• Nie Znaleziono Wyników

Program konserwatorski "Panoramy Racławickiej" i proponowane do jego realizacji materiały

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Program konserwatorski "Panoramy Racławickiej" i proponowane do jego realizacji materiały"

Copied!
12
0
0

Pełen tekst

(1)

Ryszard Wójtowicz

Program konserwatorski "Panoramy

Racławickiej" i proponowane do jego

realizacji materiały

Ochrona Zabytków 37/4 (147), 256-266

1984

(2)

barw ne. P łótno „P anoram y R acław ickiej” przed os­ ta tn ią konserw acją było zabezpieczone od stro n y li­ cowej w a rstw ą bibułki japońskiej i m erli, n ak lejo ­ nych na p astę woskową, lokalnie na m asę woskowo- -żywiczną. P łótno rozdzielone na p ierw otne części było n aw inięte na trzy m etalow e w ały (8,80X0,60 cm). B ry ty po zabezpieczeniu w 1973 r. były n aw i­ n ięte bezpośrednio jeden na drugi na w ały i p ow sta­ ła sytuacja, w któ rej rozpuszczalnik wosku oraz sam w osk działały na w arstw ę m alarską jak d łu g o trw a­ ły zm iękczający kom pres. W ynikiem tego była zw ięk ­ szona w rażliw ość w arstw y m alarskiej na rozpuszczal­ niki.

W szystkie b ry ty na sk u tek w adliw ego zw ijan ia i przew ijania oraz przechow yw ania — nieruchom o na w ałkach, uległy zdeform ow aniu, ta k że każdy z b ry ­ tów m iał inne w ym iary.

Powyższe dane i znajom ość problem ów w y stę p u ją ­ cych i zw iązanych z budow ą tego typu m alow idła pomogły w n akreślen iu przybliżonego p ro g ram u k o n ­ serw acji „P anoram y R acław ickiej”.

m gr M aria R egulińska Pracow nia K o n se rw a c ji P anoram y R a cław ickiej oraz M uzeum N arodow e w e W rocław iu

THE TECHNICAL STRUCTURE AND TECHNOLOGY OF THE RACŁAWICE PANORAM A

The canviais of the Racławice Panorama comprdises four­ teen segm ents sew n together along the edges; ait the top it is suspended from a closed hoop of com ices, at th e bottom it is enclosed and weighted w ith a circular rail. The canvas, owing to its own w eight, stretches vertically and at the same tim e it shrinks horizontally. T he w orking of the canvas checked by th e top and bottom hoops results in the phenomenon of a cylinder contracted in its m iddle part — and thus the canvas takes the shape of a circular hyperboloid.

The canvas of the Racławice Panorama is m ade from lin en yarn w hich is reinforced due to the specific w ork­ in g of the canvas. It has a starch finish, is saturated wtifh gluten glue, coated w ith a double layer of primer based on poppy oil.

Poppy oil w as also used, along with pigm ents, as a binder in the paintwork. The outline of the picture w as m ade in charcoal on a numbered m etric net.

T he picture, painted m ainly ’’alla prima” w ith im pastos w as not oroginally varnished.

The state of preservation of the segm ents varied. In

general, the strength of the canvas could be considered as good w hich w as confirmed by the tests carried out on the tensile testing machine.

The microbiological exam ination revealed the presence of several fungi. The primer and paint coats showed, in some places, poor adhesion to the canvas. A ll in all, about 20—215% of the surface was impaired; however, on the segments No. 2 and 3 the deterioration of the sk y area reached 75%. The sky w as repainted and varnished.

The reological tests proved that the canvas could be exposed to the tem peratures not exceeding 50—65 at loading below 0,5 kg and no longer than 2 m inutes. The oanvas of the Racławice Panorama, prior to the recent conservation w as protected on the face w ith a layer of a Japanese tissue paper and gauze (’’m erla”) pasted on w ith wax, or in some places, w ith a m ixture of w ax and resin. The segm ents w ere rolled up, one on top of the other, on m etal cylinder, w hich resulted in the w ax solvent and the w a x itself acting as a softening compress on the paintwork. In consequence vulnerability to solvents increased.

RYSZARD WÖJTOWICZ

PROGRAM KONSERWATORSKI „PANORAMY RACŁAWICKIEJ”

I PROPONOWANE DO JEGO REALIZACJI MATERIAŁY

Od 1946 r., gdy „P anoram a R acław icka” została przew ieziona do W rocławia, rozpoczęły się działania na rzecz przyw rócenia dziełu jego pierw otnego w y ­ razu. W 1950 r., gdy po raz pierw szy w okresie po­ w ojennym przystąpiono do prac konserw atorskich pod k ieru n k iem W acława S zym borskiego*, zasad ni­ czym zadaniem było określenie stan u zachow ania obrazu. Z byt k ró tk i okres, k tó ry u p ły n ął do m o­ m en tu nagłego przerw ania prac, uniem ożliw ił u k o n ­ k re tn ie n ie dalszego postępowania.

„P anoram ą R acław icką” zajęto się ponow nie w 1956 r. i po raz drug i powierzono kierow nictw o prac W. Szym borskiem u. Dokonano przeglądu obrazu i

za-1 J. N a t u s i e w i c z , Studium historyczn e Panoram y R acław ickiej, m aszynopis, PKZ, W rocław 1970, s. 93;

rejestrow ano jego sta n zachow ania, sporządzając do­ k um en tację fotograficzną i rysunkow ą. Stało się to podstaw ą do przedstaw ienia pew nych zarysów p ro ­ gram u, k tó ry m ógłby ogarnąć cały niezbędny p ro ­ ces konserw atorski. W pierw szym etapie p rac p rze­ w idyw ano oczyszczenie i w yrów nanie powierzchni, reperacje lokalne podobrazia, dezynfekcję, a n astęp­ nie dublow anie i rek o n stru k cję w arstw y m alarskiej. P row adzący prace w ykonał p ro jek ty k o n strukcji do zawieszenia płótna. W prak ty ce zrealizow ano tylko czynności w stępne: w yrów nanie pow ierzchni, repe­

racje lokalne (naklejenie w m iejscach uszkodzeń łat na klajster), dezynfekcję. W celu w ykazania

odpo-dalsze wiadomości historyczne cytow ane na tej podsta­ w ie.

(3)

I. „Panoram a R a cła w icka ”, z n i­ szczenie p łótna po bom b a rd o w a ­ n iu r o tu n d y lw o w s k ie j w 1944 r. (repr.: J. N a tu siew icz, „ S tu d iu m h isto ry c zn e P anoram y R acław ic­ k ie j”, P K Z , W rocław 1970)

1. T h e R acław ice P anoram a, th e canvas as dam aged durin g th e b o m b a rd m e n t o f th e L vo v ia n R o tu n d a in 1944 (repr.: J. N a tu ­ siew icz, ”A H istorical S tu d y of th e R acław ice P anoram a”, P K Z , W rocław 1970)

w iedniej w ytrzym ałości m echanicznej płótna, w po­ m ieszczeniach M uzeum Śląskiego we W rocław iu za­ wieszono b ry t n r 14 (z postacią Tadeusza Kościusz­ ki). Ekspozycja ta przyniosła bardzo niekorzystne skutki, b ry t uległ w yciągnięciu i deform acjom , k tó ­ re u tru d n iły zestaw ienie go z pozostałym i w trakcie obecnej konserw acji.

W 1970 r. we w rocław skim Oddziale P P PKZ po­ w stała P racow nia K onserw acji P anoram y R acław ic­ kiej prow adzona przez M ichała Baranowskiego. Przedstaw iony do realizacji program ujm ow ał za­ gadnienie w sposób porów nyw alny do aktualn ych wówczas m etod konserw acji standardow ych o b ra­ zów sztalugow ych. Po sporządzeniu dokum entacji fo­ togram etrycznej, opisowej, rysunkow ej i fotog rafi­ cznej przystąpiono do prac: oczyszczono odwrocie, usunięto z lica przem alow ania i częściowo w tórny w erniks. W stawiono na styk łatk i i rozpoczęto p rz y ­ gotow ania do zdublow ania obrazu. D ublaż zam ierza­ no przeprow adzić stosując jako spoiwo masę wosko- wo-żywiczną, a jako nośnik tk an in ę poliestrow ą- -trew irę. Do zabiegu połączonego z konsolidacją w a rstw przygotow ano stół próżniow y (złożony z 36 stołów dublażowych) ogrzew any gorącą wodą. P ró ­ bę dublażu w ykonano na fragm encie b ry tu n r 13 2.

W 1973 r. prace przerw ano, lico obrazu zabezpie­ czono bib ułk ą japońską naklejoną na pastę woskową, częściowo w m iejscach dużych pęknięć obraz z a ­ bezpieczono także od odwrocia. W szystkie b ry ty zo­ sta ły naw in ięte na trzy m etalow e walce (dł. 8,5 m i 0 60 cm).

P onow ne rozpoczęcie prac k onserw atorskich p oprze­ dził długi, ponadroczny okres przygotow aw czy, w czasie którego przeprow adzono badania m alow idła oraz przygotow yw ano pro gram restauracji.

P ierw szy prog ram przygotow any przez zespół z A SP w K rakow ie przew idyw ał trzy etapy p rac (projekt o p arty na propozycjach m gr J. W yszyńskiej): 1) p rz y ­ gotow anie do dublażu; 2) dublow anie na podłoże w iotkie — spoiwo: Веса 371, nośnik: tk an in a szk la­

na; 3) przeniesienie zdublowanego obrazu na podło­ że sztyw ne. W ydaje się, że zastosow anie sztyw nego podłoża w w ypadku płótna „P anoram y R acław ic­ k ie j” jest zbyteczne, prak tycznie jest ono rów nież niem ożliw e do w ykonania 3. P ro g ram ten uległ zm ia­ nie po wizycie we W rocławiu i K rakow ie G. A. B e r­ g era, w październiku 1981 r. W czasie tej w izyty G. A. B erger przedstaw ił w yniki swoich p rac i do ­ św iadczeń z konserw acji C ykloram y A tlanty. Omó­ w ione now e m etody dotyczące konserw acji p an oram

2 R. W ó j t o w i c z , K o n serw acja „Panoram y R acław ic­

k ie j” i je j problem y, „O chrona Z ab y tk ó w ”, n r 1—2,

1983, s. 44—45.

P rzep ro w ad zo n e później b a d a n ia stw ierd ziły n ie o d w ra­ calność spoiw a, p rzy jednoczesnym stru k tu ra ln y m p rz e ­ syceniu m alow idła, co spow odow ało znaczne obniżenie w y trzym ałości m echanicznej i zw iększenie kruchości przesyconych fragm entów . W ysoka te m p e ra tu ra i n a ­ cisk doprow adziły do zgniecenia w ysokich im pastów . Z a ­ obserw ow ano zm iany b a rw n e w ynikłe ze zm iany k ą ta załam ania św iatła.

3 P o tw ierd za to także p ró b a W. S zym borskiego — za­ w ieszenie n a dłuższy ok res b ry tu n r 14. P or. tak że m e­ to d y k o n se rw ac ji innych tego typu obiektów : G. А. В e r- g e r , N e w Approaches for Special Problem s: th e C on­

serva tio n o f th e A tla n ta C ycloram a, (w:) P rep rin ts of

P apers P resen te d at th e N in th A n n u a l M eeting o f A IC ,

P h ila d e lp h ia , P e n n sy lv a n ia 19811, s. 28—36; t e n ż e , T h e

C ycloram a o f th e B a ttle o f A tla n ta — C o n serva tio n R e ­ port, 1982, s. 5—15; t e n ż e , T h e R ole o f T e n sio n in th e P reserv a tio n of C anvas P ainting: A S tu d y o f P anoram as,

i(w:) P rep rin ts o f C ontributions to th e S ix th T rie n n ia l

M eetin g o f ICO M , O tta w a 1981; W. H. R u s s i e l l , G. A.

B e r g e r , T h e B ehaviour o f C anvas as a S tru c tu ra l S u p ­

p o rt fo r P ainting: P relim in a ry R ep o rt, (w:) S cien ce and T ech n o lo g y in th e S ervice of C onservation, ed ited by

N. S. B ro m m elle and G, T hom son, L on d o n 11982, s. 139— T4Ö; W. J. N i t k i e w i c z , T r e a tm e n t o f th e G e tty sb u rg

C ycloram a, „S tudies in C o n serv atio n ”, 10, 1-965, s. 91—11118;

E. T a s s i n a r i , S tu d io P relim inare sul T en sio n a m e n to

delle T ele da R if oder o, (w:) Probierni d i C onservazione,

(4)

stanow ią jeden z p un k tó w w yjścia w technicznym opracow aniu tego zagadnienia. P rze k aza ł także r a ­ p o rt dotyczący stan u zachow ania „P ano ram y R acła­ w ickiej” oraz propozycji do p ro g ram u konserw acji o b ra z u 4. C ykloram a A tlan ty w m om encie przejęcia jej do konserw acji była zaw ieszona w bud y n k u ek s­ pozycyjnym i ta k pozostaw ała do końca prac. P ro ­ pozycje G. B ergera, zbliżone do rozw iązań stosow a­ nych w A tlancie, sugerow ały jednocześnie możliwość dublażu w pozycji horyzontalnej, co w ydaw ało się dyskusyjne. Zaproponow ał odsprzedanie w ynalezio­ nego przez siebie i stosow anego do dublow ania „na zim no” i „na m okro” spoiw a Beva Z -1 5 5.

Dnia 12 listopada 1981 r. podczas n a ra d y Zespołu N adzoru K onserw atorskiego zespół z A SP w K ra ­ kow ie przedstaw ił zm odyfikow any program , w k tó ­ ry m zrezygnow ano z użycia Beva 371 oraz dublażu na podłoże sztywne. Zalecono zastosow anie kleju Beva Z-15. Obecni na n aradzie Ew a i Je rz y Wolscy zaproponow ali w łasne w ytyczne postępow ania k o n ­ serw atorskiego, pozostaw iając jako o tw a rtą spraw ę środków ®. W łasny pro g ram przed staw ił Stanisław Filipiak, proponow ał zaw ieszenie b rytów po im p reg ­ nacji i uzależnienie dalszego try b u postępow ania konserw atorskiego (ew entualny dublaż) od u k ształ­ tow ania się płótna. R ozpatryw ał możliwość dublow a­ nia na cienką tk an in ę sieciową, przy użyciu klejów Osolan K L 7 lub V inapas E P - 1 8. W skutek rozbież­ ności zalecono realizację jedynie następujących punktów :

— ułożenie b ry tó w licem w dół na fo rem n iku w y ­ pukłym ;

— usuw anie ła t przyklejonych na m asę woskowo - -żyw iczną i m echaniczne doczyszczanie wosku; — zszyw anie rozdarć p łótna i w szyw anie ła t z uprzednio zagruntow anego płótna lnianego nićmi lnianym i.

W dw a m iesiące później, 12 stycznia 1982 r., ponow ­ nie zebrała się Kom isja N adzoru K onserw atorskiego. W w yniku dyskusji oraz propozycji Z. M edweckiej i J. W olskiego, a także przedstaw icieli P racow ni K o n­ serw acji P an o ram y R acław ickiej dokonano n astęp u ­ jących ustaleń:

— im pregn acja odwrocia 10% roztw orem P aralo id u B-72 w acetonie, z dodatkiem środka d ezy nfekujące­ go, p a rtie przesycone m asą w oskow o-żyw iczną po

dokładnym oczyszczeniu 20% roztw orem P araloidu B-72 w toluenie;

— odw rócenie m alow idła licem do góry;

— odbezpieczenie lica z bibułki japońskiej i oczysz­ czenie z m asy woskow o-żyw icznej;

— powleczenie lica 10% roztw orem P araloidu B-72 w acetonie;

— odw rócenie m alow idła licem w dół;

— rozprasow anie zagnieceń letnim żelazkiem przez w ilgotną szm atkę;

— naklejenie w zdłuż górnej kraw ędzi b ry tu tk a n i­ ny w zm acniającej p rz y użyciu k leju Beva Z-15; — zawieszenie jednego b ry tu , a jeżeli nie w ystąpią uszkodzenia, rów nież drugiego sąsiadującego. P rzyjęto, że będzie w ykonane p rzynajm niej jedno dublow anie na tk a n in ę szklaną, przy stosowaniu kleju Beva Z-15. Jednocześnie pozostawiono wolną ręk ę P racow ni K onserw acji P anoram y Racławickiej w poszukiw aniu op ty m aln ej m etody i kleju do d u ­ blow ania 9.

Całościowy p ro g ram p ra c konserw atorskich dotyczą­ cy „P anoram y R acław ickiej” uw zględniający w ym o­ gi dzieła, także w połączeniu ze spraw am i ekspo­ zycji, o party na w y n ik ach w łasnych badań i obser­ w acji obiektu, uw zględniający rów nież możliwości uzyskania o ptym alnych m ateriałów i rozw iązania techniczno-technologiczne, został opracow any w P r a ­ cow ni K onserw acji P an oram y Racławickiej. W celu lepszego rozeznania specyficznego c h a rak teru p an o ­ ra m au to r a rty k u łu m iał możliwość zapoznania się z P ano ram ą B itw y pod W a te rlo o 10 pod B rukselą i P ano ram ą S cheveningen (Panoram a M esdag)u . P ro gram uw zględniał wcześniejsze zalecenia K om isji N adzoru K onserw atorskiego. Podstaw ow ym założe­ niem było doprow adzenie „Panoram y R acław ickiej” do jej pierw otnego charak teru . W w ypadku samego płótn a było to przyw rócenie m u odpowiedniej w y ­ trzym ałości m echanicznej, idealne zestaw ienie ro z­ dzielonych części w pierw otn y k ształt hiperboloi- d aln y i im itato rsk ie retusze wszystkich ubytków . W w ypadku sztucznego teren u (sztafażu) była to całkow ita re k o n stru k cja, swym zew nętrznym w y ­ glądem precyzyjnie dostosowana do obrazu jako je ­ go logiczna k on tyn uacja. Konieczne było rów nież przyw rócenie w szystkich pierw otnych relacji zw ią­ zanych z ekspozycją i odbiorem dzieła, tzn.

odpo-4 G. A. B e r g e r , Exam ination R eport on th e Panoram a of R acław ice, List d'o prof. O. C zem era — w iceprzew od­ niczącego Społecznego Komitetu Panoram y Racławickiej, z dnia 23.X.1981 r.

8 B eva Z-15 — dyspersja wodna żywlic term oplastycz­ nych (na bazie EVA) z dodatkiem skrobi, i środków opóźniających palenie. Dokładny skład jest patentem w y ­ nalazcy. Par.: G. A B e r g e r , The C ycloram a of the B attle..., s. lEi—1Д, 3(2; t e n ż e , C on servation of a th eatre curtain b y Picasso, „M altechnik-Restauro”, 1, 1977, s. 51—55. B eva Z-15 jest produktem zbliżonym do Beva D-8.

6 Proponowany przez A SP w K rakow ie program prac poza w ym ienionym i, zatwierdzonymi pracam i przew idy­ wał: 1) prostow anie deform acji płótna (prasow anie. i n a­ ciąganie); 2) dublowanie „na leżąco” na forem niku w y­ pukłym — nośnik: tkanina szklana, spoiwo: Beva Z-15; 3) n aklejenie tkaniny wzm acniającej w górnej partii nieba; 4) zaw ieszenie m alowidła i łączenie brytów; 5) po­ wtórne dublow anie „na wisząco” — nośnik: tkanina szklana, spoiwo: Beva Z-15; 6) kitow anie i punktowanie.

Proponowane przez E. i J. Wolskich w ytyczne progra­ mu konserwatorskiego obejmowały: 1) rozwinięcie brytu na płycie odwrooiem do góry; 2) doczyszczenie odwrocia i krawędzi do sklejenia; 3) sklejanie pęknięć; 4) w k leja­ nie łat na styk; 5) dodatkowe wzm ocnienie sklejeń w m iejscach przewoskowanych; 6) izolację partii przewos- kowanych i im pregnację płótna; 7) wzm ocnienie górnej części brytu pasem tkaniny; 8) ułożenie brytu na płycie licem do góry; 9) usunięcie nadmiaru wosku; 10) k o­

rektę od lica klejenia, pęknięć i łat; 11) zawieszenie bry­ tów; 12) połączenie brytów; 13) przymocowanie dolnej obręczy; 14) dublowanie; 15) doczyszczenie lica; 16) na­ noszenie kitów; 17) opracowanie malarskie; 18) w ernikso­ wanie.

7 Olsolan KL — roztwór kopolimeru metakrylanu butylu z kwasem m etakrylow ym w octanie etylu. Zob.: L. P T a w d z i ń s к a, H. Z y g m u n t , K leje — inform ator,

wyd. III, Biuro W ydawnicze ..Chemia”, Warszawa 1971, s. 166.

8 Vinapas EP-1, produkt firm y Wacker-Chemie; jest to m odyfikowany POV. Badania dotyczące m.in. tego

(5)

środ-2. p a n o r a m a R a cła w icka ”, sta n po p rze w ie zie n iu do W rocław ia w 1948 r. (repr.: J. N atusiew icz, op. cit.)

2. T h e R acław ice Panoram a, the state in w h ich it w a s tra n sp o rt­ ed to W rocław in 1948 (repr.: J. N atusiew icz, op. cit.)

w iedniej wysokości i szerokości platfo rm y w idoko­ w ej, dostosowanej do wysokości zaw ieszenia płótna i jego linii horyzontu perspektyw icznego, w łaściw ej odległości platfo rm y od obrazu, ściśle zw iązanej z tym wysokości i obwodu ..parasola” ograniczające­ go od góry pole w idzenia, ponadto stw orzenie od­ pow iednich w arunków ośw ietlenia i dośw ietlenia oraz wejścia poprzez ciem ny długi korytarz.

W program ie p rac re sta u rato rsk ich przy sam ym obrazie znalazły się:

1. Rozwinięcie płócien, analiza i re je stracja stan u zachowania.

2. Usunięcie w tórnych zabezpieczeń z odwrocia oraz jego oczyszczenie z w tórnych spoiw.

3. Połączenie pęknięć i uzupełnienie ubytków p łó t­ na (w staw ienie łat) od strony odwrocia.

4. W zmocnienie stru k tu ra ln e obrazu, im pregnacja, dezynfekcja i stw orzenie b a rie ry przeciwwoskow ej od odwrocia.

ka w zastosowaniu do dublażu „stykow ego” opisuje A.

K e n a t h , Die V e rw en d u n g v o n A c ry lh a rze n u n d der

H eiss — S ieg elm eth o d e zu r K o n servieru n g v o n L ein ­ w andbilder, „M altechnik-Restauro”, 2, 1977, s. 101—102.

9 W grudniu 1981 r. Pracownia K onserw acji Panoramy Racławickiej nawiązała kontakt ze szwajcarską firmą Lascaux, w w yniku którego dyrektor firm y p. A. K. D iethelm zaproponował użycie do naszych celów jednego ze swoich klejów : Acrylkleber 498 HV; 498 20 X; 360 HV. Jednocześnie zasugerował m ożliwość użycia specjalnego spoiw a do naszych celów. Po przeprowadzeniu prób na fragm entach płótna „Panoramy R acław ickiej” w S zw aj­ carii i we Wrocławiu zdecydowano użyć do prac zw ią­ zanych z podklejaniem tkanin Acrylkleber 498 HV.

10 Panorama bitw y pod Waterloo nam alowana w 1912 r. przez Louisa Domoulin, Desvareaux, Malespina, Robi- queta, Mayera, Viocka; w ym iary 110X12 m.

11 Panorama Scheveningen namalowana w 1880 r. przez Hendrika W. Mesdag, Siemitje M esdag-van Houten, T. Bock, G. H. Breitnera, B. J. Blommersa, A. Nijbercka; w ym iary 120X14 m.

5. Usunięcie zabezpieczenia (bibułki japońskiej) w raz z w a rstw ą wosku.

6. Usunięcie n ieautorskich przem alow ań i stary c h retuszy oraz w tórnego w erniksu szelakowego. 7. K onsolidacja w a rstw od lica, jako jednoczesny w erniks przed założeniem kitów.

8. Lokalne w yrów nanie pow ierzchni obrazu. 9. L okalny dublaż w m iejscach uszkodzeń. 10. U zupełnienie ub ytk ów zap raw y (kitówka). 11. W yznaczenie poziom ych i pionow ych linii na b ry ­ tach, um ożliw iających w łaściw e zawieszenie brytów . 12. Częściowy dublaż na górnym nie zdeforrpow a- nym odcinku, podklejenie tk a n in y w zm acniającej. 13. K olejne zaw ieszanie w szystkich b rytów „P an o ra­ m y”.

14. Z estaw ianie b ry tó w i trw a łe ich połączenie. 15. Z am ontow anie u dołu szyny obciążającej i n a ­ pięcie obrazu.

16. D ublow anie całej pow ierzchni płótna.

17. Im itato rsk a re k o n stru k cja w arstw y m alarsk iej. 18. M atow e w erniksow anie.

W trakcie p rac p rzy obrazie (od m om entu rozpo­ częcia dublow ania) przew idziano m ontaż k o n stru k cji pod sztuczny te re n i ustaw ien ie sztafażu.

Ze w zględu na ograniczenia czasowe i techniczne poszukiw ano rozw iązań najprostszych i n ajtańszych

Szczegółowe spraw ozdanie z prac

F orem niki oraz stanow isko płaskie o w yrów nan ej pow ierzchni wyłożono dodatkow o cienkim filcem oraz folią poliestrow ą — Estrofol. R ozw ijanie i p rz e ­ w ijan ie b ry tó w odbyw ało się przy użyciu sił w łas­ nych, w ykorzystując walce, na których b yły n aw i­ nięte, jako stałą o odpow iedniej szerokości linię przełożenia. K ażdy z b ry tó w m usiał być w trak c ie pierw szej fazy p ra c (tzn. do z a p e s z e n ia ) co n a j­ m niej sześciokrotnie p rzew ijan y przez w alec

(6)
(7)

(roz-a.

lm m

lm m

3. „Panorama R a cła w ic ka ”, prace k o n serw a to rsk ie w 1982 г.: A — oczyszczanie odwrocia, В — fra g m e n t odw rocia przed oczyszc za n ie m z m a sy w o sk o w o -ży w ic zn e j, С — p rostow anie sfałdow ań p rzez zw ilża n ie ro ztw o re m a lk o h o - lo w o -w o d n y m (45•/•), D — prosto w a n ie sfa łd o w a ń p rzez prasow anie le tn im że la zkiem , E — zszy w a n ie p ę k n ię ć n ić - m im i to rle n o w y m i z a pom ocą n a rzę d zi ch iru rg iczn ych , F — zszy w a n ie p ęk n ię ć — ścieg żeglarski: a — w id o k z góry, Ъ — w id o k z b o k u , 1 — nić, 2 — m ie jsc a w k łu ć , 3 — płó tn o oryginalne, 4 — w a r stw a m a la rsk a (rys. R . W ó jto - w icz)

3. T h e R acław ice Panoram a, th e co n servation in 1982; A — cleaning of th e reverse, В — fra g m e n t o f th e re ve rse before th e w a x -r e s in m ass w as re m o v ed , С — re m o v a l of creases b y m o iste n in g w ith a solution o f w a ter a n d al­ cohol (45°/o), D — rem o va l o f creases w ith a w a rm iron, E — m e n d in g o f cra cks w ith torlene threads and surgical in stru m e n ts, F — m en d in g o f cracks, seam an’s stitch (a — top v ie w , b — horizontal view , 1 — th re a d , 2 <— p ric k p oints, 3 — th e original canvas, 4 — p a in tw o rk) _____ ...._______

(8)

w ijan ie b ry tu , po im pregnacji odw rocia do u su w a­ nia zabezpieczeń i w erniksu, do p rasow an ia i lo k al­ nego dublażu, do kitow ania, do częściowego dublo­ w ania, przełożenie do zawieszania). O peracje te, p ro ­ w adzone z w ielką uw agą i precyzją, p rzy zastoso­ w an iu dodatkow ych tk a n in przekładow ych o fo rm a­

cie b ry tu , nie spowodowały uszkodzeń płótna ani w arstw y m alarskiej. Na przygotow ane stanow isko rozw ijano b ry t licem w dół i przesuw ano go na fo- rem nik. S ta re zabezpieczenia zdejm owano m echa­

nicznie. Pozostałości spoiw usuwano: k lajster — m e­ chanicznie (skalpelam i), wosk — m echanicznie, a

(9)

na-4. „Panorama R acław icka”, prace k on serw atorskie w 1983 г.: A <— lokaln y d u blaż w m iejscach rozdarć i p ę k ­

nięć, В — im pregn acja odw rocia brytu , С — p rze w ija ­ nie b ry tu licem do góry, D — usuw anie w tórnego w e r­ niksu z lica obrazu, E — za w ieszan ie b ry tu

4. T he Racław ice Panoram a, con servation in 1983; A — local rein forcem en t of tears a n d cracks, В — im pregn a­ tion of th e segm ent’s re verse, С — rew in din g of a segm en t face up, D — rem oval of th e secon dary varnish fro m th e face o f th e pain tin g, E — suspension o f a segm en t

stąpnie chemicznie przez w ielokrotne nakładanie kom presów (lignina zw ilżana benzyną ekstrakcyjną). Zabezpieczenia naklejano przy użyciu gąstej pasty woskowej, toteż nie nastąpiło przesycenie stru k tu ry ,

12 W wypadku przesycenia strukturalnego woskiem w szelk ie dalsize czynności byłyby bardzo utrudnione i w ym agałyby stosowania w yłącznie tego spoiwa. Por.: G. A. B e r g e r , H. J. Z e 1 i g e r, D etrim en tal and Irre­ ve rsib le E ffects of W ax Im pregn ation on Easel Paintings,

wosk przylegał jed y n ie p o w ierzchn io w o 12. Pozw o­ liło to na skuteczne jego usunięcie.

N ietypow e w ym iary ub ytk ów płótna i pęknięć, w niektórych w ypadkach na całą szerokość b ry tu , w

y-(w:) ICOM C om m ittee for C onservation, 4th Triennial M eeting in Venice, 1975; V. R. M e h r a, F u rth er d e ­ velopm en ts in cold lining (N ap-bond system ), (w:) ICOM C om m ittee for C on servation, 4th T riennial M eeting in Venice, 1975.

(10)

m agały zastosow ania elastycznych, jednocześnie m ocnych i trw a ły c h łą c z e ń 1S. W ykonano to w spo­ sób nietypow y dla p ra k ty k i konserw acji obrazów — pęknięcia i ła ty zszywano, tzw. ściegiem żeglar­ skim. Rozw ażania i próby doboru nici, ze względu na ich potrzebną w ytrzym ałość m echaniczną a jed­ nocześnie niew ielką grubość, doprow adziły do za­ stosow ania cienkich nici torlenow ych. W celu ich wzmocnienia i możliwości term icznego w klejenia w płótno przesycano je L ascaux A crylem ulsion D 498- -M 14. Szyto półokrągłym i, bardzo cienkim i i m ałym i igłam i chirurgicznym i, posługując się im adłam i chi­ rurgicznym i. Igła z nicią była prow adzona w ten sposób, by nie przechodziła na stro n ę licową m alo­ w idła — szew pozostaw ał w s tru k tu rz e płótna. K ru ­ szące się przybrzeżne w łókna w m om encie szycia wzm acniano i uelastyczniano 5% roztw orem aceto­ nowym P aralo id u B-72. W ytrzym ałość m echaniczna szwów w raz z później przeprow adzonym ich wzmoc­ nieniem (lokalny dublaż na cienką tk a n in ę sy n te­ tyczną przy użyciu Lascaux A cry lkleb er 498 H V 15) okazała się odpowiednio wysoka. P a ra m e try w y trz y ­ małościowe i elastyczność szwu zbliżone są do od­ pow iadających param etró w najlepiej zachow anych fragm entów płótna oryginalnego.

Jako m ateria łu na ła ty użyto utkanego specjalnie do tego celu płó tna lnianego szerokości 8,5 m (ze w zględu na konieczność w szyw ania ła t na całą sze­ rokość brytów ), w ykazującego w szystkie p aram etry płótna o ry g in a ln e g o ie. Płótno to w ielokrotnie roz­ prężano, przeklejan o i zagruntow yw ano zapraw ą zbliżoną sw ym składem do oryginalnej. Po w y ­ schnięciu, z ta k przygotow anego p łótna przycinano i w staw iano łaty. K ierunek nici szw u odpowiadał kierunkow i nici w płótnie „P ano ram y”. W wielu b ry tac h długość szwów przekraczała 100 m.b.

K olejny zabieg spełniał jednocześnie trzy funkcje: wzmocnienie stru k tu ra ln e i konsolidację w arstw , de­ zynfekcję, b a rie rę przeciw woskową. W szystkie b ry ­ ty nasycano d w uk rotnie od odw rocia 10% roztw o­ rem P aralo id u B-72 w acetonie 17. W trak cie p ierw ­ szego nasycenia do roztw oru dodano środek dezyn­ fekujący — p-chloro-m -krezol w stężeniu 0,3% w stosunku do całości ro z tw o ru 18. W drugim pow tó­ rzeniu stosowano roztw ór żywicy bez dodatku środ ­

18 Z ob. artykuł w tym numerze: E. P a r a d o w s k a , P rzygotow an ie tk a n in y do restau racji „Panoram y Racła­ w ic k ie j”.

14 Lascaux-repont, M7; Lascaux Acrylemulision D 498-M: Reine AcrylhaTzdisjpersion m it Zusatz von H ydroxyaethyl- celluloselosung als Schutzkolloid, Film bildungs — und D ispergierm ittel uod Biociden.

15 Lascaux-report, R 13; Lascaux Acrylkleber 498 HV: Reine, wasserverdünnbare A cry lh a r z -Dispers ion, auf Ba­ sis von Acrylsaurebutylester, verdictet m it Polym eth- acrylsaure.

Badania w ytrzym ałościow e wykazują, że szew wzm oc­ niony naklejoną na L. Acrylkłefber 498 HV fizelimą w y ­ trzym uje działanie siły rozrywającej ponad 60 daN na

1 cm2.

19 Param etry w ytrzym ałościow e płótna przygotowanego na łaty odpowiadają analogicznym param etrom płótna oryginalnego; dotyczy to również poszczególnych w łó­ kien. Zachowano rodzaj splotu, liczbę nitek w zm acnia­ jących w ątku i osnowy, ich masę, skręt, zapełnienie itp. 17 Paraloid B-72 w ytypow ano po przeprowadzeniu ana­ lizy m ożliwych do użycia środków i w ykonaniu dodat­ kowych prób bezpośrednio na obiekcie. W ykluczono ha­

k a dezynfekującego. Po odparow aniu rozpuszczalni­ ka pow stała błona stanow iąca skuteczną b a rie rę przeciw w oskow ą — u tru d n iając ą p en e trację w osku na odwrocie w trak cie usuw ania zabezpieczeń z lica. Zabieg w ykonano stosując fu trz an e w ałki, na jedno pow tórzenie zużywano 45—50 1 roztw oru. Czynności te, ze w zględu na stosow ane ilości acetonu i to k sy ­ czność R aschitu, prow adzone były przy zachow aniu w szelkich zasad bezpieczeństwa. In stalacja w y cią­ gowa usuw ała z budyn ku p ary rozpuszczalnika. Po dw utygodniow ym okresie k aren cji b ry ty p rz e ­ w ijano licem do góry i usuw ano zabezpieczenia — bib u łk ę japońską i lokalnie m erlę, n ak lejan e za p o ­ mocą pasty woskowej. Stosowano kom presy spęcz­ niające — lignina nasycona benzyną ek stra k cy jn ą, p o k ry ta arkuszem Estrofolu. Zm iękczony w osk zbie­ rano m ałą cykliną i skalpelam i, doczyszczano ch e­ m icznie benzyną ekstrakcy jną. W trak c ie trw a n ia ty ch p rac oraz u suw ania w tórnego w ern ik su u ży ­ w ano lekkich m asek przeciwgazowych.

Oczyszczone lico m alow idła pow lekano w p a rtii n ie ­ ba 5% roztw orem P aralo id u B-72 w acetonie i pozo­ staw iano na dwa dni, w ykorzystując tę pow łokę jako całościowy kom pres zm iękczający w a rstw ę w tórnego w ern ik su szelakowego. W erniks te n w raz z błoną żyw icy usunięto chemicznie, stosując 3-mi- nutow e kom presy z ligniny nasyconej m ieszaniną: tolu en -{-aceto n + alk o h o l ( 1 : 1 : 1 ) ; działanie tych s il­ nych rozpuszczalników neutralizow ano benzyną l a ­ kow ą 19. W raz z w erniksem zdejm ow ano p rzem alo­ w ania i pociem niałe retusze.

Po przeprow adzeniu tego zabiegu całą pow ierzchnię od lica nasycono w celu dodatkowego skonsolido­ w ania w arstw 5% roztw orem P aralo id u B-72 w ace­ tonie.

L okalne prostow anie pow ierzchni b ry tó w od stro ny odw rocia (likw idacja zagnieceń, fałd itp.) prow adzo­ no prasując letnim żelazkiem (w temp. ok. 40°C) po uprzednim zw ilżeniu alkoholem z wodą. N iektóre zagniecenia prostow ano na zimno, po zw ilżeniu, przez dług otrw ały docisk ciężkim m arm urkiem . M iejsca reperacji lokalnych ustabilizow ano i wzm oc­ niono poprzez lokalny dublaż (przekładka dublażo- w a „na zim no”) przy użyciu jako nośnika fizeliny i Lascaux A crylkleber 498 HV jako spoiwa.

turalnie m ożliwość zastosowania środków wodnych i em ulsyjnych, ze względu na ich skurcz przy w ysych a­ niu. Rozważane było użycie Movdlithôw i Mowithalii, jed ­ nak środki te w ykazują tendencje do płynięcia na zimno, co w wypadku tak dużej powierzchni mogło być w łaści­ w ością negatywną. Por.: B. R a b i n , A P olylV in yl A ce­ ta te I H eat-seal A dh esive for Lining, (w:) C onservation and R estoration of P ictorial A r t (edited by N. Brorn- m elle and P. Smith), IIC, Butterworths, London—Boston 1978, s. 169—170.

18 Sposób użycia tego środka został u stalony po konsul­ tacjach z doc. dr A. Strzelczyk — kierownikiem Zakładu Konserwacji Papieru i Skóry UMK w Toruniu. Zob.: A. S t r z e l c z y k , Zastosow anie środków chem icznych do zw alczan ia biologicznych szkodn ików obiek tó w za b y t­ kow ych , skrypt Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwa­ torstwa UMK w Toruniu.

R aschit rozpuszcza się w acetonie, przez co m ożliwe było połączenie zabiegu im pregnacji i dezynfekcji.

19 Por.: R. L. F e l l e r , The R ela tive S olven t Power N eeded to R em ove Various A ged S o lve n t-T yp e Coatings, (w:) C onservation and Restoration..., s. 158—161; N. S t o - l o w , S o lven t Action, (w:) C onservation and R estora­ tion..., s. 153—'157.

(11)

W yrów nany i wzmocniony b ry t przew ijano licem do g óry i układano na stanow isku płaskim . R ozw a­ żano różne w a ria n ty zastosow ania przew idyw anej do założenia kitów ki. P odstaw ow ym i założeniam i były: jej trw a ła elastyczność, możliwość mocnego zw iązania z podłożem, możliwość n akładania p ę ­ dzlem w stosunkow o g rubej w arstw ie (bez pęknięć), uzyskując jednocześnie fa k tu rę zbliżoną do ory g i­ naln ej, dobra przyczepność do jej pow ierzchni póź­ niejszych retuszy akrylow ych i olejno-żyw icznych, a tak że łatw ość jej przygotow ania, użycia oraz ob ­ róbki po w yschnięciu. W ybrano k it akrylow y na bazie L ascaux A crylem ulsion D 498-M z dodatkiem suchych pigm entów (1 : 1,5 cz. objętościowych): bieli tytan o w ej, ugru, czerni — firm y Talens. K om po­ zycja ta, łatw a w przygotow aniu, spełniała w szyst­ kie w yżej w ym ienione w arunki. U bytki w ypełniano ze w zględu na ich głębokość (do 5 mm) d w u w a r­ stw ow o, fa k tu raln ie, pędzlem. D robne n adm iary usunięto m echanicznie skalpelem . K itów ka nie w y ­ m agała dodatkow ej izolacji przed punktow aniem . B ry ty przew ijano ponow nie licem w dół, przy czym nie zauważono w ykruszenia kitów.

P rzed podw ieszeniem b rytów i ich dublow aniem niezbędne było w yznaczenie ich pionow ej osi oraz poziomej linii, w zdłuż któ rej m ontow ano szynę noś­ ną — „karnisz”. Biorąc pod uw agę b ra k na obrazie jakichkolw iek w yznaczników pionu i poziomu oraz spore jego deform acje pow stałe na sku tek w ielolet­ niej ekspozycji i w ielokrotnego w adliw ego zw ija­ nia, czynność ta przysporzyła wiele kłopotów. N a­ leżało wykluczyć możliwość w yznaczenia pionu na wisząco teodolitem , gdyż na ogół w łaściw y (graw i­ tacyjny) pion nie pokryw ał się z uśrednionym i osia­ mi pionow ym i zdeform ow anych brytów . P rzep ro w a­ dzone ustalenia okazały się słuszne, gdyż na ich podstaw ie b ry ty zestawiono bardzo dokładnie. Częściowe zdublow anie górnej części b rytów w po­ zycji horyzontalnej w ykonano na w ypukłym stole dublażow ym (9 X 3,5 m) w kopercie p ró ż n io w e j20. E tapem w iążącym cykl procesów konserw atorskich porów nyw alnych do działań przy opracow aniu s ta n ­ dardow ych obrazów sztalugow ych i całkowicie spe­ cyficznych dla panoram było zaw ieszanie poszcze­ gólnych brytów . Zawieszone b ry ty pozostawiono na okres m iesiąca, by nastąpiło rów nom ierne n ap ręże­ nie w szystkich płócien. W tym czasie wokół całej pow ierzchni odw rocia ustaw iono rusztow anie ram o ­ we, wyposażone w drew niane podesty robocze. Z de­ m ontow ano także cen traln y podest — pracow nię, w ykorzystyw any w pierw szym etapie prac. E tap ten trw a ł od 1.XII.1981 do 31.VII.1983 r.

Trzeci etap p rac rozpoczęto od zestaw ienia b ry tów ze sobą i trw ałego ich połączenia. Sukcesyw ne łącze­ nie kolejnych części obrazu było wykluczone, n ale­ żało zbliżać kraw ędzie w szystkich brytów jednocześ­ nie. D robne k o rek ty przy precyzyjnym zestaw ianiu b rytów w ykonano przez lekkie w yciąganie z

„kar-niszy” brzegów brytów . K raw ędzie prow izorycznie połączono przez naklejanie od stron y licowej fize- liny na k lej Beva 371 (ze w zględu na dużą siłę sk le­ jania, łatw ość usunięcia, b ra k skurczu przy w ysy­ chaniu). T rw ałe połączenie uzyskano przez zszyw a­ nie sąsiadujących ze sobą kraw ędzi, analogicznie jak pęknięć (jeszcze w pozycji „leżącej” płótna); do­ datkow o wzmocniono szwy przez naklejan ie fizeli- ny na L. A crylkleber 498 HV. Po ty m zabiegu roz­ luźniono linę ściągającą, zaś stalow ą obręczą obcią­ żono dół p łó tn a oryginalnego.

P rzystąpiono do dublażu w pozycji w erty kalnej. Czynności prow adzono w podobny sposób, ja k w po­ zycji horyzontalnej, zastępując stół dublażow y p ły ­ tam i dociskowym i zam ontow anym i na wiszących, r u ­ chom ych wózkach. Po ustabilizow aniu się całego obrazu, kolejną czynnością była rek o n stru k cja u b y t­ ków w a rstw y m alarskiej. Do tego celu w yb rano do p a rtii nieba fa rb y akrylow e firm y L ascaux (Las­ caux A cryl K ü nstlerfarb en ), do części w ielobarw nej fa rb y olejne R em b ran dt firm y Talens odsączone ze spoiwa olejnego, uzupełnionego w erniksem re tu szer- skim tejże firm y. F arb y akrylow e L ascaux w yk azu ­ ją dużą św iatłotrw ałość 21, co jest niezm iernie ważne przy p u n k to w an iu dużych p a rtii błękitów . Poza s ta n ­ dardow ym użyciem do retuszów pędzli, do w iększych u bytków (w p a rtii nieba) stosowane były pistolety natry sk ow e i aerografy.

Przew idziano końcowe w erniksow anie m atow e w e r­ niksem em ulsyjnym Lascaux A cryl T ran sp aren tlack 575 M a t t 22.

Jeszcze w trak c ie prow adzenia prac re sta u rato rsk ich n astąp iła rek o n stru k cja przedpola — sztucznego te ­ renu.

W raz z postępem prac konserw atorskich przy „P a­ noram ie R acław ickiej” prow adzona była ich dokład­ na dokum entacja: opisowa, rysunkow a, fotograficz­ na (czarno-biała, barw na: pozytyw ow a C ibachrom e A II i diapozytyw ow a K odak E ktachrom , fo to g ra­ m etryczna) i filmowa. P rzyjęto ogólnie stosow any w Polsce schem at dokum entacji konserw atorskiej. Należy podkreślić w ielki w kład w szystkich k o n ser­ w atorów P racow ni w opracow anie szczegółowych m etod pracy w tym bezprecedensow ym przedsię­ wzięciu.

m gr R yszard W ójto w icz P racow nia K o n serw a cji P anoram y R a cław ickiej PP P K Z — O ddział w e W rocław iu

20 Zob. artykuł w tym numerze: R. W ó j t o w i c z , W zm ocnienie w ytrzy m a ło śc i m echanicznej płótna „Pano­ ra m y R acła w ick iej” — dublaż.

21 J. W o l s k i , B. R o u b a , Retusche m it A c rylh a rzfa r­ ben, Toil II, „M altechnik-Restauro”, 4, 1977, s. 2Й4—241. 22 Dokładne inform acje zamieszcza katalog firm y Las­ caux 1983, M 5.

THE PROGRAMME OF THE RACŁAWICE PANORAMA CONSERVATION AND THE MATERIALS USED After the Second World War, in the years 1949—50,

1956—57, 1970—73 attempts w ere made at the conserva­ tion of the Racławice Panorama. None proved to be particularly successful. In 1981 the present A teliers for

the C onservation of the Racławice Panorama began to operate.

The Panorama, being a unique work of art, required an altogether new method of conservation. The present

(12)

program me for iits restoration w as w orked out and executed by the A teliers. It w as based on the solutions supplied by the author of this article w hich w ere sup­ ported w ith exten sive cycles o f laboratory research. It w as proved that the work on the disassem bled pano­ rama sould follow three stages: 1. w ork on the re­ verse and front surfaces of the individual segm ents and the preparation for their suspension; 2. suspension of th e segm ents; 3. integration of the segm ents into a com plete picture ’’doubling”, reconstruction of the paint­ work. More precisely, the follow ing works w ere requir­ ed: cleaning of the reverse, sew ing up of craks and tears, patching up holes (torlene threads saturated with Lascaux A crylem ulsion D 498-M; needles and the rest of equipment w ere surgical); im pregnation and disin­ fection — 2X10% Paraloid B-72 in acetone + 0,3% R aschit (in proportion to the w hole solution); rem oval of the protective layer (Japanese tissu e paper pasted w ith w ax) from the surface of the painting; chem ical rem oval of the secondary shellac varnish; smoothing out of the surfaces and local doubling — carrier; syn­ thetic fabric (’’fizelin a”), adhesive; Lascaux Acrylkleber 498 HV; facturai application of the putty based on Actylemulsiion D 498-M; vertical and horizontal adjust­

ment of the segments; partial reinforcem ent; a strip three metre wide below the upper edge of the se­ gm ents — carrier; glass fabric, adhesive; A crylkleber 498 HV in a vacuum pocket on a special table (9 m X 3,5 m) at the tem perature of 65°C, w elding tim e ca 3 sec per surface unit; reinforcem ent w ith the support­ ing fabric, ’’Trevira”; suspension of the segm ents; ad­ justm ent of the segments and their perm anent in te­ gration (into the shape of a circular hyperboloid); re­ inforcem ent of the rem aining surface in a vertical po­ sition — by the analogous method as used in a hori­ zontal position (mobile, suspended setting screens on the facing side); stencilling w ith acrylic paints made by Lascaux; final varnishing, acrylic — Lascaux Acryl- transpaxentlak 575 Matt. ~ When the conservation programme w as under prepa­ ration it was necessary to resolve th e problem of work organisation involving a large team (40 people) w hich such an unusual work of art required. Good organisation perm itted a rapid pace of work w h ilst its high quality was maintained.

At present the conservation work is coming to an end and w ith very good results, too.

ELŻBIETA PARADOW SKA

PRZYGOTOWANIE TKANINY DO RESTAURACJI „PANORAMY RACŁAWICKIEJ”

„P anoram a R acław icka” na sk u tek uszkodzeń m e­ chanicznych oraz fizycznego zużycia n iektórych czę­ ści m alow idła w ym agała w ram ach re sta u ra c ji w sta­ w ienia różnej wielkości ła t, a n aw et doszycia nowej tk a n in y na całej szerokości b ry tu , tj. ok. 8 m. W ty m celu należało dokonać id en ty fik acji tk an in y (płótna), stanow iącej podobrazie „P ano ram y”. Nie znając jeszcze stopnia zniszczenia poszczególnych b rytów , pobrano bardzo m ałą próbkę (28X29 mm, co stanow iło ok. 8 cm 2) z uszkodzonej części b rytu. P ob ran ą p róbkę dokładnie oczyszczono z w arstw y m alarsk iej (poprzez w yk ru szan ie i w ydłubyw anie igłam i lab o ra to ry jn y m i zapraw y, ta k by nie uległa zniszczeniu s tru k tu ra tkaniny). Po oczyszczeniu p ró b ­ k ę poddano aklim atyzacji zgodnie z PN-71/P-04602 w tem p. 21°C i przy 65% w ilgotności w zględnej. Po aklim atyzacji przystąpiono do określenia pod­ staw ow ych p aram etró w tk an in y , tak ich jak: ciężar

1 m 2, splot, gęstość liniow a w zdłuż osnowy i w ątku, w robienie, rodzaj przędzy osnowowej i w ątkow ej. N astępnie w celu u stalen ia p aram etró w przędzy roz­ dzielono próbkę na osnowę i w ątek, w ypruw ając z niej kolejno poszczególne nitki. W w y p ru ty c h n it­ kach ustalono k ieru n e k sk rę tu — pojedynczego i podw ójnego oraz przybliżoną liczbę skrętó w dla w ą t­ k u i osnowy (z uw agi na kró tk ie, ok. 30-m ilim etro- w e odcinki przędzy sk rę t mógł być określony jedy­ nie orientacyjnie). Pozostałe odcinki przędzy ponow ­ nie aklim atyzow ano i po dokładnym u stalen iu ich długości i ciężaru określono w przybliżeniu masę liniow ą przędzy (num er) osnowowej i w ątkow ej. Na koniec, posługując się analizą m ikroskopow ą określono rodzaj użytego w łókna. Zastosowano także b adania chem iczne przy u stalan iu sposobu w ykoń­ czenia tk aniny .

M etody b ad ań p aram etró w tk an in y i przędzy, które zastosow ano w ram ach id en ty fik ac ji tkaniny, okreś­ lone są w polskich norm ach (symbole tych norm

podano w tab. 1, ru br. 2), należy jed n ak dodać, że norm y te odnoszą się do sytuacji, k iedy d yspon uje­ m y odpowiednio dużą m asą próbki. Poniew aż w om aw ianych badaniach (dla celów konserw atorskich) dysponow aliśm y bardzo m ałą próbką, nieczystą i o dużym zużyciu fizycznym obow iązujące norm y trz e ­ ba było odpowiednio przystosow ać do w arunków badania, a otrzym ane w yniki trak to w a ć jako dane przybliżone. U zyskane z analizy dane odnoszące się do tk an in y i przędzy oraz p rz y ję te skorygow ane wielkości tych p aram etró w zamieszczono w tab. 1

(rubr. 3 i 4).

W te n sposób zostały ustalone podstaw ow e p aram e­ tr y niezbędne do opracow ania k o n stru k cji tk an in y odtw orzeniow ej, k tó ra m iałaby cechy możliwie n a j­ bardziej zbliżone do tk an in y p ierw otn ej, na k tórej obraz został nam alow any.

Po opracow aniu zgodnie z p rzy jęty m i param etram i tk an in y odtw orzeniow ej (tab. 1, ru b r. 5) poddano ją jeszcze dodatkow ym badaniom fizyko m echanicz­ nym , w w yn ik u których ustalono następujące w iel­ kości:

— wytrzym ałość na rozer­

w anie (daN) osnowa—80,5 w ątek—181,3 — w ydłużenie (%) 4,2 20,9 — wytrzym ałość na roz- nie rozdziera dizieranie (daN) 27,9 się — sam ozryw (kg/g/m) 2,7 6,12 — przesuwalność nitek (mm) 2,8 5,8 — kąt mięcia (%) 31,5 36,7 — zmiana w ym iarów po zamoczeniu (%) 4,0 3,06 — wiodochłonność (%) 74,5 — zapełnienie (%) 72—75

W pracach m alarskich najczęściej stosow ane są tk a ­ niny lniane, ze względu na znaczną ich w y trzym a­ łość i stosunkow o dużą odporność na działanie czyn­

Cytaty

Powiązane dokumenty

 budowa jazu klapowego na stopniu wodnym Ujście Nysy wraz z modernizacją śluzy oraz sterowni,.  modernizacja śluzy oraz sterowni na stopniu

W ramach projektu realizowane będzie wsparcie doradcze dla MSP z terenu województwa opolskiego, między innymi w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej... Realizacja

• wsparcie innowacyjnych narzędzi promocji, marketingu oraz rozwój innowacyjnych platform usługowych (wzmacnianie zdolności instytucji i organizacji do wykorzystywania

 budowa nowych i modernizacja istniejących PSZOKów (Punktów Selektywnej Zbiórki Odpadów Komunalnych),.  wspieranie budowy punktów napraw i punktów ponownego użycia innych

zgodnie z planem zajęć, zgodnie z planem wycieczek, konkursów, uroczystości w ZSP, zgodnie z rozkładem. materiału z danego

BADANIA SPECJALISTYCZNE W NARODOWYM INSTYTUCIE KARDIOLOGII (NIK) uczestników programu oraz krewnych osób, u których wykryto mutację genu. Wizyta kwalifikacyjna w AOS w NIK

- termin potwierdzania przez kandydata, rodzica lub opiekuna prawnego kandydata niepełnoletniego woli przyjęcia w postaci przedłożenia oryginału: świadectwa

Synteza i wstępna ocena aktywności biologicznej pochodnych 8- hydroksychinoliny i/lub 8-hydroksychinaldyny zawierających w swojej strukturze pierścień