Maria Rudy
Zniszczenia i konserwacja
renesansowych kafli Wielkiego Pieca
z Dworu Artusa w Gdańsku
Ochrona Zabytków 49/3 (194), 251-260
1996
M aria Rudy
ZNISZCZENIA I KONSERWACJA RENESANSOWYCH KAFLI WIELKIEGO
PIECA Z DWORU ARTUSA W GDAŃSKU
Jednym z najważniejszych zadań um ożliw iających realizację odbudow y W ielkiego Pieca w D w orze A rtu sa w G dańsku była konserw acja zachow anych orygi nalnych kafli oraz ich fragm entów , a także uzupełnie nie i rekonstrukcja brakujących elem entów Pieca. Pier wsze spotkanie przedstaw icieli M uzeum N aro d o w eg o , Urzędu Konserwatorskiego i PP PKZ w Gdańsku z wy konaw cam i prac konserw atorskich — pracow nikam i i absolw entam i Instytutu Z abytkoznaw stw a i K onser w atorstw a UM K w Toruniu odbyło się w połowie 1984 roku. N a spotkaniu tym d o k o n an o w stępnych oględzin zabytkow ych elem entów pieca i ustalono tryb dalsze go postępow ania:
— w ykonanie badań m ateriałoznaw czych i te ch n o lo gicznych ceram iki oryginalnej i polichrom ii w ystę pującej zarów no na pierw otnych, jak i w tórnych elem entach,
— przygotow anie w stępnego zakresu prac k onserw a torskich na podstaw ie określonych kom isyjnie zało żeń konserw atorskich,
— w ykonanie próbnej konserw acji pojedynczych kafli, — konserw acja wszystkich istniejących oryginalnych
kafli i ich fragm entów ,
— rekonstrukcja brakujących elem entów ceramicznych. W ykonanie tych badań zlecono specjalistom . W yni ki i interpretacja przeprow adzonych analiz1 miały być p om ocne m .in. przy rekonstrukcji opracow ań m alar skich pieca, rekonstrukcji nie istniejących kafli poprzez w ypalenie kopii ceram icznych oraz na potrzeby k o n serwacji oryginalnych kafli.
N aczelną, uzgodnioną kom isyjnie, zasadą dotyczącą zakresu prac konserw atorskich było m aksym alne w y korzystanie w szystkich zachow anych oryginalnych fra gm entów , których rozpoznaw alna form a m ogła być wykorzystana przy rekonstrukcji poszczególnych typów kafli, dzięki istnieniu egzem plarzy analogicznych, sta now iących w zornik dla konserw atora. W skutek przyję cia takiego założenia możliwa była pełna restauracja większości kafli, w ykonana m etodą konserw atorską. O znacza to , iż wszystkie uzupełnienia i rozległe nie kiedy rekonstrukcje w ykonano w m ateriale im itują cym zabytkow ą ceram ikę bez konieczności jego w ypa
1. M . Poksińska, W yniki badań polichrom ii kam iennego cokołu,
elem en tó w glinianych oraz p lycin y z p rzedstaw ien iem D yla S o w iz drzała z pieca z D w o ru A rtusa w G dańsku, 1 9 8 4 /8 6 , mpis; E. Kilar
ska, M . Poksińska, Badania n ad kolorystyką X V l-w ieczn ego pieca
kaflow ego z D w o ru A rtusa w G dańsku, „O chrona Zabytków ” 1 9 8 8 ,
lenia. N ie była bow iem m ożliw a m etoda uzupełniania przez w ypalenie, z uwagi na niebezpieczeństw o zni szczenia oryginalnych fragm entów . N atom iast w ięk szość zaginionych kafli zrekonstruow ano m etodą ce ram iczną, w ypalając je z w spółczesnych surow ców ce ram icznych2.
N a podstawie m ateriałów źródłowych, stanu zacho w ania kafli oraz w stępnych badań m ateriałow ych przy g o to w an o propozycje postępow ania konserw a torskiego. Z ostały one kom isyjnie zaakceptow ane, p o dobnie jak konserw acja pierw szych kafli o średnim stopniu zniszczenia, w ykonana przez każdego z w yko naw ców prac. Skrótow y zapis przebiegu prac — o p i sowy, fotograficzny i graficzny (zarejestrow any na kal ce) w raz z opisem stanu zachow ania — w ykonany został dla każdego kafla oddzielnie.
Bezpośrednim opiekunem prac, kompletującym przez w iele lat wszystkie elem enty pieca, była st. kustosz M uzeum N aro d o w eg o w G dańsku, mgr E. Kilarska, k tó ra udzielała k onserw atorom niezbędnych inform a cji na tem at historii i spraw inw entaryzacyjnych prze kazyw anych do konserw acji kafli.
Z grom adzone w M uzeum N arodow ym w G dańsku kafle stanowiły zespół bardzo zróżnicowany pod wzglę dem stanu zachow ania i procentow ej zaw artości o ry ginalnego m ateriału ceram icznego. Istniała zasadnicza różnica pom iędzy stanem kafli z górnych kondygnacji pieca a tych, które stanow iły trzy dolne jego kondyg nacje (kafle p ortretow e). W pływ na to miały przede wszystkim różne w arunki przechow yw ania kafli w cza sie II w ojny światowej oraz burzliw a historia W ielkie go Pieca: był on d w u k ro tn ie rem ontow any, w ielo k ro t nie lokalnie napraw iany i przem alow yw any w p ar tiach kam iennego cokołu oraz listew i rozet stanow ią cych obram ienie kafli3. Dla k o nserw atorów niezwykle istotne były losy zabytku w okresie po 1943 r. W tedy to górna, w olno stojąca część pieca, po dokładnej inw entaryzacji o b iektu, została rozebrana w czasie ewakuacji przez Jakuba D eurera i w spółpracow ników . Kafle w yw ieziono i przechow yw ano w refektarzu kla sztoru w K artuzach, gdzie w czerw cu 1945 r. odnale zione zostały w dobrym stanie przez polskich
konser-nr 4 , s. 2 4 4 - 2 5 5 ; S. Skibiński, Badania m ateriału ceram icznego
pieca z D w o ru Artusa w G dańsku, 1 9 8 4 /8 6 , mpis.
2. E. Kilarska, D w ó r Artusa, „W iadom ości Konserwatorskie” 1—3 /2 8 —3 0/IX .
3. E. Kilarska, M . Kilarski, D er Renaissance-Kachelofen im Danziger
w atorów . Pozostałe trzy dolne kondygnacje przylega jące do ściany uległy zniszczeniu w końcu m arca 1945 r., kiedy zburzenie sklepień D w oru A rtusa spo w odow ało zaw alenie się pozostaw ionej we w nętrzu części pieca. W gruzach znalazło się 220 kafli z p o r tretam i w ładców i wiele innych typów, jak gzym sowe, narożnikow e, fryzowe. O grom zniszczeń potęgow ał fakt, że popękane kafle narażone były przez pew ien czas na bezpośrednie oddziaływ anie w aru n k ó w atm o- sferyczych i częściow o glebowych.
Po w yzw oleniu, w obecności w ojskow ych w ładz ra dzieckich i dyrek to ra ów czesnego M uzeum M iejskie go (obecnie N arodow ego) prof. Willi D rosta, przystą piono do sukcesyw nego w ydobyw ania z ruin ułam ków barw nie szkliwionych płytek licowych i trudniejszych do rozpoznania w gruzow isku kołnierzy kafli. W ydo byte kafle i ich fragm enty przew ożono do gm achu m uzeum , który także uległ uszkodzeniu i był o d b u d o wywany, oraz do składnicy konserw atorskiej w Wieży W ięziennej w G dańsku. Kilka kafli znalazło się w rę kach prywatnych, trzy zaś były w m urow ane (do 1984 r.) w ścianę p ółnocną D w oru A rtusa4.
Charakterystyka technologiczna kafli
Z godnie z w ynikam i badań m ateriałoznaw czych, porow aty, ceglasty czerep kafli w ypalony został z glin żelazistych, hydrołyszczykow ych, o małej zaw artości w apnia. A ngobow anie p rzep ro w ad zo n o angobam i topnikow ym i (topnikam i były tlenki m etali alkalicz nych), stosując do zróżnicow ania barw y szkliwa pod- m alow anie angobą o zwiększonej zaw artości tlenku żelaza. O pracow anie m alarskie w ykonano na szkliwie łatw o topliw ym , cynow o-olow iow ym , o te m p e ra tu rze to p n ien ia w granicach 9 6 0 -1 0 8 0 °C 5.
Dla uzyskania różnych barw w szkliwach stosow ano odpow iednie tlenki barw iące: tlenek m anganu (barwa brązow a i fioletow a), tlenek kobaltu (barw a niebieska do granatow oniebieskiej), tlenek m iedziow y (barw a zielona do zielononiebieskiej), tlenek żelazowy (barwa żółta do złocistobrązow ej). W iększość szkliw ma cha rak ter w arstw laserunkow ych, pozw alających dzięki różnym odcieniom przeświecającej białoszarej i różo- w ougrow ej angoby, uzyskać m alarski efekt głębi i so czystości barw. N ieco bardziej kryjące są szkliwa ko baltowe i jasnożółte zmącone dodatkiem tlenku cynowe go, a także białe, które mimo zmącenia, w cienkiej w ar stwie ukazują róż angoby, osiągając odcień jasnego fiole tu, dobrze korespondującego z chłodnymi błękitami.
N aniesienie barw nych szkliw zostało w ykonane z różną starannością, mniej precyzyjnie na kaflach n a rożnych i gzym sowych, gdzie miejscami glazury zlew a
ją się, zakłócając rytm kompozycyjny. N a większości kafli z przedstaw ieniem postaci w ielobarw ne szkliwa d okładniej p o d p o rząd k o w an o elem entom bogatego reliefu, co świadczy o dużych um iejętnościach w ar sztatow ych w ykonaw cy kafli.
Angoba jest w arstw ą p o ro w atą o różnej grubości i zabarw ieniu. W partiach szkliw kobaltow ych i bia łych, na większości kafli p ortretow ych, a także na in nych typach kafli, angoba w ystępuje w form ie dw u w arstw ow ej, przy czym jej różow ougrow a odm iana leży bezpośrednio po d szkliwem (il. A na kolorow ej w kładce). Są także kafle (część narożnych i fryzo wych), w których pod szkliwem kobaltow ym i białym znajduje się angoba białoszara, nadająca inny odcień błękitom i bieli (il. В). W ydaje się p raw d o p o d o b n e, że św iadom ie zróżnicow ano barw y p odłoża w celu zw ięk szenia liczby odcieni w zaplanow anej kom pozycji ko lorystycznej. Taki sposób kształtow ania form y m alar skiej świadczy o wysokim kunszcie G eorga Stelzenera jako ceram ika-polichrom isty.
W ykonaw stw o i jakość czerepów, p o dobnie jak szkliw, jest zróżnicow ana. W obrazie m ikroskopow ym przełom u kafli narożnych, fryzowych i gzym sowych miejscami w idoczny jest układ w arstw ow y czerepu, stru k tu ra ziarnista, duże ilości piasku kw arcow ego o ziarnie m ocno zróżnicow anym . O becne są także ka w ałki ceram iczne, m argle i żwir, których w ielkość d o chodzi niekiedy do 5 m m (il. 1). Tekstura jest bezładna, p o ro w ata, w ystępują szczeliny, pory i puste przestrze nie po w iększych okruchach.
W kaflach p o rtreto w y ch i alegorycznych jakość czerepów jest generalnie wyższa niż w pozostałych;
1. Fragment kafla narożnego — w id o czn y d u ży okruch gruzu ceram i cznego w m asie czerepu. Fot. M . R udy
1. Fragment o f a c o m e r tile — inside the b o d y a large piece o f ceram ic is show n. Photo: M . R udy
4. Informacje przekazane przez mgr E. Kilarską. 5. S. Skibiński, Badania m ateriałozn aw cze kam iennych tw o r z y w
Tabela 1. Właściwości zaprawy ceramiczne]6
Rodzaj m ateriału G ęstość pozorna g/cm 2
N asiąkliw ość wag. %
Porow atość o tw arta %
Rzg kG /cm 2 w oda
ceram ika oryginalna 1,71
13,7 23,9
benzyna lakow a
9,7 21,8
zapraw a ceram iczna 1,69 11,5 24,8 55
d o d atk i schudzające są tu silniej ro zdrobnione, ró w n o m iern ie rozłożone, podobnie jak masa ceram iczna, k tó ra charakteryzuje się bardziej rów nom iernym i jed n o ro d n y m w ypałem .
Podstaw ow e cechy fizyczne oryginalnego czerepu ozn aczo n o na próbach pochodzących z różnych kafli. W tabeli 1 ujęto porów naw czo także właściwości za praw y ceram icznej, stanow iącej m aterial uzupełniający ubytki w kaflach. Są one zbliżone do cech fizycznych ceram iki zabytkow ej (tab. 1).
W ytrzymałość mechaniczna zapraw imitujących cze rep m ieści się w dolnych granicach w artości ch arak te rystycznych dla w yrobów ceglarskich. Określono stopień zasolenia p ró b e k ceram iki, pobranych z kilku w ytypo w anych kafli. Pochodziły one z trzech dolnych kondyg nacji pieca, k tó re narażone były przez działania w o jen ne na oddziaływ anie zanieczyszczonego środow iska zew n ętrzn eg o i glebow ego. Próbki pob ran o zarów no z kołnierzy, jak i z lica w obrębie angob; te ostatnie m iejscam i wykazyw ały zwiększone osłabienie stru k tu ry. Stopień zasolenia w partii angob wynosił przed odsalaniem 1,1-1,9% , a po zabiegach odsalania 0,5-0,6% (w jednym przypadku — 0,9% ). Niższe było zasolenie kołnierzy i wynosiło przed odsalaniem 0 ,3 5 -0 ,5 % , a po — 0 ,0 8 % i niżej. Analiza jakościowa w ykonana przed konserw acją wykazała obecność następujących jonów : S 0 42- , N 0 3- (ślad), N H 3+, Fe3+ (ślad), C a2+ 7.
Stan zachowania i przyczyny zniszczeń kafli
D o k o n a n o przeglądu wielu typów kafli o różnym sto p n iu destrukcji8. W yróżniono głów ne cechy zni szczeń w poszczególnych elem entach kafli.
Z niszczenia czerepów
A. Ubytki m echaniczne stanow iły największy p ro c e n t uszkodzeń i występowały:
6 . W yniki przedstawiają w artość średnią z trzech pom iarów . Bada nia fizyczn o-m ech an iczn e ceramiki oryginalnej oraz zaprawy cera micznej przeprow adzili dr S. Skibiński i mgr M . Rudy.
7 . Badania stopnia zasolenia oraz analizę jakościową wykonały: mgr D . Sobkow iak oraz st. technik B. Gałkowska.
— w partii kołnierzy na w ysokości o tw o ró w m o n tażo w ych, gdzie podczas zaw alenia się pieca, następ o w ało w yłam yw anie się kołnierzy;
— w miejscach w ystępow ania dużych kaw ałków d o mieszek schudzających (m argle, szam ot, żwir k w ar cowy i inne), gdzie już po w ypaleniu w ystępow ały rysy i spękania czerepu. U łatw iały one późniejsze odtłuczenia, pow stałe głów nie w trakcie zaw alenia się pieca. Podobnie łatw o pękały czerepy tam , gdzie ceram ika m iała budow ę w arstw ow ą;
— w kołnierzach o w yraźnie cieńszych ściankach; g ru pę taką stanow iły kafle gzym sowe i fryzow e z d o l nej kondygnacji.
B. Szczeliny i pęknięcia:
— w ystępow ały głów nie na granicy zlepienia płytek licowych z kołnierzam i i płytek licowych ze sobą w przypadku kafli narożnych. W iększość tego typu spękań w ynikała z błędów technologicznych p o p e ł nionych w trakcie w ytw arzania kafli. Spękania p o głębiały się podczas eksploatacji pieca, a w przy padku urazów m echanicznych następow ało całko w ite rozdzielenie fragm entów .
C. O słabienie i dezintegracja struktury:
— w ystępow ała sporadycznie, głów nie w grupie kafli o pastelow ej kolorystyce i niskich kołnierzach. O słabienie stru k tu ry czerepów w połączeniu z ja śniejszą ich barw ą m oże świadczyć o niedostatecz nym w ypale, obniżającym cechy w ytrzym ałościow e tej grupy kafli.
Zniszczenia angob i szliw
O bserw acja m a k ro - i m ikroskopow a przekrojów zniszczonych kafli ujaw niła tendencje do rozw arstw ień w poszczególnych strefach tw orzących kafel w zależ ności od rodzaju szkliw, ich grubości, a także
charak-8. Autorka przeprowadziła konserwację 9 0 kafli o różnych cechach typologicznych i różnym stopniu zwietrzenia. W konserw owanej grupie w iększość stanow iły kafle o znacznym stopniu destrukcji w ynoszącym 50% -70% .
2. Fragment kafla p ortretow ego — odspojenie się szkliw a k o b a lto w e
go na zn aczn ej pow ierzchn i kołnierza płaszcza. Fot. M. Rudy
2. Fragment o f a po rtra it tile — the dam aged w e ld o f the cobalt glazing affects a considerable surface o f the coat collar. Photo: M. Rudy
teru angoby. Powtarzającym się zjawiskiem w wielu kaflach p o rtreto w y c h i niektórych narożnych było in tensyw ne odspajanie się i spęcherzenia między szkli w em błękitnym i białym a różow ougrow ą angobą, za łożoną w grubszej w arstw ie (il. 2). N a wielu pow ierz chniach, w tym na kaflach o dobrym stanie zachow a nia (m.in. alegorycznych), spęcherzenia między szkli w em a angobą ujaw niały się dop iero po dokładnym „o p u k an iu ” całej pow ierzchni lica, co pozw oliło o k re ślić zasięg ich w ystępow ania.
Fakt, że opisane zjawiska zachodziły m .in. w kaf lach, k tó re nie były n arożone na oddziaływ anie śro d o wiska zew nętrznego, świadczy o niedoskonałościach w arsztatu zduńskiego. M ogą one i obecnie, w n atu ral nym i bezpiecznym dla pieca otoczeniu, sprzyjać p o w staw aniu naprężeń w yw ołujących odspojenia pom ię dzy szkliwem a angobą. Jed n ą z przyczyn m ogła być zła zw ilżalność angoby przez niebieskie i białe szkliwo, objawiająca się tw orzeniem tzw. niedolewek, czyli miejsc pozbaw ionych szkliwa.
Z w ietrzała angoba części tych kafli, k tó re znajdo wały się w zburzonym D w orze Artusa, charakteryzo wała się słabą przyczepnością do podłoża, rozw ar stw iała się płytkow o bądź całkow icie proszkow ała. N iew ątpliw ie przyczyną dezintegracji były czynniki korozyjne środow iska, działające w gruzow isku bez zadaszenia. Niszczące działanie wody, zanieczyszczeń atm osferycznych i glebow ych tw orzących naw arstw ie nia, a także soli rozpuszczalnych m igrujących wraz z w odą podciąganą kapilarnie w sturkturę czerepów, znacznie przyspieszyło procesy wietrzeniowe. Sole gro madziły się tuż pod szczelnym szkliwem w porowatej angobie bądź na granicy z czerepem; tam krystalizowały się w postaci hydratów o różnym stopniu uw odnienia, naruszając i osłabiając strukturę podłoża, a także zwięk
szając zakres rozw arstw ień (il. 3). N ajgroźniejsze były rozległe spęcherzenia szkliw o pierw otnie złej przy czepności do podłoża, te o dpadały najszybciej.
Zniszczenia szkliw objaw iały się w postaci przetarć, zm atow ień, zabrudzeń, spęcherzeń, siatki spękań (ha- rysu) i spękań w tórnych, dziurek po pęcherzach p o w ietrznych, kraterów , „nied o lew ek ” . N ie zaobserw o w ano korozji chemicznej, szkliw.
Z niszczenia m echaniczne szkliw i ich zabrudzenia pow stały głów nie w skutek działań w ojennych. Kafle z gruzow iska pokryte były zw artym i osadam i substan cji nieorganicznych, tłuszczow ych, sadzy i pyłów. Wy pełniały one szczelnie spękania, dziurki, rozw arstw ie nia i przetarcia zarów no w w arstw ie szkliwa, jak i o d słoniętej angoby lub czerepu, tw orząc tru d n o usuw alne naw arstw ienia.
N iek tó re kafle pokryte były pociem niałym i i m ato wymi przem alow aniam i olejnym i oraz zapraw am i gi psow ym i, użytymi w przeszłości do bieżących napraw. W części kafli portretow ych stw ierdzono obecność spoin klejowych o różnej grubości, głównie polioctanu winylu.
3. Fragment kafla portretow ego — spękania i odspojenia szk liw w ynikające m .in. z niszczącej działaln ości soli mineralnych. Fot. M. Rudy
3. Fragment o f a po rtra it tile — cracks a n d dam aged w e ld o f the glazing resulting i.a. from the im pact o f m ineral salts. Photo: M. Rudy
N a nielicznych kaflach narożnych, gzymsowych i p o r tretow ych (o chłodnej, „przygaszonej” tonacji szkliw) oraz na w ieńczącej płycinie z herbem G dańska zacho wały się śladow e ilości złota. Z łocenia te uznane zo stały za późniejsze, nieoryginalne elem enty dekoracji pieca, k tó re zachow ano jednak w trakcie prac k o n ser w atorskich.
Program i przebieg prac konserwatorskich
Przyjęty kom isyjnie program prac obejm ow ał nastę pujące zabiegi:
1. Oczyszczenie pow ierzchni szkliw ionych i czere pów z naw arstw ień oraz w tórnie użytych m ateriałów . 2. Z abezpieczenie miejsc rozw arstw ionych i spęche- rzonych.
3. W zm ocnienie stru k tu ry osłabionych czerepów i zwietrzałej angoby.
4. O dsolenie kafli.
5. Klejenie fragm entów rozbitych kafli.
6. U zupełnienie ubytków i rekonstrukcja b rakują cych fragm entów w partii czerepów i angob.
7. P unktow anie i rekonstrukcja szliw.
Prace rozpoczęły się dokładnym przeglądem p o szczególnych kafli, opisem ich stanu zachow ania oraz w stępnym oczyszczeniem na sucho, w celu zarejestro wania miejsc silnie rozwarstwionych. Miejsca te, w przy padku odspojeń i spęcherzeń glazury, podklejano emulsją p olioctanu w inylu; w przypadku silnie rozw arstw io nej i zdezintegrow anej angoby nasycano rozcieńczo nym roztw orem Paraloidu B -72 w ksylenie. O słabiony i zdezintegrowany czerep nielicznej grupy kafli w zm oc n iono stru k tu raln ie p reparatem krzem oorganicznym Steinfestiger O H firmy W acker; były to proszukujące się czerepy kafli po rtreto w y ch o chłodnej gam ie b a r wnej (z trzeciej kondygnacji) oraz kołnierze o bardzo cienkich ściankach. W w ielu przypadkach opisane za biegi kontynuow ano po całkowitym oczyszczeniu kafli.
Dalsze oczyszczanie p row adzono dw uetapow o: — poszczególne fragmenty m oczono przez dłuższy czas
w w odzie, po czym m yto z dodatkiem d etergentu jonow oczynnego, uw ażnie doczyszczając miejsca zabrudzone tam ponam i waty, m iękkim i szczotecz kami, igłami drew nianym i;
— m iejscowo, gdzie pozostaw ały zw arte, tru d n o usu- walne osady i naw arstw ienia oraz pociem niałe far by olejne, stosow ano kom presy z rozpuszczalnika mi (mieszanina toluen-etanol, dwum etyloform am id), a niekiedy rozcieńczoną w odę am oniakalną, spęcz niając lub zmydlając substancje o charakterze tłu szczowym. Rozm iękczone naw arstw ienia i pow łoki doczyszczano m echanicznie. Rozpuszczalniki stoso w ano także do usunięcia kleju ze spoin źle sklejo nych fragm entów . U zupełnienia i pobiałki gipsow e
likw idow ano m echanicznie, po dłuższym m oczeniu w w odzie.
Podczas oczyszczania kafli pro w ad zo n o także odsa lanie w pow tarzalnym cyklu: w ielogodzinna kąpiel sta tyczna, oczyszczanie, suszenie elem entu ceramicznego w okładzie z waty celulozowej. Kafle leżące w czasie woj ny w gruzowisku oraz te, które oczyszczano m etodam i chemicznymi, poddane były wielokrotnym kąpielom i wy sychaniu w okładzie, gdzie następowała krystalizacja soli. G roźne dla trw ałości konstrukcji kafli w tó rn e szcze liny i głębokie pęknięcia czerepów w ypełniano kom pozycją z żywicy epoksydow ej rozcieńczonej m etakry- lanem m etylu, co pozw oliło — dzięki mniejszej lepko ści żywicy — w prow adzić klej w m ikropęknięcia.
Klejenie poszczególnych ułam ków p row adzono po w stępnym rozpoznaniu stopnia ich deform acji i kolej ności łączenia m etodą „suchą” , bez kleju. Przy w y szczerbionych przełam ach łączonych elem entów cze repu do sklejenia użyto zagęszczonej drobnym w ypeł niaczem żywicy epoksydow ej; przy łączeniu na styk klej zakładano w bardzo cienkiej w arstw ie, ogranicza jąc jego ilość do m inim um , tak aby po dociśnięciu fram gentów nadm iar kleju nie w ydostaw ał się na ze w nątrz spoiny.
Jedną z ważniejszych czynności konserw atorskich było uzupełnienie ubytków i rekonstrukcja czerepów, angob i szkliw.
M ateriał podobny do czerepu uzyskano z zaprawy utwardzanej na zimno, w pełni odwracalnej, o cechach fizycznych i m echanicznych zbliżonych do oryginalnej ceram iki (tab. 1). Była nią kom pozycja żywicy epok sydowej z kruszyw am i m ineralnym i — piaskiem szklarskim i m ieloną cegłą. Składniki zapraw y m iesza no ze sobą w proporcji: 10 części kruszyw a na 1 część żywicy (w agow o). Kruszywa były frakcjonow ane i zróżnicow ane ilościow o. Zasadniczą ich część stan o wił piasek o dw óch frakcjach, d o datek zaś d ro b n o m ielona cegła oraz pigm enty (il. 4).
D robne ubytki czerepu w płytkach licowych oraz rekonstrukcje kołnierzy w ykonano „z ręki”, bez p o mocy formy, stosując pom ocnicze rusztow ania.
Plastyczna masa zapraw y oraz doskonała jej urabial- ność pozw alała niekiedy na praw ie k o m pletną obróbkę rzeźbiarską przed pełnym utw ardzeniem żywicy. Re konstrukcje większych fragm entów lica w ykonano za pom ocą form silikonow ych, zdjętych z analogicznych i dobrze zachow anych kafli. Formy usztyw niano za pom ocą płaszcza gipsow ego. W form ie częściowo w y pełnionej fragm entem oryginalnego kafla (il. 5) odci skano brakujące części w zapraw ie imitującej czerep. U tw ardzona w o d p o w ied n ich w arunkach zapraw a „ceram iczna” w ym agała często korekty rzeźbiarskiej oraz korekty poziom ów części dorabianej do części oryginalnej, poniew aż kafle posiadały zw ichrow ane,
4. O dw rocie kafla p o rtreto w eg o — rekonstrukcja fragm entu kołn ie rza w zapraw ie „ ceram iczn ej”. Fot. M. Rudy
4. The reverseof a portrait tile — reconstruction o f a fragm ent o f the collar „ceram ic” m ortar. P hoto: M. Rudy
nierów ne pow ierzchnie. Szczególnie tru d n e były re konstrukcje kafli, w których zachow ały się ułam ki ce ram iki nie mające w spólnych przełam ów, pun k tó w styku i płaszczyzn. N iekiedy odciskany fragm ent utw ardzany był oddzielnie i doklejany do oryginału po indyw idualnej korekcie formy.
N a pow ierzchnie zapraw od strony lica zakładano w arstw y im itujące angobę. Ich spoiw em były dyspersje akrylow e lub w inylow e z dodatkiem gipsu, a w ypeł niaczem pław iona kreda. W miejscach płytkich uby tków, gdzie relief był bardziej rozrzeźbiony, z p o w o dzeniem stosow ano g ru n t emulsyjny „w iedeński” p o zwalający sw obodnie kształtow ać form ę, zachow ując ostrość i w yrazistość m odelunku bez konieczności w ie lo krotnego nakładania w arstw gruntu. Głębsze ubytki angoby wym agały zakładania g runtu w co najmniej dw óch w arstw ach, z których szczególnie ostatnia była dokładnie w ygładzana i szlifowana. W kaflach, gdzie oryginalna angoba była różow ougrow a, a szkliwa w y kazywały laserunkow ość, grunty barw iono w kolorze oryginału. Izolow ano je rozcieńczonym roztw orem Paraloidu B -7 2 w celu ograniczenia i w yrów nania chłonności podłoża.
Ubytki glazury p u n k to w a n o i rekonstruow ano sca lając form ę m alarską tak, aby granica uzupełnień była czytelna, ale w m inim alnym stopniu.
W łaściwy efekt laserunkow y uzyskano dzięki tech nice w ielow arstw ow ej, stosując w stępne podm alow a- nie (il. 6). Użyte do pun k to w an ia farby firm y Talens, przeznaczone do ceram iki i szkła, dzięki spoiw om akrylow ym gw arantują trw ałość o ptyczną i niezm ien ność barwy, p o d o b n ie jak w erniks do ceram iki tej samej firmy. Z uwagi na ograniczoną paletę barw ną tych farb konieczny był czasami d o d a te k niew ielkich ilości farb olejnych, po ekstrakcji spoiw a, celem uzy skania właściwego odcienia określonej tonacji barwnej.
K ońcow ym etapem prac m alarskich było pokrycie większości uzupełnień w erniksem o c h ro n n y m do ce ram iki, im itującym szkliwo i nadającym żądany p o łysk. Z ak res uzupełnień oraz efekt końcow y prac przedstaw iają przykłady: ił. 7 oraz С i D.
O dm ienny był sposób konserw acji płyty ceram icz nej z herbem G dańska, wieńczącej piec od strony za chodniej. Pole herbow e tego kafla w w arstw ie p ierw o tnej pokryte jest czerw oną m o n o ch ro m ią (minia) z bia łym obram ieniem (biel ołow iow a) o spoiw ie te m p e ro wym. G łów ny m otyw — herb G dańska — zdobiony jest białym szkliw em o łow iow o-cynow ym . Pozostałe elem enty pokryw a przezroczyste szkliw o ołow iow e, zabarw ione zielenią o odcieniu oliw kow ym . Szkliwa leżą bezpośrednio na czerepie, bez w arstw y angoby, przez co ogólna ciem na kolorystyka tła utrzym ana jest w tonacji sjeny palonej z akcentam i ciemnej zieleni. N iek tó re elem enty kafla (korona, grzywy i ogony d el finów) posiadają ślady złoceń. Przyjęto, że są to p ra w d o p o d o b n ie ślady po najwcześniejszej renow acji kafla i pieca, gdy przem alow ano rów nież pole herbow e ciem ną czerw ienią o charakterze tłustej tempery.
5. Fragm enty kafla portretow ego w form ie silikon ow ej, p r zy g o to w a nego d o uzupełnienia u b y tk ó w m asą im itującą czerep. Fot. M . R udy
S. Fragm ents o f a portrait tile in a silicon form , prepared for su pple m en tin g losses w ith a m ass im ita tin g the posth erd. P hoto: M . R u dy
U zgodniono, zważywszy ciem ną kolorystykę p o w ierzchni tła o raz osadzenie herbu w najwyższym p u n kcie pieca, że fragm enty wcześniej złocone zostaną p onow nie pokryte złotem płatkow ym , a także w zm oc n iona zostanie intensyw ność zwietrzałej czerwieni w tle herbu obram ionego bielą, dzięki czem u w idocz ność przedstaw ienia ulegnie popraw ie (il. H).
Podsumowanie
Z ak o ń czo n a w 1991 r. konserw acja kafli w ykonana została na podstaw ie przyjętych założeń i program u prac konserw atorskich. W yniki badań historycznych, m ateriałoznaw czych i technologicznych pozw oliły określić p raw d o p o d o b n e przyczyny zniszczeń zaby tkow ych kafli i wyznaczyć głów ne kierunki działań konserw atorskich.
Pom im o niew ątpliw ych i niespotykanych w E uro pie w alorów artystycznych i konstrukcyjnych pieca ba dania i obserw acje wykazały pew ne niedociągnięcia technologiczne przy w ykonyw aniu kafli ceram icznych. Zostały one uwzględnione w trakcie konserwacji, a prze de wszystkim przy ustaleniu sposobu m ontażu pieca. Prace konserw atorskie, poza przyw róceniem kaflom w alorów estetycznych, pow strzym ały procesy d estru k cyjne i zabezpieczyły je przed ew entualnym i dalszymi niekorzystnym i zm ianam i.
Kilka lat po konserw acji stan zachow ania kafli wraz z uzupełnieniam i nie budzi żadnych zastrzeżeń. N ie ma jednakże pew ności, czy np. tendencja do odspojeń nie w ystąpi w miejscach dobrze zachow anych na gra nicy szkliw o-angoba bądź an g o ba-czerep pod w pły wem zmiany w aru n k ó w otoczenia. Program ując zatem działania profilaktyczne w obec zabytkow ych kafli, p o stulow ano, aby zapew nić im m aksym alnie stabilne w a runki tem p eratu ro w o —w ilgotnościow e, zarów no p o d czas ich magazynowania, ponow nego m ontażu w piecu, jak i ekspozycji w Sali M ieszczańskiej D w oru Artusa.
U trzym anie m uzealnych w arunków klim atycznych ma uzasadnienie rów nież w fakcie pozostaw ania nie w ielkich ilości soli rozpuszczalnych w w odzie (poniżej 0,9% ) w podszkliw nej w arstew ce angoby, co zareje strow ano po w ielokrotnym zabiegu odsalania w jed nym z kafli p ortretow ych. Taka zaw artość soli jest uw ażana w praktyce konserw atorskiej za ilość nie za grażającą dobrej kondycji obiektów zabytkow ych, pod w arunkiem pełnej ich izolacji od w ody i nadm iernej w ilgotności otoczenia.
Biorąc powyższe pod uw agę, kom isyjnie przyjęto założenie, że m ontaż kafli w piecu pow inien przebie gać bez udziału w ody (m ontaż suchy), a w arunki kli m atyczne panujące w Sali M ieszczańskiej pow inny o d pow iadać w arunkom typow ym dla pom ieszczeń m u zealnych. Ponadto sposób osadzenia kafli w piecu p o w inien um ożliw ić stały dostęp do nich (również od
7. S zczą tk o w o zachow an e fragm enty dw óch dużych kafli narożnych
z trzeciej kondygnacji (u góry); częściow o zrekonstruow ane ścianki licow e w ym ien ion ych kafli (u dołu). Fot. M. G łow acki
7 .Partially extan t fragm ents o f tw o large corner tiles from the third tier (at a top); pa rtia lly reconstructed face facets o f the m en tion ed tiles (at the b o tto m ). Photo: M. G łow acki
odw rocia), w celu okresow ej kontroli ich stanu zacho w ania, a także um ożliw ić łatwy dem ontaż pojedyn czych egzemplarzy.
Koncepcja odbudow y pieca m etodą „suchą” i odw ra calną, m .in. z użyciem lekkiej, łatw o usuwalnej pianki
6. Kafel p o rekonstrukcji czerepu i angoby — strona lewa; ten sam kafel w trakcie zakładania w a rstw y podm alow an ia — strona prawa. Fot. M. R udy
6. A tile a fter the reconstruction o f the postherd angoba — left side; the sam e tile during the a pplication o f the p a in ted layer — right side. P hoto: M. Rudy
poliuretanow ej, istniała w formie wstępnych projektów już w drugiej połow ie lat osiem dziesiątych. Z a p ro p o now ano w ów czas także sposób połączenia kafli z k o n strukcją nośną. Dzięki postępow i w dziedzinie tw o rzyw sztucznych, stałej przychylności w ładz konserw a torskich i m ożliw ościom finansow ym ten plan został włączony do projektu końcowego, przedstawiony przez w ybrany w przetargu zespół konserw atorów , zatw ier dzony i z pow odzeniem zrealizow any w 1995 roku.
The Damage and Conservation of Renaissance Tiles
This study contains a short history o f the 1 1-m eter Ren aissance tile stove, one o f the largest in Europe, which dates back from 1545. Its author was Georg Stelzener, the famous stove fitter.
The author discusses the type o f damage suffered by particular groups o f tiles from the Great Stove, as w ell as the physical properties and level o f the salt content o f the ce ramic basis o f the tiles. She also describes the causes o f
W pracach konserw atorskich przy zabytkow ych kaflach pieca z D w oru Artusa w G dańsku brali udział absolw enci i pracow nicy Instytutu Z abytkoznaw stw a i K onserw atorstw a U M K w Toruniu: m gr A nna A n gielska, m gr Barbara C zechow ska, d r D aniel K w iat kow ski, m gr M ałgorzata S adow ska-M athes, m gr M a ria Sobczyk, m gr M arek Sieńkow ski, m gr M aria Z a krzew ska oraz m gr M aria Rudy jako opiekun m ery to ryczny prac.
from the Great Stove in the Court of Arthur in Gdańsk
damage w ithin particular material layers o f the tiles i.e. the postherd, angoba and glazing.
The article presents the premises and goal o f conservation together w ith its programme. The description o f the course o f the w ork is supplem ented by photographic docum enta tion (slides) registering characteristic damage, the tech n o logy o f assorted conservation undertakings, as w ell as the final effects o f the conducted operations.
Zniszczenia i konserwacja renesansowych kafli Wielkiego Pieca z Dworu Artusa w Gdańsku The Damage and Conservation of Renaissance Tiles from the Great Stove in the Court of Arthur in Gdańsk
A. Fragment kafla portretowego; widoczna dwuwarstwowa angoba leżąca pod niebieskim i białym szkliwem. Fot. M. Rudy
A. Fragment o f a portrait tile; visible tw o-layer angoba underneath the blue and white glazing. Photo: M. Rudy
C. Kafle portretowe po częściowej rekonstrukcji — strona lewa oraz po całkowitej restauracji — strona prawa. Fot. M. Głowacki C. Portrait tiles after partial reconstruction — left-side; after total restoration — right side. Photo: M. Głowacki
E. Kafel portretowy po rekonstrukcji. Fot. M. Głowacki E. Portrait tile after reconstruction. Photo: M. Głowacki
В. Fragmenty dwóch kafli narożnych z angobą o różnej barwie, na dającej szkliw u kobaltow em u inny odcień błękitu. Fot. M. Rudy B. Fragments o f tw o corner tiles w ith the m u lti- hued angoba, which gives the cobalt glazing a different tone o f blue. Photo: M. Rudy
D. Kafle narożne z trzeciej kondygnacji po całkowitej restauracji. Fot. M. Głowacki
a
b
c
G. Graficzne przedstawienie chronologii warstw malarskich plyciny z herbem Gdańska, w zwieńczeniu pieca. Rekonstrukcje oryginalnej polichromii z 1545/1546 r. (a), pierwszego przemalowania, prawdopodobnie z 1690 r. (b) i drugiego przemalowania (c). Oprać. M. Poksińska, rys. B. Pręgowska
G. Graphic presentation o f the chronology o f the painted layersof the tablet with the coat o f arms o f Gdańsk in the stove crown. Reconstruction o f the original poly chromy from 1545/1546 (a), the first repainting, probably from 1690 (b) and the second repainting (c). Prep, by M. Poksińska, drawing by B. Pqgowska
H. Kafel z herbem Gdańska po rekonstrukcji ceramiki, scaleniu barwnym polichromii na tarczy herbowej oraz po pozłoceniu. Fot. M. Głowacki
H. Tile w ith a coat o f arms o f Gdańsk after the recon struction o f the ceramic, the colour integration o f the polychrom yon the coat o f arms shield and gilding. Photo: M. Głowacki
Polichromia renesansowego pieca kaflowego we Dworze Artusa w Gdańsku The Polychromy of the Renaissance Tile Stove in the Court of Arthur in Gdańsk
a b e
F. Graficzne przedstawienie pierwotnej kolorystyki m edalionów (a, b) i listew osłaniających fugi (c). Oprać. M. Poksińska, rys. B. Pręgowska F. Graphic presentation o f the original colours o f the medallions (a, b) and frames surrounding the stove joint (c). Prep, by M. Poksińska, drawing by B. Pręgowska
