Jerzy Ważny
40 lat w służbie ochrony
zabytkowego drewna
Ochrona Zabytków 44/4 (175), 301-302
K R O N IK A
J E R Z Y W A Ż N Y
40 LAT W SŁUŻBIE OCHRONY ZABYTKOWEGO DR EW N A
W roku 1990 przypadła 40 rocznica p o w ołania do życia pierwszej w Polsce samodzielnej placów ki naukowej zajm u jącej się ochroną drewna, Zakładu O chrony Drewna SG GW -AR w Warsza wie.
Zakład pow stał jako wyodrębniona je d nostka badawcza w styczniu 1950 r. w Instytucie Techniki Budow lanej w Warszawie, pod nazwą „Zakład M yko- logii B ud ow lan ej". W 1956 r. w w yn iku porozumienia między ówczesnymi M in i sterstwam i b u d o w n ic tw a Przem ysłowe go i Szkolnictw a Wyższego, został on przeniesiony wraz z personelem i w y p o sażeniem do SGGW. Jako Zakład Pato logii i Konserwacji Drewna wszedł w skład Katedry O chrony Lasu, później Instytutu O chrony Lasu i Drewna. Od 1978 r. działał jako jeden z Zakładów Inżynierii M ateriałów Drzewnych, a od 1981 r. jako sam odzielny Zakład O chrony Drewna. Organizatorem Zakładu i jego kierow nikiem we w szystkich strukturach organizacyjnych był i jest autor artykułu. W zakładzie pracuje rów nież prof, dr hab. Tadeusz W ytw er (od 1957 r.), adiunkt - dr inż. Andrzej Kundzewicz (od 1980 r.), st. asystent — dr inż. Krzysztof Krajewski (od 1982 r.), st. specjalista — mgr Wanda Kotowska (od 1959 r.) i technik Anna Oleksiewicz (od 1985 r.). Pracownikam i Zakładu byli także prof, dr hab. Andrzej Grzywacz (do 1981 r.) oraz dr inż. M ichał Czajnik (zm. w. 1981 r.), zajm ujący się g łó w n ie problematyką ochrony zabytków.
Zakład posiada pełne wyposażenie do prac m ikrobiologicznych, chem icznych i technologicznych w zakresie patologii i konserwacji drewna oraz jedną z n ielicz nych w Europie kolekcję czystych kultur m ikroorganizm ów, pow odujących de gradację drewna i innych materiałów, liczącą ok. 300 ga tunków i szczepów, niezbędną w nowoczesnych badaniach naukow ych oraz stanowiącą dla labora to rió w krajow ych i zagranicznych bank organizm ów testow ych stosowanych do testow ania środków ochrony drewna. Działalność naukow o-badaw cza Zakła du — skupiająca się początkow o na p ro blemach ochrony drewna w b u d o w n ic t w ie — po przeniesieniu w 1956 r. do SGGW została znacznie rozszerzona. Tematyka prac obejm uje całokształt za gadnień patologii i konserwacji drewna w lesie, na składowiskach, w budow lach, konstrukcjach oraz we w szystkich in nych dziedzinach zastosowania drewna. Jednym z głów n ych kierunków badań i dydaktyki była, bezpośrednio lub pośre dnio konserwacja drewna zabytkowego.
Blisko 400 prac publikow anych w kraju („F o lia Forestalia Polonica", „Przem ysł D rzewny", „O chrona Z abytkó w " i inne) oraz za granicą („Interna tion al B iodete rioration", „M aterial und Organism en", „H o lz als R oh-und W erkstoff", „H u lz fo r- schung", „H olzforschung und Holzver w e rtu n g ", „H o lzte ch n o lo g ie ", „W o o d Science and T echnology", „W o o d and Fiber Science", „C him ja Drew iesiny" i inne) prezentuje zarówno problem y biologiczne ochrony drewna i innych m ateriałów (diagnostyka, fizjografia, biologia organizm ów degradujących d rew no), jak i problem y technologiczne (zmiany w łaściw ości technicznych dre wna, toksykometria, projektowanie i ate stacja środków ochrony drewna, metody konserwacji).
Do szczególnych osiągnięć naukowych Zakładu należy zaliczyć badania zmian w łaściw ości fizycznych i chemicznych drewna zachodzących pod w pływ em grzybów, prowadzone w edług własnej oryginalnej m etody uwzględniającej k i netykę tych procesów, a także, pioniers kie w świecie, badania nad zmianami składu mineralnego drewna w szerokim zakresie pierw iastków i m ineralnym o d żywianiem grzybów niszczących d re w no. W yniki tych badań weszły do ś w ia to wej literatury podręcznikowej (B aven damm, Rypaćek i inni).
Poważne znaczenie m iędzynarodowe mają liczne prace metodyczne z zakresu toksykom etrii (oznaczania w artości grzy bobójczej) środków ochrony drewna. Dotyczyły one zarówno znaczenia i d o boru odpow iednich szczepów grzybów testow ych, jak i wprowadzenia po raz pierwszy estymacji kom puterowej w y n i k ó w toksyczności. Prace te stanowią podstawę do optymalizacji unifikacji me tod badawczych w krajach Europy, jak i św iatow ych organizacji ochrony d re w na. Od 1963 r. prowadzone są na dużą skalę badania trwałości środków och ro ny drewna w budynkach i na otwartej przestrzeni. Skuteczność działania licz nych preparatów zbadano na pierwszym w Polsce poligonie doświadczalnym w Rogowie.
Szeroko prowadzone studia nad m echa nizmem wnikania środków ochrony do drewna, poza wyjaśnieniem zachodzą cych zjawisk, zaow ocow ały propozycja mi kilku nowych opatentow anych prepa ratów. Zaproponow ano i zastosowano żywice syntetyczne do konserwacji dre wna zdrowego, jak i stabilizacji elemen tó w zabytkowych o naruszonej przez czynnik' biodegradacji strukturze. Po szukując niemechanicznych metod k o n serwacji drewna przeprowadzono bada
nia nad dezynfekcją termiczną oraz za stosowaniem m ikrofal do dezynsekcji. Z powodzeniem zastosowano ultra dźw ięki do oceny w łaściw ości technicz- no -w ytrzym ałościow ych elem entów konstrukcji drewnianych porażonych przez grzyby i owady.
W ym ienić należałoby również szeroko zakrojone badania nad występow aniem grzybów i ow ad ów niszczących budynki na terenie kraju, ich fizjografią, składem gatunkow ym i przyczynami rozwoju. Badania te dały podstawę naukową do przeprowadzenia w latach 19 61-1966 skutecznej akcji likw idacyjnej i pro fila k tycznej korozji biologicznej w b u d o w n i ctw ie mieszkalnym. Po raz pierwszy w Polsce stwierdzono w ystępow anie i określono rolę w rozkładzie drewna bakterii w łaściw ych, pro m ien io w ców i grzybów z klas A scom ycotina i Deutero-
m ycotina (rozkład szary). Jednocześnie
zw rócono uwagę na rozwój grzybów na materiałach budow lanych nieorganicz nych, jak beton, zaprawy, gips — zba dano mechanizm ich biodegradacji i sy gnalizow ano niebezpieczeństwo ich w p ły w u na zdrowie mieszkańców pora żonych budynków .
Zakład prowadzi szeroką współpracę i w ym ianę naukową w kraju i za granicą, w ramach m iędzynarodow ych organiza cji: International Academ y o f W ood Scie nce w M adicon (U S A ), International Research Group on W ood Preservation w Sztokholm ie (Szwecja), IUFRO — W orking Group on W ood Protection w Rotorua (N ow a Zelandia), Grupa Ro bocza ds. Konserwacji Zabytków Krajów RWPG w Warszawie i Centrum K oordy nacyjne RWPG w Bratysławie (CSR). Bezpośrednie kontakty naukowe utrzy m ywane są z placówkam i naukowym i: CSIRO — Division of Forest Products, M elbourne (Australia), Universität Ham burg (R FN ), Bundesanstalt für M aterial forschung und Prüfung (Berlin Zachod n i) ,Institut für Forstwissenschaften Ebe rswalde (N iem cy), University of British Colum bia w Vancouver (Kanada), W y- ższi Lesotechnicki Instittu t w Sofii (B u ł garia), Drevarsky Vyskum ny Istav w Bra tysław ie (CSR), Sienieżskaja Laboratoria Zaszczity Drewiesiny w M oskw ie i Bieło- ruskij Technołogiczeskij Institut w M iń s ku (ZSRR). Owocem tej współpracy są liczne publikacje, m etody i normy. W y n i ki badań Zakładu były prezentowane na licznych krajowych, a także zagranicz nych konferencjach i sym pozjach nauko w ych w A ng lii, Austrii, Australii, Berlinie Zach., Bułgarii, C zecho-S łow acji, Fran cji, Hiszpanii, Japonii, Jug osław ii, Kana dzie, N owej Zelandii, RFN, Sri Lance,
Szkocji, Szwajcarii, Szwecji, Tajlandii, Węgrzech i ZSRR.
Ogromna większość prac n a u k o w o -b a dawczych Zakładu O chrony Drewna, ob ok w artości poznawczych, ma je d n o cześnie aspekt praktyczny, a ich w yn iki w p ły n ę ły w poważnym stop niu na orga nizację i rozw ój praktyki ochrony drewna w Polsce. Szesnaście norm pa ń s tw o w y c h opracow anych w Zakładzie lub przy w ydatnym udziale pra co w n ikó w Zakładu stw orzyło w naszym kraju p o d staw y do badań i ujednolicenia metod oceny środ ków ochrony drewna. W edług opracow anych metod przeprowadzono badania atestowe 53 środ ków ochrony drewna oraz badania kon tro ln e jakości ok. 50 z nich, przyczyniając się w ten sposób do pow stania i rozw oju przemys łu chem icznego w tym zakresie. O praco w a no pierwsze w kraju instrukcje im pre gnacji drewna i odgrzybiania bu dyn ków dla praktyki budow lanej oraz m etody badań b u d y n k ó w pod w zględem m yko- lo giczn o-e ntom o log iczn ym . W ykonano przeszło 90 00 ekspertyz różnych b u d y n kó w i o b ie k tó w ruchom ych porażonych przez grzyby i ow ady. W śród nich na szczególną uw agę zasługują liczne o b ie kty zabytkow e najwyższej rahgi w W ar szawie i na terenie całego kraju. Dla w ielu z nich opracow ano szczegółowe projekty konserwatorskie. Dla niektórych z nich, jak np. pałac w W ila now ie i pałac w N ie borow ie prow adzono stały nadzór k o n serwatorski przez cały okres od budow y. Przez w iele lat stałą opiekę konserw ator ską spraw ow ano nad M uzeum B u d o w nictw a Lu dow ego w Sanoku i Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie; w sp ó łp ra co w a n o rów nież z innym i skansenami. Stałą współpracę Zakład prow adzi z W y działem Konserwacji ASP, Departam en tem O chrony Z abytków M inisterstw a
K ultury i Sztuki, P.P. Pracownie Konser w a cji Z abytkó w i Fundacją O chrony Za bytków . W ykonano także liczne projekty, dokum entacje i oceny w zakresie och ro ny drewna dla resortów leśnictwa, prze mysłu drzewnego, gospodarki kom u na l nej, b u d o w n ic tw a , chem ii i innych dzie dzin.
O bok aktyw ności naukow o-badaw czej
Zakład O chrony Drewna prowadzi żywą działalność w zakresie dydaktyki i kształ cenia kadr. Pierwsze w ykłady z przed m iotu „p a to lo g ia d re w n a " były p ro w a dzone już w latach 1 9 46 -195 0 przez prof. dr. J.Kochm ana na ówczesnym O d dziale T echnologii Drewna, istniejącym przy W ydziale Leśnym SGGW, jednak na skutek nieprzem yślanych decyzji zostały one później przerwane. Przez cały okres natomiast, problem atyka ochrony d re w na wykładana była w ramach przedm iotu „fito p a to lo g ia leśna" oraz na seminarium „och ron a lasu" na W ydziale Leśnym. W 1978 r. przyw rócono na W ydziale T echnologii Drewna dydaktykę z przed m iotu „och ron a dre w n a " w now oczes nym ujęciu, obejm ującym zarów no p ro b lematykę patologii, ja k i konserwacji dre wna, jednocześnie tw orząc seminarium dyp lo m ow e w tym zakresie.
W okresie całej działalności Zakładu do 1990 r. w yko na no na W ydziale Leśnym i W ydziale T echnologii Drewna około 100 prac m agisterskich pośw ięconych g łó w n ie patologii lub konserwacji d re w na. W tym okresie zrealizowane zostało 10 prac doktorskich i 3 prace ha b ilita cyj ne. Spośród d o ktoran tó w i ha bilitan tó w Zakładu obecnie czterech posiada ty tu ły profesora zwyczajnego lub nadzw yczaj nego.
Działalność dydaktyczna obejm owała rów nież przedm iot „m ik ro b io lo g ia leśna" na W ydziale Leśnym SGGW, „m ik ro b io logia konserw atorska" na W ydziale K on serwacji Dzieł Sztuki ASP w Warszawie oraz „o c h ro n a d re w n a " na W ydziale Et no lo gii UW. Prowadzone są rów nież za jęcia na studiach po dyp lom o w ych K on serwacji Z abytkó w na W ydziale A rc h ite ktury PW oraz Inżynierii Leśnej na W y dziale Leśnym SGGW.
Jednocześnie Zakład, przy w spółpracy po czątkow o Ośrodka Doskonalenia Kadr M inisterstw a Gospodarki Komunalnej, a ostatnio Stowarzyszenia M y k o lo g ó w B u d o w n ictw a prow adzi od 1951 r. szko lenie typu podyp lom o w e go w zakresie ochrony b u d o w li, na których przeszkolo no dotychczas przeszło 2 tysiące inżynie rów bu d o w n ictw a , konserw atorów za b ytkó w i pokrew nych specjalności. Osobną form ę działalności Zakładu sta
no w i organizow anie od 30 lat w odstę pach dw ule tnich , w spólnie z Komitetem Technologii Drewna PAN, krajowych sym pozjów O chrony Drewna, często z udziałem gości zagranicznych. S ym po zja gromadzą specjalistów z całego kraju i służą prezentowaniu now ych osiągnięć naukow ych i technicznych w k on fro nta cji z potrzebami praktyki. W śród gości zagranicznych udział w Sympozjach brali naukow cy o św iatow ej renomie: prof. G. Becker z Instytutu Badań M ateriałów w Berlinie Zach., prof. W. Liese z Univer- sytetu w Hamburgu, prof. Ryoaćek z Akadem ii Nauk CSR z Brna, dr Necesa- n y z Instytutu Badań Drewna w Bratysła w ie i inni.
Ostatnie 1 5. Sympozjum odbyło się w ra mach jubileuszu 40-lecia Zakładu w Ro- g o w ie w dniach 2 6 -2 8 września 1990 r. Zgrom adziło ono około 70 osób z w y ższych uczelni, in stytutów , muzeów i służby konserwatorskiej. Uczestniczyło w nim dw óch gości z zagranicy: prof, dr Hubert W illeitner z Uniwersytetu w Hamburgu, prezydent M iędzynarodo wej Organizacji Konserwacji Drewna (International Research Group on W ood Preservation) oraz dr Reiner Hesse z Ebe rswalde w Niemczech. Gościem ho no ro w ym Sympozjum był prof, dr hab. Józef Kochman, członek rzeczywisty PAN, in i cjator idei S ym pozjów O chrony Drewna. W części naukowej w ygłoszono i przedy skutow ano 16 referatów ujętych w 5 grup tematycznych: 1 ) ochrona drewna a ochrona środowiska; 2) izotopy pro m ieniotw órcze a drewno; 3) m etody im pregnacji; 4) patogeniczne zm iany w ła ś c iw ości drewna; 5) m etody i badania w łaściw ości środków ochrony drewna. Zakład Ochrony Drewna SG GW -AR pro wadząc w okresie 40 lat działalność d y daktyczną, organizacyjną i badawczą stw orzył podstaw y naukowe dla ochrony drewna w nowoczesnym ujęciu, obej m ującym zarówno problem y patologii, jak i konserwacji. Przedstawiony do ro
bek wskazuje na istotną rolę, jaką odegrał Zakład na przestrzeni 40 lat również w zakresie ochrony drewna zabytkow e go.
prof, dr Jerzy Ważny Zakład O chrony Drewna S G G W -A R w Warszawie
PRACE KONSERW ATORSKIE W W O J. PILSKIM W LATACH 1983-1989
W latach 1 9 8 3 -1 9 8 9 na terenie w o j. pilskiego kon tyn u o w a n o prace konser watorskie rozpoczęte w latach poprzed nich. Prace rem ontow o-konserw atorskie prow adzone były w 37 obiektach a rc h i tektury i przy 15 zabytkach ruchom ych. W tym czasie założono karty ew idencyjne dla 187 o b ie k tó w architektury i b u d o w nictw a ludo w eg o, 254 zabytków ruch o mych, 416 kart cmentarzy oraz zew iden
cjo no w an o 40 zespołów patauow o-par- kow ych. Na zlecenie Biura D okum enta cji Zabytków w Pile i w o jew ód zkieg o konserwatora zabytków w Pile w y k o nano dokum entacje n a uko w o-h istorycz- ne dla 26 ob ie któ w i zespołów architek tonicznych oraz 1C inwentaryzacji zabyt kó w b u d o w n ic tw a ludow ego. W y k o n y wały je Pracownie Dokum entacji Nauko w o-H istorycznej w Szczecinie i Poznaniu.
W latach 1 9 83 -198 8 w ykonano w P.P. Pracownie Konserwacji Z abytków w w Szczecinie studia historyczno-urbani- styczne dla miast Rogoźna i Czarnkowa. Prace rem ontow e podejm ow ano na m o cy decyzji inw estoia albo użytkownika obiektu. W kilku wypadkach WKZ w ca łości finansow ał rem ont obiektu zabyt kow ego. Konserwacja ob ie któ w ruch o mych prowadzona była ze środków WKZ.
