : piszę, p iszesz itd. M o ż n a też w ten sp o só b dow odzić, że czasow nik w p ery frazach k ształtu je sem an ­ ty czną w a rto ść zw ro tu , w przeciw ieństw ie d o jego posiłkow ej roli (copula) w analitycznych fo rm a ch g ram atycznych ( K o w a l s k a 1976). C zęsto je d n a k k ry te ria pow ierzchniow e, k tó re staw ia się zw iązkom frazeologicznym , speł­

n ian e są tak że przez złożone fo rm y gram atyczne, np. k o m p o n e n ty nie p o ­ zo stają w stałym bezpośrednim sto su n k u p o p rz ed za n ia — n astępczości (por.

żyw ić nieufność // nieufność żyw ić, będę przepisyw ał // przepisyw ał będę) czy ak cen t — najczęściej dw a akcenty głów ne p rz y p ad ając e n a k o m p o n e n ty zw rotu.

O rzeczenia peryfrastyczne cechuje też pew ien w ew nętrzny p o rz ą d e k sk ła d ­ niow y p o d o b n y d o syntaktycznych połączeń w yrazow ych, p or. budzić nie­

p o k ó j // lęk // nienawiść (biernik), dostać szału // fu r ii (dopełniacz), ota­

czać szacunkiem // opieką // troską (narzęd n ik ) — tzn. k o m p o n e n t w erbalny k o n o tu je i a k o m o d u je o k re ślo n ą form ę p rz y p a d k o w ą rzeczow nika.

T e pow ierzchniow e k ry te ria nie pozw alały zatem w pełni o d ró żn ić k o n ­ strukcji (połączeń w yrazow ych — g rup sy n taktyczn ych i zd a ń ) od zw iąz­

ków frazeologicznych. D lateg o za konieczne u znaje Lew icki k ry teriu m se­

m antyczne, pozw alające definiow ać frazeologizm y (idiom y) ja k o tak ie p o łą ­ czenia w ypow iedników , k tó ry ch znaczenie całościow e nie d aje się w y p ro w a­

dzić ze znaczeń k o m p o n e n tó w stru k tu ry . S em an tyczn a w a rto ść k o n stru k cji

p eryfrasty cznych k sz ta łto w a n a jest przez znaczen ia w szystkich elem entów

k o n sty tu u ją cy ch zw rot, a p o n a d to przez wpływ k o n te k stu o ra z czynników

p ra g m a ty czn o -k u ltu ro w y ch . T o w łaśnie k ry teriu m sem antyczne d la za k reś­

lonego w niniejszej p racy o b sza ru badaw czego jest szczególnie isto tn e. W tym też m iejscu d o strzeg a się ch y b a najw yraźniej p aralele m iędzy p re d y k atam i analitycznym i o m aw ianego ty p u a frazeologizm am i.

A nalizy m ożliw ych d la orzeczeń peryfrastyczny ch tran sfo rm acji sk ła d ­ niow ych i relacji sem antycznych tak ich , jak : n o m in alizacja, perfektyw izacja, pasyw izacja, konw ersja, finalizacja, k o n ty n u acja , iteratyw izacja, kau zaty w iza- cja, k tó re p rz ep ro w ad ził Lew icki, p o k a z u ją też n ieregu larno ści i kom plikacje w m ikrosystem ie, ja k i tw o rz ą zw roty frazeologiczne. Je d n a k p ozn aw an ie m echanizm ów idiom atyzacji i w ew nętrznych u w a ru n k o w ań fo rm a ln o -tem aty - cznych w zbiorze frazeologizm ów — co było p rzed m iotem nie tylko w sp o ­ m nianej p ra cy Lew ickiego — zdaje się dla a u to ra w ażniejsze niż jedy nie ich in w en tarz (por. L e w i c k i 1978, 1982a; L e w i c k i , R e j a k o w a 1985).

P u b lik a cja A n d rzeja B ogusław skiego (1978) m ieści się w tym sam ym p arad y g m acie b a d a ń system u języ k a polskiego. A u to r p ró b u je w niej o k re ­ ślić sta tu s definicyjny tak ich pojęć, ja k „ je d n o stk a ” i „ p ro d u k t ję z y k a ” , o d n o ­ sząc się d o zag ad n ien ia w łaśnie orzeczeń peryfrastycznych. Jego zdaniem w tedy m o ż n a m ów ić o p ro d u k ta c h języka, „kiedy w ystępu ją one w u k ła ­ d ach sym etrycznych pod względem k ształtu i znaczen ia o ra z w u k ład ac h przedłużanych nieograniczenie i w sp osób au to m aty cz n y o in ne p ro d u k ty ję z y k a ” ( B o g u s ł a w s k i 1978: 18). Istn ieją więc serie orzeczeń p ery frasty cz­

nych, w k tó ry ch d a n y czasow nik determ inuje pojaw ienie się rzeczow ników z o kreślon ego p o la sem antycznego, np. doznać im plikuje rzeczow niki o z n a ­ czające szeroko pojęte uczucia, a więc doznać radości // ro zko szy // niepo­

koju /I bólu // cierpienia itp .; p o n a d to im plikuje rzeczow niki ab stra k cy jn e, o znaczające n iekorzystny w ynik p o dejm ow any ch przez agensa czynności, np.

doznać zaw odu // p o ra żk i // k lęsk i / / kontuzji. Im plikacje są je d n a k d w u ­ stro n n e, m o ż n a z dużym p ra w d o p o d o b ień stw em przew idyw ać, że to a b s tra k ­ cyjny rzeczow nik nazyw ający uczucie (jak np. cierpienie, rozkosz) d e te rm i­

nuje czasow nik doznać (czuć // odczuwać). W ydaje się w ażne d la niniejszej ro zp raw y stw ierdzenie: „[...] d o k ła d n y ogląd reg u larn y ch orzeczeń p ery fras­

tycznych każe przyjąć, że o d zn aczają się o ne sw oistym i cecham i sem antycz­

n y m i” ( B o g u s ł a w s k i 1978: 29) — to przede w szystkim nie p o zw ala n a d o w o ln ą ich w ym ianę z pro sty m i orzeczeniam i.

P o d o b n e stanow isko prezentuje R e n a ta G rzeg orczyk ow a, p ro p o n u ją c uznać typy w szystkich o m aw ian ych p ery fraz za orzeczenia złożone w e rb al­

ne, k tó ry c h nie m ożem y zaliczyć d o zw iązków d o pełnien io w ych, ja k o że ich całościow a c h a ra k te ry sty k a sem antyczna jest n iezap rzeczalna ( G r z e g o r ­ c z y k o w a 1967). A u to rk a potw ierdziła tak że n iereg u larn o ść pery frasty k i (nie od każdego czaso w n ik a p o w stają re g u larn e nom ina actionis) o ra z w sk a­

zała n a silne o g raniczenia w łączliw ości poszczególnych czasow ników z d o ­

w olnym N A . Z a p o d staw o w ą cechę analityzm ów w e rb o -n o m in aln y ch uznała

im plikow anie nieosobow ego / przed m io to w eg o s to su n k u w obec p o d m io tu . Z w róciła n a d to uw agę, że w o b u ty p ach k o n stru k cji [Vfm + V J o ra z [V

+ N A ] czasow nik o so b o w y stan o w i człon sem antycznie p o d rz ęd n y , k tó ry precyzuje czynność, proces, sta n w yrażo n y przez bezok olicznik lub rzeczow nik ( G r z e g o r c z y k o w a 1967: 126— 127).

S tatu so w i zw ro tó w w erb o -n o m in aln y ch pośw ięcił p u b lik ację ta k ż e H a rte n ­ stein, u zn ając ich idiom atyczność n a p o d staw ie stw ierdzonej b lo k ad y p ro n o m i- nalizacji sk ła d n ik a im iennego peryfrazy ( H a r t e n s t e i n 1994), p or.:

udzielać p o m o c y <k o m u ś > — *udzielać j e j { k o m u ś}

m ieć nadzieję <na coś) / <(ie S ) — *mieć ją

trwoga ogarnia <ko g o ś) — *oaa ogarnia <kogo ś }

zm ierzch sunie — *on sunie

tęsknotę siać — *siać ją

jasno ść upadła — *ona upadła

N iea k cep to w a ln o ść s tru k tu r z zaim kiem je st znak iem niew spółrzędności członów p eryfrazy, lecz głów nie do w o d zi nierozerw alności s tru k tu ry nieciągłej, a to p o tw ierd z ało b y fa k t, że w e rb o -n o m in aln e an alityzm y są je d n o stk a m i języka. Z w róćm y uw agę, że z a m ia n a sk ład n ik a im iennego n a zaim ek p o w o ­ duje defrazeologizację je d n o stk i, czyniąc z niej lu źn ą grup ę sy n tak ty cz n ą (połączenie syn taktyczne). P ro n o m in aliz acja u a k ty w n ia znaczenie k od ow e czasow nika, ta k że w innych k o n te k sta c h g ram aty czny ch syntagm y te są ak cep to w aln e sem antycznie i form alnie:

M a g d a ta k dłu g o oczekiw ała córk i i m ia ła ją wreszcie.

K u lig stan o w iło p ięcioro sań. Sunęły one przez puszczę z zap alo ny m i p o ch o d n iam i.

C o ro k u m iała n a b alk o n ie nasturcję, sieje ją więc i tej w iosny.

T łu m aczy ł jej, ja k się p o ruszać, a o n a u p a d ła n a pierw szym p rogu.

W ydaje się, że p ro c e d u ra w y ró żn ian ia orzeczeń p eryfrasty czn ych spo śró d innych frazeolo gizm ów o ra z klasy fik o w an ia ich b ąd ź to ja k o p ro d u k tu , b ąd ź jed n o stk i językow ej nie należy do łatw ych, aczkolw iek jest m ożliw a. N ie­

pew ny sta tu s an ality zm ó w ja k o je d n o ste k nieciągłych w klasie zw ro tó w fr a ­ zeologicznych stan o w i p ew ną tru d n o ść w system atycznym ich opisie sy ntak- ty czno-sem an ty czn o -p rag m aty czn y m , nie w yklucza je d n a k fo rtu n n y c h w yni­

kó w b a d a ń w o b rębie, p rzy k ład o w o , pól peryfrasty czn ych (por. L e w i c k i , R e j a k o w a 1985). U stalen ie m iejsca tych k o n stru k cji w system ie o ra z a n a ­ liza i opis ich fu n k c jo n o w an ia w płaszczyźnie d y sk u rsu d a ją w ym ierny efekt w p o staci u jaw n ien ia ich w ielorakich m ożliw ości tek sto - i stylotw órczych, a tak że ich p o ten cja łu ekspresyw nego u ru c h am ian eg o w tek stac h arty sty cz­

nych.

1.5. Predykacja peryfrastyczna jako typ leksyki analitycznej

P o szu k u jąc p o d sta w m etodologicznych w d o k o n a n ia c h w ym ienionych w y­

żej badaczy, czerpię z rozw iązań i koncepcji za p rezen to w an y ch w p ra cach , k tó re p ow stały zw łaszcza w o sta tn ic h latach . P ub likacje Ew y Jęd rzejk o w ytyczają konieczne dziś p ró b y w ieloaspektow ej p en etracji badaw czej zjaw iska pred y k acji peryfrastycznej. A u to rk a w skazuje n a p o trze b ę stw o rzen ia nie tylko w m iarę precyzyjnego in w en tarza pery fraz w erb o -n o m in aln y ch , lecz do strzeg a ko nieczność ich współczesnej in terp retacji w d u ch u p ro po zy cji lingw istyki

„in teg raln ej” ( J ę d r z e j k o 1998b, c), term in ac h sk ład n i ( J ę d r z e j k o 1996, p o r. też Ż m i g r o d z k i 1998, 2000), frazeologii k ultu row ej ( J ę d r z e j k o 1992a, 1998a), sem antyki składnikow ej i kognityw nej ( J ę d r z e j k o 1993a, b, c; J ę d r z e j k o , N o w a k o w s k a-K e m p n a 1985b), leksykografii ( J ę d ­ r z e j k o 1992a).

E w a Jęd rzejk o ustaliła, iż k o m p o n e n t w erb aln y m oże być w różnym sto p n iu synsem antyczny: od czasow ników pełniących fun kcję o p e ra to ra (m ieć zam iar, czuć tęsknotę, przeprow adzić badanie, doświadczać głodu) d o w tórn ie synsem antycznych w erbalizato ró w (nieść pom oc, otoczyć opieką, po grążyć się w zadum ie, wpaść w gniew). N a to m ia st w m iejscu członu im iennego peryfrazy w ystępują zaró w n o regu larn e, ja k i niereg u larn e n om in alizacje — tra n - spozycyjne odczasow nikow e i o d p rz y m io tn ik o w e rzeczow niki z klasy N A i N E o ra z n iem otyw ow ane rzeczow niki ab stra k cy jn e (np. scysja).

A nalityzm y w e rb o -n o m in aln e p o z o sta ją w ścisłym zw iązku z procesam i nom inalizacyjnym i, gdyż m o ż n a ten ty p leksyki peryfrastycznej tra k to w a ć ja k o w tó rn ie uczasow nikow ione zn om inalizow ane pierw o tnie p re d y k a ty z d a ­ rzeniow e. P roces w erbalizacji analitycznej a u to rk a p rzed staw ia następ u jąco :

[Pred] NOM1N > N abstr // N A // N E VERBAL 2 > [V synsem _j_ predj

E w a Jęd rzejk o ściśle wiąże sp osób tw o rzen ia w erbalny ch znak ów złożo ­ nych z m echanizm em sem antyczno-syntaktycznym i w skazuje n a syn tety czn ą lub an a lity czn ą m ożliw ość w erbalizacji p re d y k a tu . W erb alizacja sy ntetyczna d o k o n u je się za p o m o c ą śro d k ó w m o rfologiczny ch — w ów czas w szystkie funkcje g ram atyczne i sem antyczne zo stają sk u m u lo w an e w pełnoznacznym czasow niku. D ru g i sp osób k o n s tru o w a n ia je d n o ste k nieciągłych to d ro g a lek sykalno-składniow a. Jest to proces dw u sto p n io w y i p ro w ad zi od p ie rw o t­

nej n o m inalizacji p re d y k a tu d o jeg o w tórn ej w erbalizacji za p o m o cą c z a ­

sow nika o p erato ro w e g o . Z a ak o m o d ac ję d o k o n te k stu z d a n ia o d p o w ia d a c z a ­

sow nik, a za w a rto ść sem antyczną całego w yrażenia p red y k aty w n eg o głów nie

rzeczow nik. T a k ro z u m ia n a p re d y k acja pery frasty czn a jest śro dk iem w yp ełn ia­

jącym luki w system ie leksykalnym polszczyzny i nie je st to bynajm niej zn a m ie n n a cecha w półczesnego języ k a polskiego. W jed n ej z p u b lik acji (1998a) Jęd rzejk o sygnalizow ała, że ujęcie d iach ro n iczn e p o tw ie rd z a w ystępow anie an ality zm ó w w zasobie słow nym naszych p rz o d k ó w . D ziś je d n a k ż e tru d n o ustalić, ja k często p e ry fraz a staw ała się elem entem uzu pełniający m leksy­

k o n , a kiedy była w arian tem anality cznym . S łow nik arze bow iem nie zaw sze o d n o to w y w ali jed n o lek sem o w e du b lety tak ich jed n o stek . Ich b ra k zaś nie do w odzi, że ta k ie k o n stru k c je nie istniały w ogóle. W iele sp o śró d p ery fraz jest ju ż składnikiem system u leksykalnego języ k a polskiego i pełni fu n k ­

cję je d n o ste k w pełni zleksykalizow anych. J a k o s tru k tu ry złożone są one p o d a tn e n a w ielorakie m odyfikacje i reorganizację k o m p o n e n tó w , w sku tek czego p o w sta ją w arian ty m niej lub bardziej o d d a lo n e o d sem antyk i pery- frazy uznanej przeze m nie za w yjściow ą, p o r. wpaść w gniew ==> zapłonąć // kipieć // w rzeć gniew em = > gniew bierze // ogarnął // poryw a { k o g o ś } , gniew zapłonął // wzbiera <vv k im ś ) itd. T a h ip o teza d a ła się potw ierdzić p o ś re d ­ nio w p ra cy dotyczącej nom inalizacji w języ k u i te k sta c h ( J ę d r z e j k o 1993a), a ro zw in ięta z o sta ła w p ra c a c h n ad słow nikiem polskich zw ro tó w w erbo- -n om inalnych, k tó reg o zeszyt p ró b n y u k azał się n a ry n k u księg arskim w 1998 ro k u . W yniki p ra c zespołu redagującego ten słow nik p o tw ierd zają też stylo- tw ó rc zą rolę orzeczeń p ery frastycznych w stru k tu rz e tek stó w publicystycznych o ra z — co b a rd z o isto tn e d la niniejszego o p ra c o w a n ia — tak że w tek stac h artystyczny ch, zaró w n o p ro z ato rsk ich , ja k i poetyck ich , np. opadły z niego zetłałe szm a ty w stydu, trawi go głęb o ki i g o rzk i niepokój, ochota aż m u try­

ska z bystrych oczu, p łynie m gieł m istycznych groza, niepokój wśliznął się IV kw ia t m ego ciała, lęgną się hydry zw ątpienia itd. P rac e n ad słow nikiem objęły bow iem tek sty w szystkich o d m ian języ k a polskiego; zn ajdo w aliś­

m y w nich k o n stru k c je znane ju ż polszczyźnie w ieków ubiegłych, ale ró w ­ nież w ielorakie w arian ty i m odyfikacje p ery fraz u trw alo n y ch i o d n o to w an y c h we w spółczesnych słow nikach. O bserw acja różn y ch typ ów tek stó w w ykazała, że p re d y k acja pery frasty czn a w innych niż publicystyczny stylach językow ych nie jest zjaw iskiem kurio zaln y m . P o sta w io n o zatem py tanie: Ja k ie jeszcze w artości — p ró c z tych ju ż om aw ian y ch i w skazyw anych w wielu p u b lik a ­ cjach d o tyczących m ultiw erbizm ów — w noszą peryfrazy d o tek stó w o fu n k ­ cji autotelicznej? Z pew nością bow iem ich an a lity czn a s tru k tu ra p ozw ala, w p o ró w n a n iu z p ro sty m w ykładnikiem p re d y k atu , n a zw ielo kro tn ien ie ła d u n ­ ku ekspresji.

Pew nych sugestii d ostarczyły p ra ce pośw ięcone roli nom inalizacji w te k ­ stach artysty cznych ( J ę d r z e j k o 1993a, b; S ł a w k o w a 1993). Im ien n a stru k tu ra liz a c ja p re d y k a tu p o zw ala a b stra h o w a ć od k o n k re tn ie w skazyw a­

nego su b iek tu , sk u p iając uw agę n a sam ym zdarzen iu. W sk azów ek d o s ta r­

czyła też p ra c a P eera H u ltb e rg a (zob. b ibliografia), k tó ry ak c en to w ał spory

udział k o n stru k cji z czasow nikiem „o nikłych treściach znaczen iow ych ” w stru k tu rz e pow ieści B erenta. T endencję d o w ysu w an ia zd arzeń i zjaw isk n a p lan pierw szy (a w zw iązku z tym w p lanie w y rażan ia b o g ac tw a p re d y k a- to ró w im iennych) nazyw ał w łaśnie nom in aln ą.

P y ta n ie zatem o w alory stylistyczne m ultiw erbizm ó w , o m ożliw ość n a d ­ bu d o w y w an ia d o d a tk o w y c h treści sem antycznych czy zdo ln ość m etafo ry zo w a- n ia w ypow iedzi literackiej p o zo staje n a d a l otw arte. T rz e b a d o d a ć , że m a te ­ riał, k tó ry w ybrałam d o szczegółow ych analiz, nie jest przy p ad k o w y ; in te ­ resuje m n ie jak o ścio w a c h a ra k te ry sty k a m ultiw erb izm ó w w roli orzeczenia lub g rupy głównej z a d a n ia w m ło d o p o lsk ich te k sta c h p oetyckich. W tym celu sp ró b u ję odpow iedzieć n a n astęp u jące pytan ia: J a k a jest fo rm a i skład lek ­ sykalny w erbalnej k o n stru k cji analitycznej w w ypow iedzi literackiej w p o ró w ­ n an iu z jej u trw a lo n ą w słow niku p o stacią (zleksykalizow aną)? Ja k i sem an ­ tyczny k rą g p re d y k a tó w je st stru k tu ralizo w an y za p o m o cą tego ty p u słow ­ nictw a analitycznego? Jak ie elem enty bazy dośw iadczeniow ej są p ro filo w an e p o przez k o n stru k cje zm odyfikow ane w tekście?

T a k p o staw io n e p y tan ia, w ynikające z założeń i h ip o tez p rzed staw io n y ch we w stępie, w ym agają eklektycznego p a ra d y g m a tu m eto do lo giczn ego . T e r­

m iny stylistyki językoznaw czej pozw olą w yjaśnić i z in terp reto w ać w alory

obrazo tw ó rcze, k tó re zyskuje p ery fraza w tekście (B a 11 y 1966a; H u 11 b e r g

1969; P a s z e k 1976; S k u b a l a n k a 1976, 1991, 1995). E lem en ty zaś sem an ­

tyki kognityw nej z jednej stron y i składnikow ej — z drugiej — b ę d ą p o ­

m o c ą w o d k ry w a n iu now ego u p o rz ą d k o w a n ia d o m en w poetyckiej bazie

k o n cep tu aln ej p re d y k a tu ( J ę d r z e j k o 1998b; J ę d r z e j k o , N o w a k o w -

s k a - K e m p n a 1985a, b; N o w a k o w s k a - K e m p n a 1995; P a j d z i ń s k a

1980, 1990, 1993). N a stę p n e rozdziały będą p ró b ą odpow iedzi n a p o s ta w io ­

ne p y ta n ia . P u n k te m w yjścia analizy będzie c h a ra k te ry sty k a system ow ych

w łaściw ości p re d y k a to ró w peryfrastycznych, b u d u jący ch tek sty m ło d o p o lsk ie.