Podlaski Kwartalnik Kulturalny R. 32 (2019) nr 1

Podlaski

Kwartalnik Kulturalny

1/2019

Tobie (...) te poświęcam pieśni.

Bo cień, gdy schyla się nad pergaminem To prawdę czyta, o podstępach nie śni...

Wydawnictwo ukazuje się dzięki pomocy finansowej Prezydenta Miasta Biała Podlaska Michała Litwiniuka Redakcja:

Red. naczelny Beata Zacharuk Sekretarz redakcji Iwona Warda Red.techn. Iwona Warda

Kolegium redakcyjne:

Małgorzata Brodowska, dr Tomasz Demidowicz, Istvan Grabowski, dr Szczepan Kalinowski, Roman Pieńkowski, Radosław Plandowski

Fotografia na okładce: Małgorzata Piekarska

Adres Redakcji PKK: Miejska Biblioteka Publiczna „Podlaski Kwartalnik Kulturalny”, ul. Warszawska 12 A, 21 - 500 Biała Podlaska, tel. (83) 341 60 11,

e-mail: pkk@mbp.org.pl

Prenumerata na rok 2018 (łącznie z kosztami przesyłki) wynosi 50 zł.

Bank PKO BP nr konta 67 1020 1260 0000 0002 0159 3870

Druk: Poligrafia Miejskiej Biblioteki Publicznej

w Białej Podlaskiej

www.mbp.org.pl

Spis treści

SCRIPTA MANENT...

Dariusz Sikora

Realizacja planu Burza w powiecie bialskim w 1944 r. 5 Romuald Domański

Zarys historii kolonii Ostrów od powstania do wybuchu

II wojny światowej 27

Michał Dudkiewicz

Witold Pilecki – Człowiek, który… 49

ZAKŁADKI PAMIĘCI Zofia Frydel-Kośmider

Rodzina Ladwińców z Białej Podlaskiej 62 Jan Czernik

Pani Stasia – wspomnienie o Stanisławie Czarkowskiej 72 RZECZ O... SZTUCE

Istvan Grabowski

Struna poruszona w sercu – rozmowa z Ewą Urygą 81 Iwona Maksymiuk

Wystawy i wydawnictwa Muzeum Południowego Podla- sia w Białej Podlaskiej w latach 2005–2017 88 DRZAZGI MOJEJ WYOBRAŹNI

Waldemar Golanko

Pareidolia, Zmartwienie, Podróżnik, Cztery pory , Mój

smutek, O poezji, Ubezwłasnowolnienie Wiosna, 99 Włodzimierz Rutkowski

W te i we wte (opowiadanie) 106

ISKRY ŻYCIA Istvan Grabowski

Elżbieta Pyrka – podróże to jej pasja 111 ŚWIAT OCZAMI KOBIETY

Małgorzata Brodowska

„Ach, co to był za bal”

Kariera po polsku

124 129 IN MEMORIAM

Zbigniew Pawluczuk 132

ZAKAMARKI BIBLIOTEKI 136

KULTURALNE IMPRESJE 151

KRONIKA KULTURALNA 162

NADESŁANO DO REDAKCJI 166

Artykuły zawarte w Podlaskim Kwartalniku Kulturalnym są własnością ich

autorów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za ich treść merytoryczną.

scripta manent

Dariusz Sikora

(Biała Podlaska)

Realizacja planu „Burza” w powiecie bialskim w 1944 r.

W okresie okupacji niemieckiej powiat bialski stanowił część integral- ną dystryktu lubelskiego

. W listopadzie 1939 r. władze okupacyjne dokonały łączenia niektórych powiatów przedwojennych. Powiat powiększył się o trzy gminy: Opole, Sławatycze i Wisznice (w wyniku połączenia powiatu włodaw- skiego z chełmskim). W wyniku tych zmian powiat bialski w okresie okupacji składał się z następujących gmin: Bohukały, Dobryń Duży, Dubów, Hołow- czyce, Huszcza, Janów Podlaski, Kobylany, Kodeń, Kostomłoty, Kościenie- wicze, Łomazy, Opole, Piszczac, Rokitno, Rossosz, Sidorki, Sitnik, Sławaty- cze, Swory, Tucz na, Wisznice, Witulin, Zabłocie i Zakanale. Nie wszystkie wymienione miejscowości były zarazem siedzibami władz gminnych. Doty- czyło to 4 gmin wiejskich: Kobylany z siedzibą w Terespolu, Witulin z sie- dzibą w Leśnej Podlaskiej, Hołowczyce i Zakanale z siedzibą w Konstanty- nowie. Łącznie powiat liczył 25 gmin, w tym 24 wiejskie i jedną miejską – zarząd miejski w Białej Podlaskiej

. W miarę upływu czasu ulegał zmianom podział administracyjny w obrębie powiatu i gmin

. Przeprowadzone niewiel- kie i zazwyczaj doraźne regulacje wynikały najczęściej z potrzeb aparatu ad- ministracyjnego okupanta. Z danych archiwalnych wynika, że w 1940 r. po-

1

S. Lewandowska, Ruch oporu na Podlasiu 1939-1944, Warszawa 1982, s. 36.

2

Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Rada Główna Opiekuńcza w Krakowie, (dalej: RGO), Sprawozdanie Rady Opiekuńczej Powiatowej w Białej Podlaskiej za okres od 1.IV do 1.VII. 1941 r., sygn. 459, s. 8.

3

Zob.: Zarządzenie z dn. 29 VI 1940 r. o podziale administracyjnym Dystryktu Lubel- skiego, Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej, sygn. XXXXVI/392/1, k. 1; Pismo z dnia 21 kwietnia 1943 r. zawiadamiające o połączeniu gmin: Huszcza, Łomazy, Rossosz pow. Biała Podl. w jedną gminę o nazwie Łomazy, Muzeum Połu- dniowego Podlasia w Białej Podlaskiej, sygn. XXXXVI/398/1, k. 1; zob. Pismo z dn.

7 lipca 1943 r. informujące o połączeniu gmin: Kodeń i Kostomłoty pow. Biała Podl.

w jedną gminę o nazwie Kodeń, Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej,

sygn. XXXXVI/397/1, k. 1.

wiat bialski obejmował obszar 2651 km² i liczył 152073 mieszkańców

. Wsie zamieszkiwało 126298 osób, miasta zaś 25775 osób

. Ludność powiatu była zróżnicowana pod względem narodowościowym. Dominowali Polacy (113807 osób), następnie Żydzi (19783 osoby) oraz Białorusini (10957 osób) i Ukraińcy (9 139 osób). Niewielki odsetek stanowili Niemcy (151 osób) i mieszkańcy innych narodowości (557 osób). Największym miastem była Biała Podlaska, w 1940 r. zamieszkiwało tam 24788 osób, w tym 13 000 Polaków i 10900 Ży- dów. Specyfiką miasta był fakt, że znajdowało się na centralnym szlaku nie- mieckiej ekspansji na wschód. Przez Białą Podlaską biegły główne drogi ko- munikacyjne łączące III Rzeszę z frontem wschodnim. Poza tym w przededniu II wojny światowej na terenie powiatu znajdowało się kilka lotnisk wojsko- wych: lotnisko garnizonowe w Białej Podlaskiej, lotnisko operacyjne w Mała- szewiczach, lotniska polowe Franopol i Nosów. Należy dodać, że na linii Bugu Niemcy rozbudowywali linie umocnień, lotniska, sieć zaopatrzenia, magazyny i szpitale, tu przerzucano oddziały rezerwowe. Według danych Tadeusza Doro- szuka w końcu czerwca 1944 r. w Białej Podlaskiej stacjonowało 5132 żołnie- rzy, w Terespolu – 2555, w Międzyrzecu Podlaskim – 1224

. Teren powiatu był silnie obsadzony przez wszelkiego rodzaju jednostki policyjne okupanta. Miało to na celu uniemożliwienie jakiejkolwiek dywersji na tyłach.

Przed wkroczeniem wojsk sowieckich w 1944 r. w powiecie bialskim działały dwie główne organizacje zbrojne polskiego podziemia niepodległo- ściowego – Armia Krajowa (AK) i Bataliony Chłopskie (BCh).

Ostatnią fazą walki z Niemcami na okupowanych terenach powiatu by- ła wzmożona akcja dywersyjna określona kryptonimem „Burza”

. Szczególne warunki panujące na Południowym Podlasiu i północnej Lubelszczyźnie de- terminowały możliwości prowadzenia różnych form działalności podziem-

4

Zob.: J. Kiełboń, Migracje ludności w dystrykcie lubelskim w latach 1939-1944, Lublin 1995, s. s. 33.

5

J. Flisiński, H. Mierzwiński, Biała Podlaska w latach 1939-1944 (dalej: Biała Pod- laska… ), Biała Podlaska 2012, s. 407.

6

T. Doroszuk, Bastiony Podlasia (dalej: Bastiony Podlasia…), Warszawa 2005, s. 47.

7

Głównym celem Sił Zbrojnych w Kraju było odzyskanie przez Polskę niepodległo- ści. Dążono do tego poprzez przygotowanie, a następnie przeprowadzenie w końco- wej fazie wojny powstania powszechnego. Akcja „Burza” zakładała mobilizację od- działów AK w czasie przesuwania się frontu wschodniego przez ziemie państwa pol- skiego i atakowanie wycofujących się wojsk niemieckich, w celu opanowania terenu przed wkroczeniem wojsk sowieckich. Terenowym dowódcom AK i przedstawicie- lom Delegatury Rządu RP na Kraj polecono ujawnianie się wobec wkraczającej Ar- mii Czerw onej i obejmowanie władzy wojskowej i cywilnej na wyzwolonym terenie.

M. Starczewski, Koncepcje walki zbrojnej ZWZ-AK, [w:] Związek Walki Zbrojnej- Armia Krajowa na Podlasiu (dalej : Związek Walki Zbrojnej…), pr. zb. pod. red.

K. Pindla i A. Kołodziejczyka, Siedlce 1998, s. 34-39.

nych organizacji niepodległościowych. Jednym z najważniejszych zadań AK było przygotowanie powszechnego powstania, które miało wybuchnąć w mo- mencie załamania się niemieckiej machiny wojennej. Bieg wydarzeń zmienił plany akowskiego dowództwa. Przypomnijmy niektóre fakty z lat 1943-1944 dotyczące koncepcji walki zbrojnej AK.

I tak całość przedsięwzięć organizacyjno-bojowych AK dostosowana by- ła do dwóch etapów walki z okupantem: walki bieżącej i przewidywanej akcji w momencie wyzwolenia, czyli powstania powszechnego. Zgodnie z tymi za- łożeniami prowadzenie walki zbrojnej było uzależnione od sytuacji międzyna- rodowej. Pod koniec 1943 r. wobec zmieniającej się sytuacji militarnej, zwłaszcza na froncie wschodnim plan powstania powszechnego okazał się trudny do realizacji. Został zatem zastąpiony planem operacyjnym o krypto- nimie „Burza”. Plan przewidywał współdziałanie z armią sowiecką, ale przy zachowaniu niezależności i obejmowaniu przez administracje polską wyzwa- lanych terenów. Należy dodać, że terenowa struktura organizacyjna AK od- powiadała podziałowi administracyjnemu istniejącemu przed 1 września 1939 r.

Obszar obejmował kilka województw, okręg – województwo, obwód pokry- wał się z terenem powiatu i był podstawową jednostka organizacyjną. Obwód AK Biała Podlaska należał do Okręgu Lublin AK

.

8

Od wiosny 1942 r. lubelski okręg AK podzielony był na 5 inspektoratów. W skład inspektoratu „Radzyń” jako obwody wchodziły powiaty: bialski, łukowski i radzyń- ski. Obwód dzielił się na rejony (odpowiadające jednej lub kilku gminom), a te na placówki. Siedzibą obwodu była Biała Podlaska. Organem kierowniczym Obwodu była komenda, mająca odpowiedniki Komendy Głównej. Na jej czele stał komendant

W lasach nad Bugiem – Konstanty Sacharczuk „Jacek” (ze stenem)

Lubelszczyzna, jak i obwody Południowego Podlasia, jako pierwsze miały sprawdzić w praktyce szanse realizacji planu „Burza”

na terenach et- nicznie polskich. Przekazy źródłowe odnoszące się do jej realizacji w Obwo- dzie Biała Podlaska są stosunkowo szczupłe. Wiadomo, że klęski ponoszone przez Wehrmacht na froncie wiosną i latem 1944 r. były bacznie śledzone w Komendzie Okręgu Lublin. Opracowanie planu operacyjnego do działań w akcji „Burza” prowadził III Oddział Sztabu Komendy Okręgu. Głównymi jego twórcami byli: Komendant Okręgu Lublin - płk. Kazimierz Tumidajski ps. „Marcin”, Szef Sztabu Komendy – płk. Franciszek Żak ps. „Wir” oraz Szef Oddziału III Sztabu – płk. Jan Kucharczyk ps. „Kazimierz”

. Zarys tego planu powstał w lutym 1944 r. i został skierowany do inspektoratów Okręgu Lubelskiego. Kierownictwo Okręgu zdawało sobie bardzo dobrze sprawę z tego, że sztaby komend poszczególnych obwodów wyruszą w teren przy- szłych walk i przekazanie im jakichkolwiek zmian zadań będzie wielce utrud- nione

. Plan powyższy uzupełniony został wytycznymi Komendanta Głów- nego AK z dnia 13 kwietnia 1944 r. nakazującymi między innymi nadawanie oddziałom partyzanckim i biorącym udział w „Burzy” nazw jednostek Woj- ska Polskiego stacjonujących przed wojną na tym terenie

. Dywizje sformo- wano w oparciu o oddziały partyzanckie operujące na danym terenie. 9 Dywi- zja Piechoty utworzona została z oddziałów partyzanckich północnych obwo- dów Okręgu Lubelskiego, uzupełnionych terenowymi plutonami AK

.

sprawujący najwyższą władzę w Obwodzie na mocy rozkazu Komendanta Głównego.

H. Piskunowicz, Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa na Podlasiu, [w:] Związek Walki Zbrojnej…, s. 51-54.

9

Plan „Burza” zastąpił koncepcję powstania powszechnego na powstania strefowe, a więc w okręgach, do których docierała linia frontu. W tych okręgach AK przystą- piono do łączenia oddziałów partyzanckich w kompanie i bataliony. Dokonywano mobilizacji żołnierzy tworząc pułki, brygady i bataliony.

10

I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w Okręgu Lu- belskim 1939-1944 (dalej: Związek Walki Zbrojnej… Zarys…), cz. I, Zarys monogra- ficzny , Lublin 1968, s. 168; Z. Mańkowski, Między Wisłą a Bugiem 1939-1944, Lu- blin 1978, s. 389-390, 411-412.

11

J. Kopiński, Konspiracja akowska i poakowska na terenie Inspektoratu Rejonowe- go „Radzyń Podlaski” w latach 1944-1956 (dalej: Konspiracja akowska…), Biała Podlaska 1998, s. 22-23.

12

Rozkaz o nadawaniu oddziałom partyzanckim nazw i numerów dywizji Wojska Pol- skiego sprzed 1 września 1939 r. wydała Komenda Główna (KG) AK w dniu 13 kwiet- nia 1944 r. Zob.: I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej... Zarys..., s. 186.

13

9 DP była odtwarzana w rejonie: Biała Podlaska-Radzyń Podlaski. Tworzyły ją: 34 pułk piechoty i 35 pułk piechoty oraz zawiązek 9 pułku artylerii lekkiej (w sile dywi- zjonu), przy czym 34 pp w całości (3 bataliony) odtwarzał obwód Biała Podlaska.

pp odtwarzały obwody: I/35 pp – Łuków, II i III/35 pp – Radzyń Podlaski.

W maju i czerwcu 1944 r. zostały przeprowadzone odprawy inspekto- rów i dowódców oddziałów partyzanckich, na których zapoznano ich z pla- nem operacyjnym akcji „Burza” w okręgu. W trakcie spotkań dowódcy otrzymali w zalakowanych kopertach szczegółowe rozkazy. Koperty miano otworzyć w momencie otrzymania specjalnego rozkazu o wejściu do realiza- cji wzmożonych działań dywersyjnych, a więc rozpoczęcia akcji „Burzy”.

Skonkretyzowanie „Burzy” w Okręgu AK Lublin trwało do połowy lipca 1944 r.

Letnia ofensywa Armii Czerwonej stworzyła zupełnie nową sytuację militarną na Lubelszczyźnie. Rozkaz uruchamiający „Burzę” wydał komen- dantowi okręgu Komendant Główny AK w dniu 12 lipca 1944 r. W doku- mencie tym zostały sprecyzowane zadania bojowe stojące przed siłami okrę- gu. Należy sądzić, że ostateczny wariant „Burzy” został zatwierdzony przez kierownictwo sztabu okręgu w dniach 15-16 lipca 1944 r. W tym czasie odby- ła się w Lublinie odprawa oficerów typowanych na dowódców wielkich jed- nostek partyzanckich, a także oficerów sztabu okręgu. Brał w niej udział mię- dzy innymi przybyły z Komendy Głównej AK płk. Jan Kotowicz ps. „Twardy”

.

Plan akcji „Burza” dla oddziałów sformowanych na północnej Lubelsz- czyźnie, a więc 9 DP zawierał między innymi zadania: atakowania komunika- cji na głównych liniach rokadowych i obrony terenu przed wycofującymi się Niemcami oraz zajęcia głównych ośrodków komunikacyjnych w tym Białej Pod laskiej, Międzyrzeca Podlaskiego, Łukowa i Radzynia Podlaskiego oraz ważnych obiektów strategicznych tj. lotniska, mosty, dworce kolejowe, elek- trownie

.

Na podstawie dostępnych źródeł i literatury wiemy, że realizacja planu

„Burza” w powiecie bialskim miała swoją specyfikę i nieco inny przebieg od zakładanych w planach. Według relacji Witolda Łacica ps. „Aleksander”

rozkazy do wykonania akcji „Burza” otrzymały oddziały podporządkowane Obwodowi Biała Podlaska AK w połowie maja 1944 r. Oddział partyzancki porucznika S. Wyrzykowskiego ps. „Zenon” otrzymał rozkaz 8 maja 1944 r.

W tym dniu przybył do oddziału generał Ludwik Bittner ps. „Halka”, dowód-

14

I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej... Zarys..., s. 169.

15

Biorąc szczegółowo pod uwagę obiekty do zdobycia i ich znaczenie dla Niemców, z punktu w idzenia w stosunku do posiadanych sił i środków plan „Burza” był mało realny. Siła liczącej blisko 2,5 tys. żołnierzy dywizji, a więc odtwarzanej w stanie niepełnym, ze względu na uzbrojenie pokrywające średnio 83% zapotrzebowania była równoważna 1,5 pułkowi piechoty. Zob.: P. Matusak, 9 Podlaska Dywizja Piechoty Armii Krajowej, [w:] 9 Dywizja piechoty w dziejach oręża polskiego, pr. zb. pod. red.

E. Kospatha-Pawłowskiego, Pruszków 1995, s. 115.

16

W. Łacic, Ziemia Bialska w walce zbrojnej z Niemcami, „Przegląd Humanistyczny”

1987, nr 9, s. 157.

ca 9 Podlaskiej Dywizji AK. Koperty z rozkazami otworzył gen. „Halka”.

Następnie omówił je szczegółowo i odjechał. Zadania były następujące:

1. Przejść 1 lipca 1944 r. na południe od linii kolejowej i szosy Brześć- Międzyrzec Podlaski do rejonu wsi Witoroż. Rejon ten osiągnąć 15 lipca.

2. Atakować cofające się oddziały niemieckie na powyższych szlakach, wysadzając mosty na rzece Krzna na wschód od Białej Podlaskiej oraz na szosie Biała Podlaska – Wisznice.

3. Atakować lotniska w Białej Podlaskiej i Małaszewiczach.

4. Współpracować z Armią Czerwoną w zajęciu Białej Podlaskiej i Mię- dzyrzeca. Obsadzić w Białej Podlaskiej stację kolejową, lotnisko, starą i nową elektrownię, pocztę, magistrat, starostwo, koszary 34 pp i 9 pułku artylerii lek- kiej oraz zabezpieczyć inne obiekty przed zniszczeniem i rabunkiem.

Pierwsze z przewidzianych zadań w akcji „Burza” Oddział Partyzancki 34 pp AK wykonał ze znacznym opóźnieniem bowiem, Oddział 30 czerwca 1944 r. został zaatakowany przez oddziały pacyfikacyjne Wehrmachtu w sile około 2 tys. żołnierzy w rejonie wsi Jeziory. W wyniku wymiany ognia i za- ciętych kilkugodzinnych walk toczonych ze zmiennym powodzeniem Niemcy zostali wyparci ze wsi. OP 34 pp AK od niósł jednak duże straty: 12 zabitych i 1 ranny. Straty niemieckie wyniosły kilkunastu zabitych i kilkudziesięciu rannych. Nocą z 1 na 2 lipca 1944 r. OP 34 pp wycofał na teren obwodu Ra- dzyń Podlaski i zakwaterował na terenie wsi Olszewnica. Dodać w tym miej- scu trzeba, że 13 lipca 1944 r. oddział był wizytowany przez dowódcę 9 DP AK gen. L. Bittnera ps. „Halka” w rejonie Polskowoli, gdzie stacjonował.

Otrzymał ponownie rozkaz dotarcia na wskazany w planie akcji „Burza” rejon koncentracji. OP 34 pp AK dotarł w rejon wsi Witoroż dopiero nocą 16/17 lipca 1944 r. gdzie, zgodnie z wytycznymi Obwodu, unikał w tym czasie spo- tkań z Niemcami i nie podejmował akcji zbrojnych.

Wobec braku właściwych dokumentów nie można obecnie dokładnie określić liczby żołnierzy biorących udział w mobilizacji sił obwodu do akcji

„Burza”. Wiadomo, że rejonem koncentracji żołnierzy bialskiego AK były lasy w nadleśnictwie Grabarka, na południe od Białej Podlaskiej. Na bazie trzech oddziałów partyzanckich, istniejących na terenie Obwodu Biała Podla- ska AK, utworzono 3 bataliony pułku. Oddział „Zenona”

przydzielono do

17

Przed rozpoczęciem akcji „Burza” kadra oddziału była następująca: dowództwo – por. Stefan Wyrzykowski ps. „Zenon”, adiutant dowódcy – kpr. podch. Witold Łacic ps. „Aleksander”, główny kwatermistrz ppor. Stefan Lemieszek ps. „Narbut”. Funkcję szefa oddziału do lipca 1944 r. piastował Stanisław Celmer ps. „Cezary”, a od lipca Witold Łacic ps. „Aleksander”. Rannych opatrywali Zbigniew Papiński ps. „Ruski”

i doktor Paweł Zodrow ps. „Mruczek”. Kapelanem oddziału był ks. Jan Karnicki ps.

„Miś”. Dodać w tym miejscu trzeba, że nasycenie kadrą oficerską pokrywało zapo-

trzebowanie w minimalnym stopniu. H. Mierzwiński, Działalność Oddziału Party-

I batalionu, oddział „Lecha”

do II batalionu, a oddział dowodzony przez por. Aleksandra Wereszko ps. „Roch” do III batalionu. Poszczególne rejony tworzyły odpowiednie kompanie

. Na dowódcę 34 pp AK powołany został ppłk Stefan Drewnowski ps. „Roman”. Organizacja 34 pp przedstawiała się następująco: I batalion. Dowódca: mjr Seweryn Świeprawski ps. „Szymon”.

Kompaniami tego batalionu dowodzili: I kompanią – por. Stefan Wyrzykow- ski ps. „Zenon”, II kompanią – ppor. Kazimierz Kuczyński ps. „Wyrwa”, III kompanią – ppor. Edmund Sacharuk ps. „Dąb”; II batalion. Dowódca: kpt.

Władysław Nikszto ps. „Marek”. Dowódcy kompani: IV kompania – por.

Stanisław Chmielarski ps. „Lech”, V kompania – ppor. Albert Lewiński ps.

„Sewer”,

VI kompania – NN; III batalion. Dowódca: kpt. Józef Strzęciwilk ps. „Du- nin”. Dowódcy kompani: VII kompania – por. Aleksander Wereszko ps.

„Roch”, VIII kompania – ppor. Józef Wielgoszak ps. „Ignac”, IX kompania – ppor. Kazimierz Brzeziński ps. „Szczepan”. Słabo rozwinięta sieć dróg sprzy- jała działaniom partyzanckim na tym terenie. Uderzenia miały być dokony- wane z dala od większych miejscowości, aby nie narazić na ich zniszczenie, a ludności na represje.

Należy również pamiętać, że okresem przełomowym dla dalszego roz- wo ju wypadków w powiecie bialskim stał się moment przekroczenia przez Rosjan rzeki Bug. Tempo ofensywy Armii Czerwonej I Frontu Białoruskiego na odcinku lubelsko-warszawskim zaskoczyło Niemców

. Po przełamaniu obro- ny jednostek 4 armii pancernej grupy armii „Północna Ukraina” na wschód od

zanckiego OP-34 „Zenona” w powiecie bialskim, [w:] Biała Podlaska. Szkice z dzie- jów miasta i okolic , Biała Podlaska 1999, s. 93-108.

18

Przed akcją „Burza” skład organizacyjny, poprzez kolejne przekształcenia, był następujący: dowódcą oddziału był kpt. Stanisław Chmielarski ps. „Lech”, adiutan- tem dowódcy – kpr. Zbigniew Wiśniewski ps. „Żbik”, funkcję zastępcy dowódcy piastował por. Józef Wielgoszak ps. „Jastrząb”. Oficerem dyspozycyjnym był por.

Franciszek Bartosik ps. „Szczyt”. Żołnierze-partyzanci organizacyjnie przynależeli do dwóch plutonów, po trzy drużyny w każdym plutonie. Oddział liczył około 60 osób.

J. Sroka, 9 Podlaska Dywizja Piechoty Armii Krajowej (dalej: 9 Podlaska Dywizja…), Biała Podlaska 1995, s. 72; por. I. Caban, Okręg Armii Krajowej (dalej: Okręg Ar- mii…), Lublin 1996, s. 113.

19

P. Matusak, Akcja „Burza” na Podlasiu, [w:] Podlasie w czasie II wojny światowej (dalej: Podlasie w czasie…), pod. red. W. Ważniewskiego, Siedlce 1997, s. 91.

20

Armie niemieckie były zaprawione w walce, doskonale umiały posługiwać bronią,

posiadały duże siły i broń oraz zdolne były zaprowadzić porządek na zapleczu frontu

i zlikwidować akcję AK. Siły Wehrmachtu dokonały szeregu skutecznych kontrata-

ków na Podlasiu i Mazowszu, co spowodowało spowolnienie, a następnie w konse-

kwencji zatrzymanie ofensywy Armii Czerwonej na Warszawę. E. Pawłowski, Wy-

zwolenie Podlasia w 1944 r., [w:] Podlasie w czasie…, s. 131-137.

Stefan Wyrzykowski ps. „Zenon”

Lubomli i sforsowaniu Bugu pod Sobiborem, rozwinęło się natarcie w kierunku północno-zachodnim na Białą Podlaską i Międzyrzec

. Wraz z przesunięciem się frontu na zachód, obwód Biała Podlaska AK przystąpił do działań bojowych.

W celu pełniejszego zobrazowania działań 34 pp w tym okresie nie- zbędne wydaje się przedstawienie ważniejszych walk całej grupy uderzenio- wej

. Otóż akcja „Burza” w Obwodzie rozpoczęła się dnia 21 lipca 1944 r.

zasadzką na samochód z Niemcami, na szosie Łomazy – Biała Podlaska. Ak-

cję wykonały patrole oddziału „Zenona”

na”. Rozwój sytuacji wojennej w powie-

cie sprawił, że kwatery OP-34 znajdo-

wały się w Wólce Korczow- skiej pod

Łomazami. Uwzględniając zaistniałe

warunki dowódca Oddziału zdecy-

dował się na działanie małymi grupami.

W dniu 21 lipca o świcie „Ze- non”

zebrał 50 ochotników. Plan działania

zakładał podwójną zasadzkę na szosie

Biała Podlaska – Łomazy – Wiszni-

ce. Z zasadzki, zorganizowa- nej w

odległości około 4 km. od strony

Łomaz zaatakowana została cięża-

rówka z żołnierzami Wehr- machtu.

Niestety, Niemcy nie dali się zasko-

czyć. Jak wzmiankuje uczestnik tamtych wydarzeń Jan Giewartowski ps. „Janek”

Niemcy zorientowali się w sytuacji

i otworzyli ogień z karabinu maszynowego, ustawionego na szoferce, po czym zajęli stanowiska w rowach i za samochodem. Rozpoczęło się regularne na- tarcie naszych

. Żołnierze niemieckiej jednostki frontowej nie ustępowali polskim partyzantom w walce. Dzięki manewrowi oskrzydlania przeciwnika prawie wszyscy Niemcy zostali zastrzeleni, a samochód zniszczono. Zdobyto:

1 km MG-43, kilka kb i kilka pm. Straty własne: zabici – S. Koc ps. „Atleta” i

21

B. Dolata, T. Jurga, Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939-1945, Warszawa 1970, s. 258.

22

Zob. szersze wiadomości o tych walkach: W. Łacic, Oddział partyzancki 34 pułku piechoty AK „Zenona” obwodu AK Biała Podlaska, [w:] Armia Krajowa na środko- we j i południowej Lubelszczyźnie i Podlasiu (dalej: Armia Krajowa na środkowej...), pod. red. T. Strzębosza, Lublin 1993, s. s. 289-230.

23

Relacja J. Giewartowskiego w posiadaniu Muzeum Południowego Podlasia w Bia-

łej Podlaskiej, sygn. MBP/78/X, s. 1;

Zb. Kwiek ps. „Hermes”

Charakter prowadzonych działań zmuszał party- zantów do zmiany taktyki. Musieli przyjmować walkę w otwartym polu. Za- hartowani w boju żołnierze niemieccy byli znacznie trudniejszym przeciwni- kiem niż żandarmeria, z którą do tej pory potykali się partyzanci.

W dniu 22 lipca 1944 r. patrol z IV kompani II batalionu 34 pp AK zaa- takował, w pobliżu wioski Jaźwiny, grupę hitlerowców. Rekwirowali oni furmanki u miejscowych chłopów, doszło do wymiany ognia. W wyniku strzelaniny kilku Niemców poniosło śmierć. Żołnierze „Lecha” zdobyli 4 ka- rabiny i pistolet. Dodatkowym efektem tej akcji było odzyskanie furmanek przez właścicieli

. Była to jedna z akcji bez strat własnych.

Następnie w dniu 23 lipca 1944 r. oddział „Zenona” przeprowadził atak na kolumnę niemiecką, cofającą się szosą Biała Podlaska – Parczew, pod Kozłami

. Akcja zasługuje na uwagę z tego względu, iż była to jedyna cało- dzienna bitwa z Niemcami. Okoliczności były następujące. Rankiem tego dnia stacjonując w pobliżu Łomaz trzech „zaopatrzeniowców” wybrało się do pobliskiej wsi Kozły w celu zakupienia produktów żywnościowych. Zasko- czeni przez samochód niemiecki skryli się w stodole, dając znać do oddziału.

Szybko zorganizowano pomoc. „Jarach”

ze swoją minerką i drużyna „Jac- ka” zastali we wsi spokój. Zabrawszy niefortunnych aprowizatorów udali się na skraj zabudowań, gdzie trafili na nadjeżdżającą kolumnę samochodów niemieckich. Hitlerowcy mieli przewagę liczebną i ogniową nad partyzanta- mi. Konieczne stało się wsparcie całego oddziału. O groźnym położeniu po- wiadomiono „Zenona”, który ze swym oddziałem stał we wsi Wólka Kor- czowska. Od tej chwili dowództwo przejął „Zenon”. Gdy pojawiły się następ- ne samochody doborowej jednostki SS, partyzanci wycofali się spokojnie, utrzymując ciągły kontakt ogniowy z wrogiem. W wyniku strzelaniny 30

24

A. Chrzanowska-Fedorowiczowa, Służba sanitarna w OP 34: Zenona (dalej: Służ- ba sanitarna…), [w:] Armia Krajowa na środkowej..., s. 357.

25

J. Sroka, 9 Podlaska Dywizja… , s. 111; tenże, Pomnik akcji „Burza” w lesie Gra- barka , „Słowo Podlasia”, nr 23, 1995, s. 7.

26

J. Kopiński, Konspiracja akowska…, s. 32.

27

Kpr./ppor. Robert Domański ps. „Jarach”, ur. 01.01.1925 r., żołnierz ZWZ-AK. Od lutego 1940 r. w Związku Odwetu na Zamojszczyźnie. W marcu 1943 r. przeniesiony do Obwodu AK Biała Podlaska do patrolu bojowego AK Aleksandra Golbiaka ps. „Zimny”. Od kwietnia 1943 r. w II Rejonie Obwodu – dowódca grupy dywersyj- nej Kedywu w północnej części powiatu bialskiego. Od marca 1944 r. do lipca 1944 r.

w oddziale party zanckim OP 34 pp AK „Zenona”. 10 czerwca 1944 r. objął dowódz-

two drużyny minerskiej, później plutonu. Patrol dowodzony przez R. Domańskiego

prowadził jako szpica radziecką kompanię szturmową i brał udział w zdobyciu Mię-

dzyrzeca Podlaskiego.

Niemców poniosło śmierć. Straty Polaków wynosiły 2 zabitych

i 2 rannych.

W walce tej akowcy zdobyli sporo broni ręcznej i maszynowej, amunicji i wyposażenia wojskowego. W tym czasie na rozkaz „Zenona” tabory i „ra- diówka” udały się w kierunku lasów oraz wsi Witoroż i dalej do Leszczanki

.

W dniu 25 lipca 1944 r. oddziały 34 pp rozbiły cofającą się kolumnę niemiecką z pułkiem artylerii na trakcie Janówka – Leszczanka – Witoroż, koło Smolarni

. W tym dniu, w godzinach południowych, oddział wyruszył w kierunku Janówki. Po drodze napotkał i zaatakował niemiecką kolumnę artylerii konnej. Bój trwał na wprost gajówki Smolarnia. Sytuacja stawała się groźna, bowiem od Janówki i Burwina nadciągały nowe oddziały niemieckie.

W zaistniałej sytuacji partyzanci usiłowali za wszelką cenę przebić się do Leszczanki. Zadanie było trudne do wykonania ze względu na przeważające siły wroga. Równocześnie środek tej kolumny został zaatakowany pod Gra- barką przez oddział „Lecha”. Pod naporem niemieckim partyzanci „Zenona”

wycofali się. Niemcy natomiast trafili na jednostkę radziecką 328 dywizji piechoty płk. Pawłowskiego. W tej bitwie zginęło 6 partyzantów, natomiast nieprzyjaciel stracił około 50 żołnierzy.

W ostatnim dniu działań, tj. 26 lipca 1944 r. oddziały por. S. Wyrzykow- skiego ps. „Zenon” (zwiad konny) i por. S. Chmielarskiego ps. „Lech” o łącz- nym składzie 4 plutonów (w tym pluton ckm na taczankach i pluton zwiadu konnego) z pododdziałem kpt. W. Łagwinowicza z 278 pp 175 DP Armii Czerwonej oraz 378 Dywizją Kubańską wykonały wspólne natarcie na Białą Podlaską od strony dzielnicy Wola. Dzielnica ta została zajęta, partyzanci opa- nowali stacji kolejową, zabezpieczyli też elektrownię miejską i zakłady prze- mysłu drzewnego

. Straty AK wyniosły w tej akcji 10 poległych i rannych, oddziału Armii Czerwonej – około 40 zabitych i rannych. We wschodniej czę- ści miasta toczyły się wówczas walki z Niemcami oddziałów zwiadowczych Armii Czerwonej. Tego samego jeszcze dnia oddziały powróciły z Białej Pod- laskiej do miejsc wyznaczonego postoju, uzgodnionych z sowieckim dowódz- twem odcinka frontu. Oddział „Lecha” zajął kwatery na Grabarce. Oddział

„Zenona” został zakwaterowany w Leszczance, a oddział „Dunina” w Witorożu.

Gdy Niemcy zostali zepchnięci poza miasto, na północny zachód w kie- runku wiosek Worgule i Sitnik, w wyzwolonej Białej Podlaskiej działał oddział AK „Warty” IV’, w sile 30 żołnierzy, który przybył z Polesia. Dowodził nim

28

Zob. szersze wiadomości na ten temat: A. Chrzanowska-Fedorowiczowa, Służba sanitarna..., s. 355-356.

29

K. Frankowski, Na ścieżkach Podlasia, Lublin 1995, s. 188-195; J. Kołkowicz, Szlakiem kapitana „Rocha” , Rocznik Międzyrzecki, t. XXXI-XXXII, 2001, s. 246.

30

D. Sikora, Ruch oporu w powiecie bialskim 1939-1944, Biała Podlaska 2005, s. 306.

31

Z. Gnat-Wieteska, 30 Poleska Dywizja Piechoty Armii Krajowej (dalej: 30 Pole-

ska…), Pruszków 1993, s. 80.

ppor. Jerzy Górny vel Jan Górecki ps. „Mahoń”. W komunikacie 1 Frontu Bia- łoruskiego z 26 lipca 1944 r. znalazła się informacja potwierdzająca te działa- nia: (…) wojska 1 Frontu Białoruskiego opanowały wielki węzeł kolejowy i si lny punkt oporu niemieckiego na Wiśle oraz wyzwoliły ponad 1000 miejscowości, m.in. Białą Podlaską, Puławy, Serokomlę, Kock, Łysobyki, Ryki, oraz stacje kole- jowe: Biała Podlaska, Ryki, Stawy, Gołąb, Puławy, Klementowice, Nałęczów

.

Jak już wcześniej wspomniano, w akcji „Burza” miały też miejsca fakty współpracy bojowej z jednostkami Armii Czerwonej, które wynikały z aktu- alnej sytuacji na froncie. Stosunki z oddziałami AK pozornie były dobre. Wy- daje się, że dowódcy pierwszorzutowych pułków i dywizji sowieckich chętnie przyjmowali pomoc od oddziałów partyzanckich, gdyż znały one teren

.

Akcja „Burza” w obwodzie Biała Podlaska była przeprowadzona jego poszczególnymi oddziałami partyzanckimi. Walki koncentrowały się prze- ważnie w południowej części powiatu. W walkach oddziałów partyzanckich

„Zenona” i „Lecha” z Niemcami w rejonie Białej Podlaskiej wróg poniósł dotkliwe straty. Łącznie zginęło 100 żołnierzy niemieckich, a kilkudziesięciu

32

B. Dolata, Wyzwolenie Polski 1944 – 1945, Warszawa 1971, s. 531.

33

Fronto we oddziały sowieckie wykorzystywały tą pomoc i tolerowały ujawniającą

się polską administrację, lecz z chwilą zakończenia walk i przesunięcia się frontu na

zachód NKWD przystępowało do likwidacji przedstawicieli zarówno polskiej admi-

nistracji, jak i zbrojnych formacji polskiego podziemia.

było rannych. Straty partyzantów wynosiły: 11 poległych i 9 rannych

. Akcja

„Burza” w powiecie mimo, że trwała krótko, stanowiła ważny etap działalno- ści AK

. 3 bataliony, które weszły do 34 pp, wykazały, że są jednostkami dobrze zorganizowanymi, dobrze dowodzonymi i stanowią ważną cześć Woj- ska Podziemnego.

W wyzwoleniu powiatu bialskiego w lipcu 1944 r. mają też swój udział odziały BCh. W okresie tym nastąpiła zasadnicza zmiana w charakterze dzia- łań bojowych podejmowanych przez nie. Miały one wyraźnie zaczepny cha- rakter, często dochodziło do starć zbrojnych z pododdziałami Wehrmachtu, zwiększyła się ilość zasadzek na nieprzyjaciela, atakowane były kolumny samochodów niemieckich. W walkach z Niemcami szczególnie wyróżnił się I Batalion BCh im. Ziemi Podlaskiej

. Działania zbrojne w terenie z wycofu- jącym się wrogiem nie była przeprowadzone całością sił I Batalionu Podla- skiego, lecz jego niedużymi oddziałami. Mimo wielu trudności oddziały te w miarę swych możliwości nękały i niepokoiły cofające się oddziały niemiec- kie

. Dodać należy, że skuteczne działania oddziały BCh prowadziły także na terenach innych powiatów podczas wyzwalania Lubelszczyzny. Na przykład w dniu 26 lipca 1944 r. oddział BCh, dowodzony przez Edwarda Dudę ps.

„Konarski” stoczył walkę z Niemcami we wsi Wierzchowiska powiat Krasny- staw, w trakcie której zniszczono 1 samochód pancerny wroga

.

Na wyzwolonej spod okupacji niemieckiej Lubelszczyźnie sytuacja ujawnianych oddziałów AK i administracji delegatury rządu londyńskiego

34

Inspektor Inspektoratu „Północ” ppłk. Stefan Drewnowski ps. „Roman” w depeszy radiowej z 31 lipca 1944 r. przekazanej do Londynu podawał, że straty własne wynio- sły w akcji „Burza” 15 poległych i 25 rannych. Natomiast J. Sroka ustalił na podsta- wie relacji uczestników walk następujące straty w czasie 21-25 lipca 1944 r.: 11 pole- głych i 9 rannych. Można przyjąć, że dane podane przez ppłk Drewnowskiego są zawyżone, bowiem przypuszczalnie objął on również ewidencją żołnierzy, którzy wzięli udział w drobnych potyczkach i starciach, począwszy od lipca 1944 r. J. Sroka, 9 Podlaska Dywizja…, s. 120.

35

Ogółem w „Burzy” w okresie 21-25 lipca 1944 r. I bat./34 pp AK stoczył 8 walk z wycofującymi się oddziałami niemieckimi, niszcząc 11 samochodów niemieckich.

W akcjach zdobyto około: 12 rkm, 30 pm, 70 kb (w tym 1 pancerny), 180 granatów i 300 sztuk amunicji. Ponadto 16 dział, około 50 koni, wozy (w tym z amunicją i żywnością). Obliczenia własne.

36

Zob.: T. Doroszuk, Bastiony Podlasia…, s. 209-218.

37

Nie podajemy tutaj informacji o szczegółowym dorobku bojowym żołnierzy BCh, odsyłając w tym miejscu czytelnika do pracy D. Sikora Ruch oporu w powiecie bial- skim 1939-1944 , Biała Podlaska 2004 r., w której wszelkie informacje o nich zostały zweryfikowane i dokładnie przedstawione.

38

J. Gmitruk, P. Matusak, J. Nowak, Kalendarium działalności bojowej Batalionów

Chłopskich 1940-1945, Warszawa 1983, s. 487.

była skomplikowana. Generał L. Bittner ps. „Halka” – dowódca 9 Podlaskiej Dywizji AK, wypełniając założenia planu akcji „Burza”, ujawnił się ze swoim sztabem przed sowieckimi władzami wojskowymi. W dniach od 30 lipca – 6 sierpnia 1944 r. „Halka” prowadził rozmowy z dowódcą odcinka frontu Armii Czerwonej gen. Gusiewem na temat dalszych losów 9 DP AK oraz ewentualnego współdziałania z Armią Czerwoną

. Rozmowy te nie przynio- sły oczekiwanych przez AK efektów. Gen. L. Bittner zdecydowanie odmówił przyjęcia podyktowanych warunków włączenia pułków do 1 Armii Wojska Polskiego. Należy dodać, że zgodnie z Instrukcją KG AK dla komendantów obszarów i okręgów z dnia 26 lipca 1944 r., jednym z zadań wykonywanych przez żołnierzy AK było ujawnienie się wobec Armii Czerwonej w roli pra- wowitego gospodarza

. W celu zabezpieczenia porządku i dyscypliny woj- skowej w garnizonie oraz ochrony mienia została utworzona komenda miasta i powiatu Biała Podlaska. Jednocześnie przystąpiła do działania zorganizowa- na przez Delegaturę Rządu na Kraj

administracja terenowa. W jej ramach działalność swą rozpoczęły cywilne urzędy. Po wyzwoleniu miasta, zgodnie z odpowiednimi wytycznymi, dnia 27 lipca 1944 r. z inicjatywy J. Makaruka, delegata Rządu Emigracyjnego RP na miasto i powiat bialski, odbyło się Ze- branie Komitetu Obywatelskiego. Według zachowanego protokołu przebieg zebrania był następujący: Zebrani Obywatele m. Białej Podlaskiej w osobach:

Dr Bazylczuk Edward, Haczyński Antoni, Koc Henryk, inż. Kowalewski To- masz, Makaruk Jan, Miałkowski Bolesław, inż. Morawski Stanisław, Pisarski Stanisław i Światłowski Wincenty – powodowani troską przywrócenia nor- malnego trybu życia, naruszonego działaniami wojennymi postanawiają:

1/ Wznowić działalność Zarządu Miejskiego.

39

Z. Gnat-Wieteska, 30 Poleska..., s. 80-81; P. Matusak, 9 Podlaska..., s. 119.

40

Dele gatura Rządu w Lubelskiem posiadała dobrze zorganizowaną sieć administra- cji podziemnej, sięgającej w wielu powiatach do szczebla gmin i gromad. Dyspono- wała także przygotowanymi kadrami pracowników administracyjnych i samorządo- wych. Wykonywała normalne czynności wynikające z zakresu działania władz admi- nistracji cywilnej w okresie wojny. S. Lewandowska, Nadbużańskiego Podlasia oku- pacyjny dzień powszedni 1939-1944, Warszawa 2003, s. 90; zob.: także: F. Gryciuk, P. Matusak, Represje NKWD wobec żołnierzy podziemnego Państwa Polskiego w latach 1944- 45. Tom I. Wybór źródeł (dalej: Represje NKWD...), Siedlce 1995, s. 100; I. Caban, Niektóre problemy organizowania władzy ludowej w Lubelskiem (lipiec – wrzesień), „Rocznik Lubelski”, t. XV, 1972, s. 226.

41

Obsada p ersonalna powiatowej delegatury rządu w Białej Podlaskiej przedstawiała

się następująco: delegat – Jan Makaruk; zastępca – Szymon Starzyński; referat woj-

skowy – Józef Lubczański; Państwowy Korpus Bezpieczeństwa – N.N.; Komisja

Sądząca – N.N.; Państwowa Komisja Oświaty i Kultury – Jan Makaruk. W. Grabow-

ski, Polska Tajna Administracja Cywilna 1940-1945, Warszawa 2003, s. 377.

2/ Powołać na opróżnione stanowisko burmistrza p. inż. Kowalewskie- go Tomasza, a na wiceburmistrza mag. praw p. Szymona Starzyńskiego.

3/ Przekazać świeżo zorganizowaną Straż Obywatelską do dyspozycji Zarządu Miejskiego.

4/ Dotychczasowy przygodny skład Komitetu Obywatelskiego rozszerzyć, kierownictwo powierzyć p. Miałkowskiemu Bolesławowi i przystąpić do współ- pracy z zarządem miejskim w charakterze czynnika doradczego

. Zebranie to zapoczątkowało organizację życia społecznego i gospodarczego miasta.

Oddzielnego potraktowania wymaga odtwarzanie Sił Zbrojnych w Kraju, tj. ostatniej fazy akcji „Burza”, które miało na celu odtworzenie regularnych jednostek Wojska Polskiego sprzed września 1939 r. Inspektorat rejonowy

„Radzyń” przystąpił do odtwarzania 34 i 35 pułku piechoty, jako części skła- dowej 9 Podlaskiej Dywizji AK. Siedziba Sztabu dywizji mieściła się w Białej Podlaskiej. W dniu 31 lipca 1944 r. przystąpiono na terenie powiatu bialskiego do odtwarzania 34 pp AK. W rozkazie dziennym nr 1 dowódca 34 pp AK ppłk Stefan Drewnowski ps. „Roman” podawał: Z dniem 28.7.44 objąłem d-two 34 p.p. – mianowany na to stanowisko przez D-cę Armii Krajo- wej po zatwierdzeniu przez Pana Ministra Spraw Wojskowych. (...) Zarządzam z dniem 1.8.44 odtworzenie pułku i baonów według stanu przedwojennego z oddziałów Armii Krajowej, równocześnie powołuję Komendanta Miasta Biała Podlaska z osłoną w sile jednego plutonu z oddziałów W. S. O. P. w Armii Kra- jowej

. Na Komendanta miasta został powołany rtm. Jerzy Haczyński

, który to urząd sprawował do 6 sierpnia 1944 r. W dniu 7 sierpnia został mianowany komendantem powiatu Biała Podlaska. W tymże dniu funkcję Komendanta miasta przejął por. Bohdan Zaręba ps. „Feliks”

. Przy Komendzie Miasta zor- ganizowano kancelarię i Straż Bezpieczeństwa. Komenda Miasta i powiatu mieściły się w budynkach bialskiego starostwa w parku miejskim.

Tworzenie i organizacja 34 pp, a więc jego plutonów, kompanii oraz batalionów, już w swej początkowej fazie (31 lipiec – 4 sierpień) przebiegało dość szybko i dość sprawnie. I tak pułk składał się z 3 batalionów. Dowódcą I batalionu został mjr. Seweryn Świeprawski ps. „Szymon”, „Janusz”. Był on zorganizowany w oparciu o oddział „Zenona” oraz żołnierzy z rejonów II, III

42

Archiwum Państwowe Lubelskie Oddział Radzyń Podlaski (dalej: APL O/RP), Akta miasta Biała Podlaska z lat 1833-1950, Protokół z zebrania Komitetu Obywatel- skiego m. Białej Podlaskiej, sygn. 484, k. 1.

43

Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: WAPL), Okręg Lubelski AK-WiN, In- spektorat „Radzyń”, Obwód Biała Podlaska, Rozkaz dzienny nr 1 z 31.07.1944 r., t. I, teczka nr 93, s. 54, k. 1; zob.: Zb. Gnat-Wieteska, 30 Poleska..., s. 79.

44

WAPL, Okręg Lubelski AK-WiN, Inspektorat „Radzyń”, Obwód Biała Podlaska, Rozkaz dzienny nr 1 z 2.08.1944 r. komendanta miasta Biała Podlaska, tom I, teczka nr 93, s. 23, k. 1.

45

J. Kopiński, Konspiracja akowska..., s. 34.

i IV obwodu bialskiego. Dowódcą II batalionu mianowano kpt. Władysława Nikszto ps. „Marek”. Szkielet tego batalionu stanowił oddział „Lecha”, do którego byli dołączeni żołnierze z rejonów I , V i VIII. Natomiast dowództwo III batalionu powierzono kpt. Józefowi Strzęciwilkowi ps. „Dunin”. Batalion, który był zorganizowany od podstaw z żołnierzy z rejonów VI i VII. Kadra batalionów kwaterowała w miejscowościach uprzednio ustalonych. Dowódcy batalionów byli odpowiedzialni za szybkie ich zorganizowanie pod względem osobowym i materiałowym, jak też za stan bojowy. Do miejsc postoju bata- lionów zgłaszali się w ramach mobilizacji „Burzy” oficerowie, podchorążo- wie i szeregowi z konspiracyjnych plutonów i drużyn oraz innych służb. Na początku sierpnia 1944 r. poszczególne bataliony były wizytowane przez do- wódcę dywizji gen. bryg. L. Bittnera ps. „Halka”, który był na ogół zadowo- lony z przebiegu odtworzenia pułku. Do 5 sierpnia sztaby: pułku i 3 batalio- nów oraz plutony i kompanie miały pełną obsadę kadrową łącznie z szefami kompani. Siły rzeczywiste 34 pp przedstawiały się następująco: I batalion – 3 kompanie piechoty, kompania ckm, pluton łączności, pluton saperów i plu- ton gospodarczy. Stan osobowy wynosił – 19 oficerów, 1 chorąży, 71 podofi- cerów i 304 szeregowych; II batalion – 3 kompanie piechoty, kompania ckm, plu ton łączności, pluton saperów i pluton gospodarczy. Stan osobowy – 17 oficerów, 1 chorąży, 8 podchorążych, 60 podoficerów i 408 szeregowych; III batalion – 3 kompanie piechoty, kompania ckm i pluton gospodarczy. Stan osobowy – 7 oficerów, 3 chorążych, 1 podchorąży, 39 podoficerów i 340 szeregowych. Ogółem stan osobowy wynosił 1490 ludzi, w tym 58 oficerów, 5 chorążych, 17 podchorążych, 222 podoficerów i 1177 szeregowych

.

Należy nadmienić, że w przeprowadzeniu odtwarzania pułku powstały jednak nieprzewidziane trudności, których przezwyciężenie wymagało od wielu żołnierzy sporo wysiłku. Wiele trudu wymagało również poskromienie różnych indywidualności. Warto przytoczyć fragment wspomnień „Dunina”

dotyczący III batalionu: Muszę tu zaznaczyć, że moi żołnierze nie otrzymali żadnego dozbrojenia z magazynów obwodu. Cała broń, jaką dysponowaliśmy, pochodziła z zasobów rejonów, z których rekrutowali się żołnierze, lub była ich osobistą własnością. W ogóle nie otrzymaliśmy broni zrzutowej. W okresie

„Bur zy” wydano ją tylko I batalionowi mjr „Szymona” („Janusza”). Mimo to, jak się poniżej dowiedziałem, stan przygotowań do otworzenia batalionu był u mnie najbardziej zaawansowany. Wojsko było zdyscyplinowane i nie było żadnych niesnasek, jak np. w I batalionie, gdzie „Zenon” nie mógł pogo- dzić się z faktem, że dowódcą batalionu mianowano nie jego, a mjr „Szymo- na

. Odtwarzanie pułku, mimo wspomnianych trudności odbyło się dość

46

J. Sroka, 9 Podlaska Dywizja..., s. 158.

47

J. Strzęciwilk, Wspomnienia z konspiracji i pobytu w sowieckich łagrach 1944-

1947, Lublin 1994, s. 24.

sprawnie. Wyposażenie, uzbrojenie, umundurowanie batalionów było dosta- teczne, ale równocześnie różnorodne. Posiadano uzbrojenie pochodzenia nie- mieckiego, angielskiego i polskiego. Wojsko doskonaliło się dostosowując struktury, w tym i organizację pułku do aktualnych potrzeb i możliwości 9 DP.

Zatrzymanie się radziecko-niemieckiego frontu na linii Wisły spowo- dowało rozdzielenie ziem polskich na dwie części. Oddziały AK starały się pomóc Powstaniu Warszawskiemu, które rozpoczęło się 1 sierpnia 1944 r.

Wyraźnym przejawem tego działania były próby przedarcia się oddziałów z różnych obwodów AK, okalających Warszawę, które w sierpniu 1944 r. szły na pomoc Powstaniu Warszawskiemu, ale zostały otoczone na prowincji przez NKWD i rozbrajane. Jak wynika z relacji uczestników tamtych wyda- rzeń, w sierpniu 1944 r. część OP „Zenona” wzięła udział w nieudanej próbie marszu na pomoc Warszawie. Przed linią frontu partyzanci zostali zatrzymani przez NKWD. Nie rozbrojeni wrócili na swój teren

.

Rozwój sytuacji na Lubelszczyźnie był bacznie obserwowany w do- wództwie Armii Czerwonej. W myśl odgórnych dyrektyw rozwój 34 pp pułku śledził płk. Michajłow, sowiecki komendant miasta i powiatu Biała Podla- ska

. Zasadniczym powodem jego tolerancji był fakt, iż czekał on na odpo- wiednie rozkazy NKWD, aby we właściwym czasie podjąć stosowne działa- nia. W miarę upływu czasu wzajemne stosunki pogarszały się, przy dalszym jednak zachowaniu pozorów. Niedługo potem zaszły wydarzenia, które miały negatywny wpływ dla dalszych losów wielu żołnierzy 34 pp i Obwodu AK Biała Podlaska. Władze PKWN przeprowadzały mobilizację do podległego im wojska polskiego

. W tym okresie rząd sowiecki zainteresowany był po-

48

S. Kordaczuk, Podlaskim szlakiem Oddziału Partyzanckiego „Zenona”, Siedlce 2007, s. 33.

49

Wiele cennych informacji o złożonej sytuacji politycznej powiatu bialskiego w ówczesnym czasie dostarczają wspomnienia Michała Sokołowskiego. Autor wspomnień w latach 1944-1945 pełnił funkcję I sekretarza Komitetu Powiatowego Polskiej Partii Robotniczej w Białej Podlaskiej. Czas dokonany. Mój udział w tworze- niu i utrwalaniu władzy ludowej na Lubelszczyźnie, Wstęp, wybór i opracowanie I. Caban, Lublin 1977, s. 32-33.

50

Porozumienie między Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego i Rządem

Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o stosunkach między radzieckim

wodzem naczelnym a polską administracją po wkroczeniu wojsk radzieckich na tery-

torium Polski” podpisane w Moskwie 26 lipca 1944 r. oddawało Armii Czerwonej,

a faktycznie jej kontrwywiadowi i radzieckim służbom bezpieczeństwa, nieograni-

czoną władzę w zakresie jurysdykcji na ziemiach polskich, stanowiących zaplecze

frontu wschodniego. Stało się ono „prawną” podstawą do rozprawienia się z AK,

przez co obezwładniano naród i pacyfikowano go. Oficjalnie głoszono, że ZSRR nie

miesza się w wewnętrzne życie polityczne kraju. W Wojsku Polskim i PUBP są do-

radczy, a w ministerstwach radzieccy eksperci świadczą fachową pomoc. M. Wielicz-

szerzeniem sił zbrojnych Polski Lubelskiej, gdyż w tym upatrywał najlepsze wzmocnienie polityczne prosowieckiego rządu polskiego. Po odmowie pod- porządkowania się oddziałów AK Okręgu Lubelskiego PKWN i Naczelnemu Dowództwu LWP – NKWD aresztowano w dniu 8 sierpnia 1944 r. ppłk. Ka- zimierza Tumidajskiego

ps. „Marcin” – Komendanta Okręgu AK Lublin razem ze sztabem oraz przebywającego w Lublinie gen. bryg. L. Bittnera

. Sowieci liczyli też na to, że powszechna mobilizacja do armii gen. Berlinga oraz aresztowania kadry dowódczej AK, skutecznie – według nich – sparali- żuje polskie podziemie niepodległościowe.

Rozbrajanie partyzantów polskich w sierpniu 1944 r. w jakimś sensie zaskoczyło dowództwo 9 DP, a i wyższe od niego szczeble dowodzenia, choć musiało nastąpić jako logiczny wynik dotychczasowego ciągu wydarzeń i na pewno było spodziewane. Były przy- gotowywane różne warianty rozwoju sytuacji i zastanawiano się nad różnymi sposobami postępowania w reakcji na politykę rozbrojenia i aresztowań NKWD, stosowaną wobec oddziałów AK

. Należy dodać, że na mocy poro- zumienia między dowództwem 34 pp AK a oficerami sowieckimi, ustalono wkroczenie pułku do Białej Podlaskiej, celem złożenia broni. Po stronie akow- skiej zdawano sobie bardzo dobrze sprawę z poważnych konsekwencji, jakie przynieść może podporządkowa- nie się komunistom. Jedynym wyj- ściem z sytuacji było zejście na powrót do konspiracji. Dlatego podjęto decy- zje ogłoszenia stanu rozbrojenia. W jej wyniku rozwiązały się i rozbroiły od- działy 34 pp AK – I i II batalion

ko, Dzieje społeczne Polaków w warunkach okupacji 1939 - 1944/1945, Lublin 1999, s. 175-178; zob. także: F. Gryciuk, P. Matusak, Represje NKWD…, s. 3-4.

51 A. Kister, Komenda Okręgu Lublin Armii Krajowej w 1944 roku, Warszawa 2000, s. 11-14.

52M. Ambroziewicz, Tak to pamiętam, Druk na prawach rękopisu, Siedlce 2002, s. 33; H. Mierzwiński, Geneza 34 (bialskiego) pułku piechoty, „Rocznik Bialskopodlaski”, t. XI, 2003, s. 93.

53 Jedną z rozważanych wtedy koncepcji było rozwiązanie oddziałów partyzanckich i ponowne zakonspirowanie ludzi.

w dniach 10-11 sierpnia 1944 r.

Posiadaną broń i amunicję ukryto w dobrze zakonspirowanych miejscach, znanych tylko wtajemniczonym. Żołnierze z tych oddziałów rozeszli się do miejsc zamieszkania

. Do Białej Podlaskiej przybył na kwaterę jedynie III batalion pod dowództwem kpt. Józefa Strzęci- wilka ps. „Dunin”

. Żołnierze zajęli kwatery w barakach poniemieckich przy ul. Warszawskiej, tam zdano broń Armii Czerwonej.

Należy podkreślić, że po zakończeniu działań bojowych strona sowiec- ka prowadziła politykę, której celem było rozbrojenie oddziałów AK, inter- nowanie oficerów i kierowanie żołnierzy do tworzonych zapasowych batalio- nów. Oczywiście, tu również po okresie bojowej współpracy AK z Armią Czerwoną, mimo propozycji dalszego udziału pułków AK w dalszej walce z Niemcami NKWD aresztowało dowódców i żołnierzy. I tak w niedzielę 13 sierpnia 1944 r. w godzinach popołudniowych NKWD aresztowało pod- stępnie kilkunastu oficerów AK, przebywających wówczas w Białej Po- dlaskiej, a wśród nich ppłk. S. Drewnowskiego ps. „Roman”, dowódcę 34 pp AK i jego adiutanta por. Franciszka Bartosika ps. „Szczyt”. Aresztowano też ko- mendantów powiatu i miasta, dowódców kompanii asystencyjnej i Straży Bezpieczeństwa oraz naczelnika więzienia

. W rela cji świadka F. Bartosika ps. „Szczyt”, tak oto przedstawia się to wydarzenie: ...otrzymałem pismo Ko- mendanta Wojennego, by wszyscy oficerowie stawili się na odprawę w Ko- mendzie Radzieckiej miasta o godz. 16. Powiadomiłem D-cę Pułku „Roma- na”, który wydał rozkaz stawienia się w Komendzie. (...) Odprawę zagaił Ko- mendant Wojenny Gusiew. Powiadomił nas, że wyżsi oficerowie i delegatura AK nie doszli do zgodnego porozumienia, w związku z czym zawiadamia nas, że jesteśmy aresztowani i wzywa nas do złożenia broni

. Wiadomo też, na- stępnego dnia, aresztowanych oficerów zawieziono do Lublina, do obozu na Majdanku, a następnie do obozów na terenie ZSRR. Podobny los spotkał kil- kudziesięciu żołnierzy III batalionu 34 pp AK wraz z dowódcą. Część żołnie- rzy osadzonych w obozie na Majdanku wcielono do Ludowego Wojska Pol-

54Ostrożność i brak zaufania do władz sowieckich zaowocowało tym, że kadra dowódcza I i II bat. 34 pp nie została aresztowana i wywieziona do Lublina.

55Większość z nich na wszelki wypadek szybko się ulotniła, unikając w ten sposób aresztowań.

D. Woliński, Dlaczego ginęli, „Rocznik Konstantynowski”, t. IV, 2013, s. 169.

56

J. Parafiniuk-Hryniewicz, Wspomnienia z mojej działalności w AK na Podlasiu,

„Okruchy wspomnień lat walki i martyrologii AK”, nr 41, 2002, s. 57.

57

Kalendarium represji wobec AK i sowietyzacji Polski w okresie 24.II - 11.IX 1944 r.

sporządzone w Oddziale VI Sztabu NW, /w:/ Polskie Państwo Podziemne w walce o suwerenność 1944-1945. W świetle dokumentów Sztabu Naczelnego Wodza, Wstęp i opracowanie P. Matusak, Siedlce 1999, s. 57, 63.

58

Relacja F. Bartosika w posiadaniu Muzeum Południowego Podlasia w Białej Pod-

laskiej, sygn. MBP/105/X, s. 2; zob.: I. Caban, Okręg Armii…, s. 70.

skiego, zaś opornych wywieziono do ZSRR

. Tym sposobem rozwiązaniu uległy komendy AK w miastach i powiecie

.

Według ostatniej fazy akcji „Burza”, w skład III batalionu 34 pp miała wejść również kompania BCh pod dowództwem por. Juliana Czuby ps. „Ma- rian”. Założenia te zostały zrealizowane tylko w bardzo ograniczonym zakre- sie. Według relacji J. Czuby kilkakrotnie otrzymywał on wezwanie na kon- centrację, rozkazu tego jednak nie wykonał. W ciągu kilku pierwszych tygo- dni po wkroczeniu Armii Czerwonej na teren powiatu bialskiego stosunek władz sowieckich do BCh był raczej poprawny. Rozbudowa istniejących już oddziałów BCh została jednak zahamowana. Ograniczeniu uległy także pro- wadzone przez nie działania, co związane było także z przybyciem na ten teren jednostek NKWD. Stworzyło to nową sytuację polityczno-militarną w powiecie. Należy nadmienić, że pod koniec lipca 1944 r. odbyło się posie- dzenie Rady Politycznej SL „Roch” jako organu kierowniczego organizacji powiatowej. Zebrani poddali analizie zastaną sytuację i naradzali się nad wnioskami z niej wypływającymi. W dyskusji wypowiedzieli się o planach dalszej działalności, które należy dostosować do stale zmieniającej się rzeczy- wistości, podkreślając trudne warunki, w jakich znalazła się ludność wiejska.

J. Czuba ps. „Marian” w swoich wspomnieniach pisał, że ... obecnie jego zadaniem jest oczyszczenie terenu z włóczących się po lasach niedobitków niemieckich i ochrony ludności od maruderów i mętów, które korzystając z bezkrólewia podnoszą głowy dopuszczając się rabunków z bronią w ręku

. Wydaje się, że znaczny wpływ na nastroje żołnierzy konspiracyjnego ruchu

59

A. Celiński, Kronika. Krótka kronika działalności Armii Krajowej w latach 1940- 1944 na terenie Gminy Konstantynów, Rocznik Konstantynowski, t. IV, 2013, s. 147.

60

Z agadnienie to naświetla fragment życiorysu Aleksandra Wereszko ps. „Roch”

w sposób następujący: „W dniu 13.VIII.1944 r. d-two 34 pp AK, oraz d-ca III-go batalionu tego pułku kpt. Józef Strzęciwilk ps. „Dunin” zostali przez władze radziec- kie internowani. Nieobecny w tym dniu w koszarach kpt. „Roch” d-ca 7-ej kompanii i z-ca d-cy III-go batalionu 34 pp AK zostaje d- cą III-go batalionu 34 pp AK i jedno- cześnie d-cą garnizonu Biała Podlaska jednostki powstałej z żołnierzy AK, ponieważ w tym czasie w Białej Podlaskiej stałej jednostki Ludowego Wojska Polskiego nie było. (...) Wystawia kompanię honorową, która bierze udział w uroczystym manifesta- cyjnym pogrzebie ekshumowanych ofiar zbrodni hitlerowskich z terenu Białej Podla- skiej i okolic. 8) Wkrótce po uroczysto ściach pogrzebowych władze radzieckie żołnie- rzy III batalionu 34 pp AK a w tym bialskiego garnizonu załadowawszy na ciężarówki wywieźli do Lublina na Majdanek wcielając do organizującej się tam jednostki Ludo- wego Wojska Polskiego.”. Skrót działalności udziału w wojnie obronnej i konspira- cyjnej Aleksandra Wereszko ps. „Roch” w latach 1939-1944, mps w zbiorach Mu- zeum Po łudniowego Podlasia w Białej Podlaskiej, sygn. 483/1-7, s. 7.

61

Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego w Warszawie (dalej: AZHRL), Rela-

cja J. Czuby, Wieś polska w walce z okupantem o Polskę Ludową wolną na przykła-

dzie działań I Batalionu BCh im. Ziemi Podlaskiej, sygn. R-995, s. 30.

ludowego wywierał brak kontaktu z pozostającą na lewym brzegu Wisły Ko- mendą Główną BCh. Nie wszyscy ludowcy popierali prosowiecki rząd lubel- ski. Tak więc władze powiatowe stanęły przed trudnym wyborem, zmuszone były rozwiązywać własne problemy w sposób samodzielny. Postawa dowód- ców, uznanych autorytetów oraz wymogi bieżącej sytuacji rzutowały na po- stawę ludowych partyzantów.

Różnie i niejednoznacznie układała się współpraca Sowietów z żołnierza- mi BCh. Jak już wspomniano, wojenno-polityczne wydarzenia z lipca 1944 r.

postawiły przed ruchem ludowym nowe wyzwania. Wielu terenowych działa- czy stanęło przed alternatywą: albo zachować się lojalnie wobec władz emigra- cyjnego rządu polskiego, albo włączyć się do prac przy odbudowie i normaliza- cji życia w kraju. W tej sytuacji doszło do wyjścia z podziemia I Batalionu BCh im. Ziemi Podlaskiej. Wówczas oddział został podzielony na trzy kompanie, prowa dziły one zajęcia do 15 sierpnia 1944 r. O okresie tym pisze Franciszek Bancarzewski następująco: ...dla mnie powierzył trzy plutony Batalionu, gdzie poszedłem we włodawskie lasy, w celu przeszkolenia żołnierzy z ciężką bronią i minami. Do szkolenia z-ca Satanowskiego były major Różkowski dał mnie trzech oficerów i tam przez tydzień czasu szkolono. Nawet major Różkowski proponował mnie o przystąpienie do ich zgrupowania itd., ale ja kategorycznie odmówi łem

. Należy dodać, że żołnierze BCh niejednoznacznie odnosili się do inicjatyw PKWN, w tym do mobilizacji do Wojska Polskiego. W czasie obej- mowania władzy przez PKWN działacze szczebla powiatowego zaczęli poszu- kiwać sposobów, jak w sposób legalny wyprowadzić ruch ludowy z konspiracji i włączyć go w proces powojennej normalizacji. Pewna część żołnierzy zaak- ceptowała nowe, komunistyczne władze, wierząc że, w powojennej Polsce będą mogli realizować aspiracje zawodowe i społeczne mieszkańców wsi. Z upły- wem czasu sytuacja dramatycznie się zaostrzyła – rozpoczęły intensywną dzia- łalność organa NKWD i innych służb sowieckich. Aby dokonać ostatecznego zniszczenia podziemia zaprowadzono terror. W wyniku ich działań rozpraco- wana została struktura oddziału BCh, co doprowadziło do prawie całkowitego jego rozbicia.

W drugiej połowie sierpnia 1944 r. wobec stałej obecności licznych jednostek Armii Czerwonej oraz wojsk NKWD Ochrony Tyłów 1. Frontu Białoruskiego

bialska organizacja AK zmuszona została do maksymalnego ograniczenia „ruchu w terenie”. Z tej dramatycznej sytuacji zdawano sobie sprawę w kręgach kierownictwa organizacji. Komendant obwodu AK tak oto, w depeszy do władz okręgu, charakteryzował ówczesną sytuację: Sytuacja

62

List F. Bancarzewskiego do J. Głowackiego z dnia 27 lipca 1983 r., oryginał w posiadaniu J. Głowackiego (kserokopia w posiadaniu autora).

63

Z. Gnat-Wieteska, Z dziejów „Drugiej konspiracji”, Pruszków 2009, s. 107.

z dnia na dzień gorsza. Wojska po wsiach i milicja. Aresztowania, poszukiwa- nia żołnierzy AK. Ciasno

.

Nie ulega wątpliwości, że w pierwszej fazie prac organizacyjnych od- twarzanie 34 pp spowodowało masowe rozkonspirowanie struktur Obwodu Biała Podlaska. Ponadto szeregowi żołnierze mieli możność poznania zna- nych wcześniej z pseudonimów swoich dowódców oraz nawzajem siebie.

Również ludność niezrzeszona poznała wiele osób z najbliższego otoczenia zaangażowanych w działalność konspiracyjną. W zaistniałej sytuacji ciągłe aresztowania dezorganizowały pracę Obwodu. Ze zrozumiałych przyczyn wielu żołnierzy AK opuściło teren powiatu. Szeregi organizacyjne stopniały do grona zdeterminowanych nielicznych żołnierzy zdecydowanych konty- nuować działalność konspiracyjną.

64

Depesza komendanta obwodu AK Biała Podlaska do O VI NW. Poszukiwania żoł-

nierzy AK przez NKWD, [w:] F. Gryciuk, P. Matusak, Represje NKWD..., s. 175.

Podsumowując, sygnałem do rozpoczęcia akcji „Burza” w powiecie bialskim było przekroczenie przez oddziały sowieckie rzeki Bug. Oddziały partyzanckie występowały pod nazwami przedwojennych jednostek wojsko- wych, wykonywały akcję „Burza” w dniach 21 - 30 lipca 1944 r.

Współ- działanie organizacji bialskiej AK ze strukturami Delegatury Rządu zaowo- cowało powstaniem i funkcjonowaniem władzy administracyjno-porządko- wej. W następstwie przejęcia władzy przez Polską Partię Robotniczą i kreo- wania przez nią systemu władzy, pracownicy powiatowej delegatury zostali zmuszeni do ustąpienia. Znaczny wpływ na nastroje żołnierzy AK i BCh wpływała polityka realizowana przez PKWN, która okazała się jednak daleka od oficjalnej deklaracji i politycznej demagogii.

Należy dodać, że działania „Burzy” rozkonspirowały wielu oficerów podoficerów i szeregowych. Konsekwencją tego stanu były aresztowania i deportacje w głąb Rosji Sowieckiej. Część struktur AK i BCh rozpadła się, wiele kontaktów uległo zamrożeniu. Ścigani i rozbrajani żołnierze AK po- nownie zaczęli przechodzić do konspiracji, tym razem już nie antyniemieckiej a antykomunistycznej. Ich sytuację komplikował również brak kontaktu z KG AK, od której oddzielała ich nie tylko linia frontu sowiecko-niemieckiego, ale brak łączności spowodowany wybuchem powstania w Warszawie.

65

Akcja „Burza” w obwodzie zakończyła się 30 lipca 1944 r. Taką datę podał w de-

peszy do Londynu ppłk Stefan Drewnowski, dowódca 34 pp 9 Podlaskiej Dywizji

Piechoty. J. Sroka, 9 Dywizja Piechoty…, s. 120; J. Flisiński, H. Mierzwiński, Biała

Podlaska…, s. 281.

Mapa Kolonii Ostrów¹ 1877 rok.

Romuald Domański (Warszawa)

Zarys historii Kolonii Ostrów od powstania do wybu- chu II wojny światowej

Kolonia Ostrów

Historia Kolonii Ostrów ma swój początek w XIX wieku, w dobrach Krasna, położonych w powiecie konstantynowskim (powiat istniejący w la- tach 1867-1932), siedleckiej guberni, na Podlasiu

. Z majątku Krasna została wydzielona powierzchnia 104 morgi 290 prętów, w tym ziemi ornej 86 morgów 190 prętów, łąk 13 morgów 130

prętów, cieki i zbiorniki wodne 220 prętów, drogi, wygony i rowy 260 prętów i pod budynka- mi jedna morga. Wydzielenie na- stąpiło w 1877 r.

Nazwa Kolonia Ostrów przyjęta dla wydzielonego frag- mentu dóbr Krasna mogła pocho- dzić od nazwiska Ostrowskich, ówczesnych właścicieli dóbr Kra- sna, lub też stanowić odniesienie do wyspy wśród bagien, w nawią- zaniu do położenia wydzielonych gruntów daleko od wsi i uczęsz- czanych traktów.

Granice Kolonii Ostrów za- znaczone zostały w terenie kopca- mi i na planie znakami. Sporzą- dzony został rejestr pomiarowy, protokół graniczny i plan zesta-

1

W obecnie obowiązującym podziale administracyjnym, grunty dawnej Kolonii Ostrów

znajdują się w gminie Huszlew, powiat łosicki, województwo mazowieckie, bezpośred-

nio przy granicy z obszarem należącym do gminy Biała Podlaska, woj. lubelskie.

wionych pomiarów terenowych wykonanych przez geometrę Adamowicza oraz zostało dokonane zgłoszenie o rozdzieleniu hipoteki w księdze Kolonii Ostrów jak również w księdze Majątku Krasna, z dniem 21 stycznia 1878 roku.

Droga do Kolonii Ostrów od strony wsi Krzymowskie.

W głębi widoczne dachy zabudowań Kolonii Ostrów. Z lewej strony drogi widoczny krzyż na nieruchomości Eugeniusza Malinowskiego.

Lata pięćdziesiąte XX wieku. Z archiwum rodzinnego autora.

Droga do Kolonii Ostrów od strony wsi Krzymowskie.

Przed zakrętem, po prawej stronie, widoczny znak graniczny w postaci kopca (głaz narzutowy obsypany ziemią) stabilizowany w 1877 roku.

Zdjęcie wykonano około 1990 roku. Fot. Romuald Domański.