Andrzej Jan Piątek, Janusz Mach
Zapis graficzny planu rewaloryzacji :
propozycja rozszerzonego zapisu
graficznego ustaleń konserwatorskiej
wersji miejscowego planu
szczegółowego na przykładzie planu
zamojskiego zespołu zabytkowego
Ochrona Zabytków 32/3 (126), 191-201
IHK KbVUi>SlKUCllUl> HI' UlJATNSK/iS H1&1UK1L. tUMrLŁAŁS AUŁK 1У4Э Basing on his own reminiscences and observations as well as on
the reports o f other participants in the reconstruction o f G dańsk over a distance o f twenty-five years, the author draws an outline o f the history o f the reconstruction o f the M ain Town against the background o f the post-war situation in the country and in the dem olished tow n and o f the pactual possibilities existing at that time. The author m akes also an attempt to assess the works accom plished from the perspective o f time and vast experience and from conservatory, architectural, historic and creative standpoint. The decision to rebuild the M ain Town with due respect paid to a historic layout o f streets and a reconstruction o f the former décor o f façades was made in 1948, after two-year long discussions on the rebuilding o f Gdańsk in general and after carrying out indispensable town-planning studies and archival searches. The reconstruction o f façades o f the majority o f rebuilt houses proved to be possible thanks to the preservation o f rich collections o f old etchings and drawings, photos and files o f the building police. A lot o f valuable source inform ation and practical suggestions were provided by studies and field research works on the ruins o f old buildings and remnants o f their architectural and sculptural decor. O f great help were also good and bad experiences o f G dańsk architects and con servators gained in the inter-war restoration o f more valuable and interesting façades, entire sections o f streets and o f fancy terraces — ante-thresholds typical o f o ld G dańsk houses.
The need for a fast rebuilding o f the Main T ow n as a living sett lem ent, raised with the state’s funds and adjusted to the binding standards and requirements o f today’s man, com pelled designers o f the rebuilding, town-planners, architects and constructors to make a number o f deviations from the principles and from historic and conservatory dogm as. In the first place they not only gave up the recreation o f historic constructions o f the interior o f houses and outbuildings in favour o f vast courtyards with play grounds, lawns, kindergartens and nurseries but also increased interiors o f buildings resigning from former depths o f front houses. This made it im possible to reconstruct former plans o f the buildings with typi cal, richly decorated anteroom s and staircases and also rendered difficult the adaptation o f preserved medieval walls and vaultings.
The principle o f integrating neighbouring houses into on e functional entirety with a join t staircase as w ell as lim itations in recreating to o high or too low storeys resulted in a number o f deviations from historic proportions o f reconstructed façades. O ccassionally, these deviations simply did not allo w for the use o f preserved parts o f elevations or relics o f their stone décor. Only few buildings were rebuilt in the fill depth w ith a view to reconstruct their rich in teriors (U phagen’s house at 12, D ługa Street). H ow ever, n o interior o f a traditional G dańsk house has been reconstructed as yet. R elatively slight deviations from the historic arrangement o f streets in the Main T ow n were affected by either a need to adapt them to the requirements o f a m odern settlem ent (abandoning a developm ent o f some buildings or street arteries) or by com position reasons. The rebuilding o f the M ain T ow n was facilited by the ideology o f the so-called socialist realism prevailing at that tim e in the Polish architecture, which propagated to em ploytraditional national form s in modern architecture. A t the sam e tim e, for the reasons o f prestige, the traditional artery o f the M ain T ow n, i.e. D łu ga and D ługi Targ streets referred to as D roga K rólew ska (The K ing’s R oad), acquired an additional, albeit to o rich, new artistic decor : polychrom y, sgraffito, bas-reliefs etc.
Apart from the adapted, reconstructed and stylized architectural and artistic décor, a number o f valuable elem ents o f architecture and plastic arts w orthily representing m odern creative thought, have been introduced harm onously into the rebuilt M ain T ow n. The rich experience formerly gained was m ade use o f in recon structing in the sixties the m ost valuable and beautiful G dańsk street, nam ely the M ariacka Street. This perm ited to avoid m any mistakes m ade in the past. Thanks to this, the picturesque M ariacka Street can best distinguishitself w ith not only the authencity o f forms but also w ith the authencity o f the old substance largely em ployed anew and adapted w ith a great care in reconstructed terraces (ante-thresholds).
The author hold s up his thesis, extensively m otivated in this other publication, o n an unquestionable, despite all reservations, values o f the reconstructed M ain T ow n, both as a w ork o f art and as a produce o f conservatory thought.
N iżej zam ieszczony artyk u ł pow stał na zamówienie redakcji, jesteśm y bowiem przekonani o potrzebie dyskusji na tem at m etod graficznego zapisu planów rew aloryzacji. A rtyku ł niniejszy m oże stanowić atrakcyjną do niej zachętę.
A N D R Z E J JA N PIĄ TEK , J A N U S Z M ACH
ZAPIS GRAFICZNY PLANU REWALORYZACJI
PROPOZYCJA ROZSZERZONEGO ZAPISU GRAFICZNEGO USTALEŃ KONSERWATORSKIEJ WERSJI MIEJSCOWEGO PLANU SZCZEGÓŁOWEGO NA PRZYKŁADZIE PLANU ZAMOJSKIEGO ZESPOŁU ZABYTKOWEGO
W lutym 1976 r. z inicjatywy władz resortów kultury i administracji Zarząd PP PK Z przedstawił działającemu w Pracowni Projektowej PP PK Z w Rzeszowie Zespołowi Urbanistycznemu propozycję opracowania planu rewa loryzacji zamojskiego zespołu zabytkowego. Była to pro pozycja nader zaszczytna, a równocześnie z uwagi na sto
pień trudności bardzo odpowiedzialna. Podejmując się tego zadania, członkowie zespołu1 dysponowali pewnymi doświadczeniami zebranymi w toku prac n ad podobnym planem Starego M iasta w Jarosławiu. Ogólna dyspozycja zaproponowanej, a następnie konsekwentnie przeprow a dzonej metody opracow ania planu oraz trybu i toku prac
1 Zespól autorski „M P S -R ” Zam ościa: arch. Andrzej Jan Piątek — gł. projektant i kierownik zespołu, arch. Janusz M ach — gł. projek tant i z-ca kierownika zespołu, arch. arch. Teresa Piątek, W ojciech Sobek i Stanisław W iercioch — współautorzy, mgr Kazim ierz Bry dak — program planu, mgr inż. Barbara Lejda — kom unikacja, inż. Zenon D ul la — infrastruktura sieciow a, inż. Ryszard R o g o ziński —■ elektroenergetyka, tech. Jan Szozda z zespołem asysten
tów — współpraca i opracowanie techniczne planu. W spółautorem planu od strony historyczno-urbanistycznej był mgr K arol M ajewski z zespołem P D N H PK Z Oddział w Lublinie. K onsultacje w fazach O il — dr inż. arch. Andrzej B asista, przez cały okres opracowania — Międzyresortowa K om isja Stałych Konsultantów M A G T O Ś i M K iS w składzie arch. arch. К . M iller (przewodniczący) J. Cydzik, E. G o d lewski i J. D ziesiątk ow sk i.
odbiegała zdecydowanie od konwencji standardowego miejscowego planu szczegółowego2, ja k i którejś z wersji studium rewaloryzacji. Nie mogła być to również jakaś wersja planu realizacyjnego, gdyjż opracowanie nie miało stanowić dokum entacji realizacyjnej3. Każda z wymie nionych wyżej konwencji opracowania ograniczałaby bo wiem jedną z istotnych cech planu: bądź zawartość me rytoryczną (miejscowy plan szczegółowy), bądź dyspo zycyjność ustaleń (studium i plan realizacyjny).
Zakładając, że plan ma łączyć w sobie obie cechy i sta nowić w zasadzie jedyny instrum ent merytorycznej i prawno-decyzyjnej koordynacji procesu rewaloryzacji, należało podjąć próbę opracowania planu integrującego cechy i wartości wszystkich trzech wyżej wymienionych rodzajów opracowań planistycznych. Zasada ta pozwoliła na sformułowanie następujących kryteriów :
— Najistotniejszą wartością miejscowych planów szczegó łowych jest ich ranga prawna zapewniająca zatwierdzo nym opracowaniom status obowiązującego powszechnie prawa miejscowego. Cechę tę należy bezwzględnie przyjąć do planu zespołu zabytkowego, dostosowując tok i tryb opracowania do wymogów obowiązujących przepisów. Założono tym samym, że plan rewaloryzacji będzie pla nem miejscowym.
— Obowiązujący schemat opracowań planów miejsco wych oraz ich znormalizowany zapis nie wystarcza dla ujęcia bardzo złożonej i rozległej problem atyki rewalory zacyjnej4. Należy znaleźć sposób rozszerzonego zapisu decyzji i ustaleń planu, przyjmując za punkt wyjścia wspomniany wyżej ujednolicony zapis miejscowego pla nu szczegółowego.
— Istotą wartości opracowanych do tej pory studiów historycznych, historyczno-urbanistycznych, studiów p ro jektowych i koncepcji studialnych jest ich treść meryto ryczna. Istnieje skłonność do przeceniania praktycznej roli tych opracowań jako instrum entu działania, nie po twierdzona niestety faktami. Ich „w adą taktyczną” jest bowiem brak cech dyspozycyjnych i wystarczającej mocy prawnej, powodujący zbyt często omijanie sformułowa nych ustaleń i zaleceń. Merytoryczne zalety opracowań studialnych winny być przyjęte, a następnie rozwijane i ulepszane w planie zintegrowanym.
— Interesującą dla zintegrowanego planu cechą opraco wań realizacyjnych jest ich komunikatywność i dokład ność. Założone skale planu (1 : 1000, 1 : 500 i 1 : 250) wskazują na potrzebę wykorzystania niektórych doświad czeń projektowania realizacyjnego.
Powyższe kryteria prowadzą do formuły planu, który stanowić powinien konserwatorską wersję miejscowego planu szczegółowego, o zwiększonej dokładności i roz szerzonej podbudowie merytorycznej. Przyjęta dla planu Zamościa nazwa: miejscowy plan szczegółowy zagospo darowania przestrzennego i rewaloryzacji5 oraz łatwy do
zapam iętania skrót „M PS-R ” akcentuje przynależność planu do grupy miejscowych planów szczegółowych6, eksponując zróżnicowanie problematyki, metodyki oraz zawartości merytorycznej. Takie ujęcie planu gwarantuje rozważenie i ujęcie w nim pełnej problematyki urbanis tycznej, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki konserwatorskiej oraz uznaniem zagadnień ochrony war tości kulturowych za nadrzędne w stosunku do innych ważnych zagadnień — programowych, przestrzennych, technicznych, organizacyjnych itp.
Przyjęte kryteria i zasady spowodowały wystąpienie licz nych problemów metodycznych i warsztatowych, które należało rozwiązać przy opracowywaniu tem atu zamoj skiego, ja k np. problemy zakresu i metody inwentaryzacji szczegółowej do planu, zakresu i problematyki studiów branżowych, sposobu wnioskowania ze szczególnym uwzględnieniem zbiorczych wniosków do planu, układu planu, techniki powielania plansz oraz ich oprawy (wy miary plansz 240 X 360 cm), techniki bilansowania w skali architektonicznej 1 : 250 itp. Najtrudniejszym jednakże problemem warsztatowym, występującym zresztą we wszystkich fazach i etapach opracowania planu, był zapis
graficzny: inwentaryzacji, poszczególnych studiów
i wniosków do planu, koncepcji projektowych (przejścio wych), wreszcie samego planu i jego dokumentacji. O ile sposób zapisu graficznego pomocniczych elementów opra cowania stanowi kwestię wewnętrzną planu, a czytelność i komunikatywność przekazu jest istotna dla przygoto wanej grupy fachowców (może być uzupełniona wyjaśnie niem czy komentarzem autorów), o tyle odpowiedni zapis graficzny ustaleń i decyzji planu w części zatwierdzonej decyduje o prawidłowości jego realizacji. Niezrozumiałe lub wieloznaczne symbole, zbytnie podobieństwo róż nych oznaczeń, nie przemyślane hasła kodu graficznego m ogą wypaczyć w realizacji sens ustaleń, powodować błę dy interpretacyjne, a w niektórych wypadkach stworzyć warunki do świadomie niewłaściwej interpretacji ustaleń planu.
Szersze omówienie zasady zapisu graficznego opracowa nego przez zespół autorów dla „M PS-R ” Zamościa wy maga ogólnego przedstawienia układu elaboratu planu, a szczególnie jego części zatwierdzonej. Ujednolicony układ planu obowiązujący w planowaniu miejscowym okazał się w pełni przydatny i po niezbędnej modyfikacji i rozszerzeniu stał się podstawą układu elaboratu „M PS-R ” .
Istotą tego układu jest podział elaboratu planu na trzy części, którymi są:
I — plan (część zatwierdzana),
II — dokum entacja planu (część wyjaśniająca i uzasa dniająca rozwiązania planu — nie zatwierdzana),
III — materiały pomocnicze7 (materiały opracowane w różnych fazach planu, nie włączone do części I i II).
2 Tzn. zrealizowanego ściśle według szczegółow ych przepisów o sporządzaniu miejscowych planów zagospodarow ania przestrzen nego, zgodnie z ustawą z dnia 31.1.1961 r. o planowaniu przestrzen nym i przepisami wykonawczymi.
3 Dokum entacje takie — koncepcje, ZTE i PT wykonywane są np. dla kwartałów zabudowy (bloków ): K raków , Toruń, Sandomierz, były również tego typu opracowania dla Zamościa.
4 Zarządzenie nr 47 MB i PM B z 3.IX. 1968 r. w sprawie szczegóło wych przepisów o sporządzaniu miejscowych planów zagospodaro
wania przestrzennego wraz z zestawieniem ujednoliconych oznaczeń w rysunku planu, stanowiące załącznik do tego zarządzenia. 5 W zależności od nasycenia tematu problematyką konserw ator ską m ogą wystąpić odmiany nazwy planu: „m iejscow y plan szczegó łow y rewaloryzacji, rehabilitacji” itp.
6 W planowaniu przestrzennym określonych skrótem „M P S ” . 7 Część III występuje tylko w jednym egzem plarzu i stanowi za łącznik do archiwalnego egzemplarza planu ; obejmuje również m a tryce części I i II planu.
1. M iejscow y plan szczegółow y zagospodarowania przestrzennego i rew aloryzacji zabytkow ego zespołu zam ojskiego, zasięg terenowy planu rewa loryzacji: 1 — granica planu rew aloryzacji — granica strefy „ A ” czynnej ochrony układu zabytkow ego, 2 — obiekty kulturowe kubaturowe, adaptowane i nowo projektowane, 3 — zasady rewaloryzacji renesansowego narysu fo rty fik a c ji miasta (a — adaptacja stanu istniejącego, b — rekonstrukcja dydaktyczna, с — restauracja narysu, d — uczytelt.ienie p rzebiegu ), 4 — orientacja fragm entu planu rewalorazycji (il. 6 ), 5 — orientacja widoku perspektyw icznego (ii. 4 ) , 6 — orientacja przekrojów północ—południe (il. 3 ) , (rys. J. Szozda)
1. D etailed local plan o f sp a tia l development and revalorization o f Z am ość historic com plex; a territorial scope o f the revalorization plan: 1 — border o f the revalorization plan, border o f ,, A ” zone (active protection o f historic arrangem ents), 2 — cultural centres, adapted and newly desig ned, 3 — principles o f the revalorization o f Renaissance outlay o f town fortification s (a — adaptation o f the present condition, b — didactic reconstruction, с — restoration o f the outlay, d — making the course readable, 4 — orientation o f a detail o f the revalorization plan (il. 6 ), 5 — orientation o f the vista (il. 4 ) , 6 — orientation o f the north-south sections (il. 3) (drawn by J. Szozda)
W standardowym opracowaniu „M P S ” część I — plan składa się z dwóch elementów :
— rysunku planu, wykonanego w ujednoliconej grafice i kolorystyce powszechnie obowiązującej w planowaniu miejscowym;
— tekstu planu, wykonanego w formie maszynopisu według określonych zasad8.
Obydwa elementy stanowią integralne składniki planu, są ściśle powiązane i nierozdzielne. Posługiwanie się tylko
jednym elementem jest niemożliwe, gdyż pełna informacja występuje dopiero przy równoczesnym korzystaniu z obydwu.
U kład przyjęty w „M PS-R ” odpowiada temu schemato wi, jest jednak rozbudowany i znacznie bardziej złożony.
8 Patrz przypis 4. Od czasu wydania instrukcji znacznie w zboga con o i dopracowano metodę.
z i M a ś C
PIAN REWALORYZACJI
Ь ‘Ш
Il 5 2 KBMPBZVCM BSSZtRU MBYÏKBM/fCB
Ä * .2. M akieta rysunkowa układu docelowego — kom pozycja ; technika wykonania: tusz na odbitce czarno-białej podkładu geodezyjnego ( oprać. arch. W. Sobek i J. S zozda)
2. Drawing model o f the envisaged arrangement — composition ; technique o f execution: drawing ink, on a black and white off-print o f the geodesic backing (elaborated by architects W. Sobek and J. S zozda)
3. Przekroje północ—południe p rz e z m iasto, wzdłuż osi krótszej, skala oryginału 1 :2 5 0 : a — p rzek ró j obrazujący przypu szczaln y stan z drugiej połow y X V III w., b — stan z połow y X IX w., c — p rojekt — stan docelowy, p o rew aloryzacji (oprać. arch. J. M ach)
3. North-south sections o f the town, along the shorter axis, o rig im l scale 1 : 250; a — section illustrating a probable condition in the 2nd h a lf o f the 18th century, b — condition in the mid-19th cent., с — plan, the condition to be arrived a t after revalorization (elaborated by architect J. M ach)
4. W idok na zespół starom iejski od strony południo wo-zachodniej, p rojekt (rys. arch. S t. Wiercioch) 4. View on the o ld town com plex fro m the south - -west, design
С К А П1С А O f R A C O U I A n iA P LA P U - S T R G f A „ A “ O C H R O r W К О П S C R U TA TO R S К l E J
оыекту мвуткоше
P O Z O S T A Ł E O B IE K T U A D AP Т О Ш А П С OBIEKTU ркоэектошАпе «D U R y Û R A m C Z n C . O û R O O Z e n iA А Г А Г Т О Ш А П еPROJ€RTOW Ane R IÇD O e ТЕКЕПи
K L A S A U l i c y
ofroujiĄzuoAcy kick и пек ruchu
R C K O n S T R U K Q A М У Е У O B IE K T U L U B 3 6G0 F R A C ГГ) С П T ü R C K O n & T R U K C J A C IC IÜ A C J I K O R E K TA B R y t if B U D U n K U MORCKTA C L C U JA C JI (D V O lA G A n C U C Z y T C i n ie n i C H IS T O R U C Z O U C H GRAD 1C К Ш А К ТА Тб Ш , P O D Z IA tO U ) (OtASnOŚCKM DUCH T IA Ł U IE R Z C H N IE U L I C , Р1А С0Ш (D U fflA G A JA C E o p r a c o w a n i a P L A s f y c z n e c o R C K O n S T R U K C J A H IS T O R U C Z n U C H Z A Ł O Z C f? OGRODOWyCH W S K A Z A flA L O K A U Z A C J A Р О (П П1К0Ш I 1ПГ7УСН A K CenrćM JU P L A S T U C Z n y C H i n n e O G R O D Z e n iA O B SZA RU Ш У Ш А С А П У С Н В А О А П AR C H CO LO GTC Z, R E K O f T S T R U K C J A (D U R Ô U J P O D S T A W O W C O O D A R U S U F O R T U F I K A C J I R E S T A U R A C J A (D U R Ó W P O D S T A W O W C G O D A R y S U FOR Т У F I K A C J I
uczyTemieme podstawowgco rarusu
FO R Т У F I K A C J I
A D A P T A C J A 2 АСНОШАПУСН R E L IK T Ó W Л Е Ш П У С Н D Z IE Ł Р О К Т У Р1К А С М П У С Н U C Z y T E U l i e n i E П А К У Б и Z IE t n n U C H D Z ie t F O R T y F I К А С У Л П У С Н
FUDKCJA PODSTAWOWA OBIEKTU FUnKCJA TOWARZUSZĄCA W OBIEKCIE
FUDKCJA TOWARZUSZĄCA W PARTERZE OBIEKTU
m te s z K A u n c T iD o z b i o r o w e - h o t e l e
m i e s z K A i m c T w o
КАП DCL I RZEODOSŁO OGÓL HOmiCJ SKIE “ НАЛ DO I RZEMIOSŁO PODSTAWOWE ADtnimST RACJA KULTURA ПАПКА I OŚWIATA ZDROWIE GASTRODOmiA TURySTUKA URZADZeniA КОШУ ПАШЕ I GOSPODARCZE FUflKCJA PODSTAWOWA ТЕКЕПи
FUDKCJA TOWARZUSZĄCA TCRCDU
r u c h K o to w y т е к е п у uR Z A o zeń к о ю и т к л с л
r u c h P i e s z o - je z D N y
r u c h P ie s z y
т е к е п у я ш к о о л а ш к zo h a za d e zо ы с к т а ш!
T C R C ny R C K R C A C yjnO SPACCROW E Z ZICIETTIĄ TOWARZySZĄCA
т е к е п у u r z a d z e t) D z ie c ie c u c H т е к е п у o f u d k c j i u s ł u g o w e j
ШООУ o t w a r t e - a d a p t a c j a
ШООУ OTWARTE - RCKOnSTRUKCJA I PROJ,
z i e i e n w y s o K A i s t h i c j a c a
ZIELcń w y s o K A PROJCKTOWADA
5. K o d graficzny planu rew aloryzacji ; z lewej — oznaczenia czarno-białe, z praw ej — oznaczenia kolorowe intensywne (dla obiektów ) i o słabym natężeniu (dla terenu) (rys. arch. T. P iątek)
5. Graphic code o f the revalorization plan ; left - (for the fie ld ) (drawn by architect T. P iątek)
black and white m arking; right — intensive colour m arking (for buildings) and low intensity
W skład części zatwierdzanej wchodzą:
1) miejscowy plan szczegółowy zagospodarowania prze strzennego
— rysunek planu miejscowego w skali 1:1000, opraco wany w obowiązującej technice graficznej9, obejmujący w swych granicach pełny obszar opracowania jednostki strukturalnej miasta;
— tekst planu miejscowego, zawierający m.in. podsta wowe elementy planu, zasady realizacji i ustaleń planu, podstawowe dane bilansowe i ustalenia szczegółowe dla całości i poszczególnych terenów wydzielonych;
2) plan rewaloryzacji
— rysunek planu rewaloryzacji w skali 1 : 500, wykona ny według nowego, opracowanego dla tego planu kodu graficznego, który obejmuje obszar strefy „A ” — czyn nej ochrony konserwatorskiej układu zabytkowego oraz zawiera ustalenia i decyzje w zakresie planowanego pro cesu rewaloryzacji tego układu;
— tekst planu rewaloryzacji, stanowiący zbiór m ateria łów do decyzji oraz przygotowanych wytycznych dla pro jektow ania realizacyjnego.
9 Z minim alnym i udoskonaleniam i, np. wprow adzono dwa rodzaje linii rozgraniczających: I i II stopnia, dwa rodzaje granic opracowa nia „ M P S ” i planu rewaloryzacji, zróżnicowaną (w natężeniu)
ko-Wbrew nazwie, która została przyjęta dla zachowania porządku i zaakcentowania wewnętrznej spójności układu, tekst planu rewaloryzacji posługuje się głównie tabelami i rysunkami w skali 1 : 250, uzupełnianych w miarę po trzeby tekstem. Niemniej jednak, podobnie jak tekst pla nu miejscowego, pozostaje on wykładnią i uszczegółowie niem rysunku planu, jest z nim ściśle zintegrowany i nie zbędny. Wymienione cztery elementy zatwierdzanej części planu są ze sobą precyzyjnie zespolone. Według kolej ności przyjętej w elaboracie następuje zwiększenie ich skali rysunkowej (od 1 : 1000 do 1 : 250) oraz uszczegó łowienie ustaleń. Jest rzeczą oczywistą, że powoduje to zwiększenie liczby haseł graficznych, a także zmianę kry teriów oznaczania.
Zajmijmy się teraz kryteriami, które zastosowane zostały przy opracowywaniu kodu graficznego planu rewalory zacji jak o części zintegrowanego „M PS-R ” . Wychodząc z obowiązującego kodu graficznego „M PS” , gdzie pod stawowe kryterium oznaczeń stanowiło terenowe10 odnie sienie ustaleń, założono, że plan rewaloryzacji wykonany w skali 1 : 500 i zintegrowany z „M PS” w skali 1 : 1000 nie musi się posługiwać tym kryterium. Jest ono bowiem
lorystykę planszy; są to różnice nieznaczne, zgodne z intencją o b o w iązującego kodu.
10 Tereny o różnym sposobie użytkowania wyodrębniono za p om o cą linii rozgraniczających te tereny i sym boli literowo-cyfrowych. 196
6. Odrys czarno-biały fragm entu planu rewaloryazcji, k o d graficzny według ił. 5 ; zakreślono miejsce występowania koloru intensywnego (w obiek tach ), zaszarzono i zakropkowano funkcje terenu (kolor o słabym natężeniu), białe pozostałe tereny komunikacji pieszej (w oryginale żó łte) (rys. J. S zozda)
6. Black and white copy o f p a rt o f the revalorization plan, graphic code after ił. 5 ; lined o f f are places o f intensive colouring (buildin gs); in grey and d o tted are functions o f the f ie ld (low intensity colour) ; white — path s fo r pedestrians (yellow in the original copy) (J. S zozda)
ZAGOSPOOAIXXUADie ÎCRCPÜ п т м е я г с н г н А x z u n i
сиоснта
i place POSADZKA ОСКОЙАСШПА TRAUAłlKI I киле TOI К ł muRKi DR/ С Ш А I K R i e U J U P t A C e Z A D A C D OLA D Z IC C I CLCUJACJÊ e r e i u A C j e d o a d a p t a c j iг
KORCKTA jELeiDACJI. DACHti Ц 1Б- (WSOKosci оыекти
G A P A «U T P R O J D U M O M Ó C U
PROD. KOflTUR CIXXDACJI ftlO K U
--- P O D Z IA Ł D ü D y Г7 K O C U P R O J C K T C X D A PUCH ПА KOnOyCPACJe K O O T U R T L A U I I D O K O O i e C O ircne ^ W C J S C I A D O D U D U P R Ó t U ■±r u iA Ż n ie z s z e иг j a z d u 12 п и л т ек у IWJDUPKÓU) A D A P T A C J A r u n K C J I i S T P i e J A C C J uzyTKCxüAPie AD0ïlf>ISTRACaA P*™'”5'*1 оле^гкАшютшо I wmm "! нА поет o G ó u T o m ie JS K i HAHDC1 PODSIAfUJOWU
i fOI’№AŁl йюпжлю оооиюллелк!
^ И и г е т ю а ю p o d s t a w o w c [ ■'|°'4 “ А |! G A S T R O P O f P IA Г ^ : ' | P A U K A I okülATA : ]| K U L T U R A h o t e l e T U R U S P J K A Z D R O U H G \£ — 3 \7. K o d graficzn y wytycznych planu rew aloryzacji dla sk a li rysunków 1 : 250, oznaczenia kolorowe wykonywane są fla m astram i (rys. J. S zozda) 7. Graphic code o f the directives f o r the revalorization plan scaled 1 : 250; colour m arkings in fe lt-tip pen (J. Szozda)
zastosowane w „M PS” (w części — rysunek planu), zaś samo w sobie jest mało precyzyjne przy występowaniu nakładających się i przenikających funkcji. Jako jednostkę rewaloryzacji przyjęto obiekt, zespół obiektów lub blok (kwartał) zabudowy; przykładowo: ratusz zamojski — obiekt, pałac Zamojskich — zespół obiektów. Obiektem może być również określony układ terenowy (np. bastion, rawelin), zaś zespołem luźny przestrzennie zestaw obiek tów o zbliżonej funkcji (np. kolegiata z infułatką).
Dokonanie podziału na jednostki jest dla każdego tem a tu sprawą indywidualną, wynikającą z przyjętych kryte riów, toku rewaloryzacji itp. Oznaczenie poszczególnych jednostek rewaloryzacji stanowi układ powiązań pom ię dzy rysunkiem i tekstem planu rewaloryzacji.
W planie zamojskim wyodrębnione jednostki rewalory zacji oznaczono w sposób następujący :
— bloki zabudowy (kwartały) — kolejnymi numerami rzymskimi od I do XXV III, z uhonorowaniem stosowa nego już w praktyce oznaczenia i jego nieregularności ; — obiekty i zespoły obiektów kubaturowych — kolejny mi cyframi arabskim i;
11 W sym bolice elem entów układu obronnego wykorzystano klasy fikację zawartą w dziele St. H e r b s t a i J. Z a c h w a t o w i c z a , Tw ierdza Z am ość, W arszawa 1934.
— obiekty niekubaturowe, w konkretnej sytuacji elemen ty układu obronnego11, oznaczono kolejnymi zestawienia mi liter łacińskich i cyfr arabskich, z dostosowaniem do ich nazwy, np. bastiony układu renesansowego — B -l, B-2 do B-7, kurtyna pomiędzy np. B-3 i B-4 oznaczona jest K3-4, raweliny i lunety układu dziewiętnastowiecznej twierdzy oznaczono kolejno R -l, R-2, R-3, R-4, R-5, S-6 (słoniczoło), R-8, L-9 (luneta) itd. (litera oznacza typ urządzenia, liczba jest porządkowa, licząc od rawelinu R-l usytuowanego naprzeciw bastionu B-l).
Niektóre elementy, np. bramy miejskie (stare i nowe) oznaczono odrębnie, według tradycji nazwy i jej skrótu; „L us” oznacza Bramę Lubelską starą, „Lw n” Bramę Lwowską nową, zaś „Sz” Bramę Szczebrzeszyńską. Jest to kod oznaczeń niewątpliwie złożony, ale czytelny i jed noznaczny. Jednakże jest to kod zamojski, który nie może być mechanicznie przeniesiony do innego tem atu12, wy nika z indywidualnych cech każdego zespołu urbanistycz nego, zaszłości i tradycji w oznaczeniach, adekwatności oznaczenia do nazw i cech elementu planu.
Oznaczenia graficzne dla treści rysunku planu rewalory zacji stanowią odrębne zagadnienie. Biorąc znów pod
12 Tak zresztą się stało w opracowaniu „M P S-R ” Jarosławia, gdzie przyjęto jedynie zasadę numeracji kwartałów (1— X II), pozostałe oznaczenia opracow ano inaczej.
8. P rzykład 1. W ytyczne planu rewaloryzacji — rzut parteru bloku X X II w Zam ościu; oznaczenia czarno-białe według kodu graficznego w y tycz nych (ii. 7 ), kropkowana obwódka ukazuje sposób wprowadzenia funkcji z użyciem oznaczeń kolorowych według kodu. N ależy zw rócić uwagę na występowanie ścian zaczernionych i nie zaczernionych, oznaczono w ten sposób ściany nienaruszalne i pozostaw ione do d yspozycji projektantów opracowań realizacyjnych (rys. J. S zozda)
8. Example 1. D irectives fo r the revalorization plan, view o f the ground flo o r o f 22nd block at Z am ość; white and black markings are in accor dance with a graphic code (il. 7) ; dotted line shows a mode o f introducing functions using colour markings in accordance with the code. A tte n tion should be p a id to the walls which are either blackened or not; walls to be left as they are and put to the disposal o f designers o f execu tion works have been m arked in this way (J. S zozda)
9. P rzykład 2. W ytyczne planu realizacji — elewacja północna bloku X X II w Zam ościu; oznaczenia według kodu wytycznych (il. 7). O biekt parterow y w obrębie nowo projektowanego — do likw idacji (rys. J. Szozda)
9. Example 2. D irectives fo r the execution plan : northern elevation o f 22nd block at Zamość ; marking in accordance with the code o f directives (il. 7). O ne-storeyed house within newly designed — to be demolished (J. S zozda)
uwagę kryteria, jakim powinny one odpowiadać, zostały wyodrębnione pewne ich cechy, które są pozornie oczy wiste, jednak w praktyce przy dużej liczbie oznaczeń trudne do utrzymania. Wymieńmy kilka takich cech: właściwość — czyli ścisłe odniesienie do danego obiektu, terenu lub urządzenia;
czytelność — zapewniająca łatwe odczytanie danego oznaczenia ;
jednoznaczność — wykluczająca interpretację odczytania oznaczenia ;
lapidarność — cecha ważna dla oznaczenia graficznego, ale przede wszystkim dla hasła tego oznaczenia;
logiczność — zgodność graficzna oznaczenia z jego treś cią;
stopniowanie —■ hierarchiczny układ wyrazistości sym
boli graficznych według ich ważności znaczeniowej. Cech takich można by wymienić więcej, np. odrębność, proporcjonalność (do skali rysunku), estetykę graficz ną itp. Praktycznie m ożna to zilustrować następującym przykładem: l a p i d a r n e hasło „obiekty zabytkowe” oznaczono c z y t e l n i e m ocną czarną obwódką p ro wadzoną po obrysie budynku, co w ł a ś c i w i e określa zakres działania oznaczenia i pozwala na j e d n o z n a c z n e odczytanie, który obiekt (lub jego fragment) jest zabytkowy. Obwódka jest bardziej l o g i c z n a niż np. zakreskowanie obiektu, gdyż pozwala na uzupełnie nie informacji wewnątrz obwódki dodatkowym i symbo lami. S t o p n i o w a n i e : gruba obw ódka — zabytek, cienka — obiekt istniejący, niezabytkowy, przerywana — obiekt now y,jest właściwe dla h i e r a r c h i i ważności tych informacji.
Posługiwanie się przyjętym kodem graficznym wymaga również odpowiedniej segregacji oznaczeń, tzn. pogrupo wania w zespoły znaczeniowe, odpowiadające określonym grupom informacji. Ponieważ, ja k to już uprzednio po wiedziano, rysunek planu rewaloryzacji stanowi zapis decyzji i ustaleń zatwierdzanych liczba i treść haseł jest dostosowana do przyjętego zakresu tych decyzji i uzupełniona oznaczeniami porządkowymi, takimi, jak np. granica opracowania. Znaczna liczba koniecznych symboli graficznych (50 oznaczeń) wykluczyła możliwość zastosowania wyłącznie techniki czarno-białej i stworzyła konieczność użycia koloru. Znaczenie oznaczeń koloro wych jest tu jednakże podstawowe, inaczej niż w kodzie „M PS” 13. W efekcie przyjęto następującą segregację ozna czeń rysunku planu rewaloryzacji :
— Oznaczenia czarno-białe: obejmują symbole porząd kowe i informacje techniczne (granice opracowania, rzędne, klasy ulic) oraz ustalenia i decyzje w zakresie dzia łań rewaloryzacyjnych w stosunku do elementów układu urbanistycznego. Występują tu ustalenia dotyczące kwa lifikacji obiektów istniejących, dopuszczenia nowych uzupełnień określenia czynności korygujących bryły lub elewacje obiektów (do rekonstrukcji włącznie), decyzje co do adaptacji poszczególnych elementów układów lub ich likwidacji, ustalenia o potrzebie uczytelnienia bądź odtworzenia elementów układu zachowanych ślado- wo itp.
W planie zamojskim ustalenia dotyczące pozostałości
13 Rysunek i treść ustaleń „M P S ” są podane w grafice czarno-bia łej — kolorowanie stanowi uczytelnienie zapisu czarno-białego,
ułat-systemów fortyfikacyjnych są znacznie rozbudowane i wyodrębnione z uwagi na ich podstawowe znaczenie historyczne i przestrzenne oraz stopień zachowania. Te renowy zakres ustaleń reprezentują oznaczenia o cechach „powierzchniowych” : „nawierzchnie wymagające opra cowania plastycznego” i „obszary wymaganych badań archeologicznych” . Są to oznaczenia określające zasady szczególnego podejścia do wskazanego terenu — bądź szczególnych wymagań plastycznych, bądź nadzoru arche ologicznego i badań przed rozpoczęciem innych działań. Należy stwierdzić, że wciąż dyskusyjne pojęcia rekon strukcji i restauracji zawarte w hasłach są zinterpretowa ne w odpowiednim rozdziale planu i użyte w ściśle okreś lony sposób. Dla przykładu: „rekonstrukcja” jest zasto sowana w aspekcie urbanistycznym jako stwierdzenie potrzeby odtworzenia pewnej wartości kompozycyjnej, niezbędnej dla rekompozycji formy miasta. Tekst planu ustala jednak warunki podjęcia decyzji realizacyjnej, uza leżniając ją od naukowego, szczegółowego opracowania tego problem u indywidualnie dla każdej dopuszczanej sytuacji. Problem szczytów dekoracyjnych kolegiaty za mojskiej, d. kościoła franciszkanów czy formy Akademii Zamojskiej są dobrą ilustracją tego problemu.
— Oznaczenia kolorowe funkcji w obiektach : przyjęto zasadę oznaczania funkcji w obiektach (adaptowanej lub projektowanej) przez użycie koloru intensywnego, w pla nie zamojskim uzyskiwanego techniką flamastrową. Funkcja w obiekcie sprowadzona została do funkcji pod stawowej i towarzyszącej, co stanowi syntezę ukierunko wującą decyzje dotyczące realizacji planu, stąd użycie ogólnego oznaczenia rodzaju funkcji, a nie jej konkretnej nazwy, mamy więc gastronom ię, kulturę czy adm inistra cję, a nie restaurację czy bar, kino czy muzeum, urząd miejski czy stowarzyszenie. Decyzje szczegółowe, jeśli m ają być zgodne z intencją planu, winny mieścić się prze de wszystkim w uogólnionym kodzie funkcjonalnym tego przedziału oznaczeń. W yjątkowo dopuszczalne alterna tywne funkcje lub funkcje obligatoryjne są dodatkowo wyszczególnione w tekście planu rewaloryzacji.
Kwestia tzw. funkcji towarzyszących, z podziałem na to warzyszące w parterze (głównie lokale przyuliczne) oraz w obiekcie polega na właściwym określeniu drobnych funkcji występujących w części obiektu, których znacze nie dla struktury użytkowania jest istotne. Jeśli mamy np. ulicę obudowaną obiektami mieszkalnymi (główna funkcja —> mieszkalnictwo, kolor — sepia) oznaczenie miejsc na wbudowanie usług handlu, gastronom ii, rze miosła ma znaczenie nader istotne. Dotyczy to również funkcji ważnych w programie zespołu, aczkolwiek nie wielkich, np. istniejących wnrsztatów rzemieślniczych czy funkcji tradycyjnych, które są tym oznaczeniem chro nione z mocy decyzji planu.
— Oznaczenia kolorowe funkcji terenu: przyjęte zostały według takiej samej zasady, ja k oznaczenia funkcji w obiektach; naniesione są kolorem o słabym, ale czytel nym natężeniu (tusze kolorowe rozwodnione oraz akwa rele), liczba oznaczeń znacznie mniejsza, a dotycząca głównie obszarów samodzielnych funkcjonalnie.
Funkcje przynależne do obiektów i funkcjonalnie z nimi związane pozostawiono w kolorze podkładu mapowego.
wiające odczytanie ogólnego układu, struktury przestrzennej itd. — nie ustaleń realizacyjnych.
Jest to uzasadnione potrzebą ograniczenia liczby ozna czeń planu oraz wystarczającą inform acją poprzez ozna czenie funkcji obiektu. Jeśli teren pełni dodatkow o jakąś funkcję, informacja ta jest podana w sposób wskazany w legendzie. Oznaczenia kolorowe dotyczą więc głównie terenów zieleni, komunikacji kołowej i pieszej, usług pod stawowych „terenowych” , np. urządzeń zabaw dziecię cych. Gdy zachodzi potrzeba oznaczenia innej funkcji, przyjmuje się kod kolorystyczny funkcji w obiektach w słabym natężeniu koloru. Wody otwarte i zieleń wysoka stanowią ostatnie elementy kompleksowego kodu gra
ficznego planu rewaloryzacji. e
Drugi człon konserwatorskiej części planu, tzw. tekst pla nu rewaloryzacji, stanowi rozwinięcie, uszczegółowienie i pierwszą wykładnię planu. Skomponowany jest jako zbiór wytycznych do realizacji poszczególnych, oznaczo nych w planie rewaloryzacji elementów. W części graficz nej „tekstu planu” , wykonanej głównie w skali 1 : 250, zawarto architektoniczne rzuty i elewacje: kwartałów, zespołów i obiektów. N a rzuty te naniesiono uszczegóło wione, przykładowe rozmieszczenie funkcji (obwódka w odpowiednim kolorze,) a na rzucie parteru sposób za gospodarowania terenu według odrębnego, przystosowa nego do skali 1 : 250 kodu graficznego.
Są to rozwiązania ideowe, operujące jednak dość szczegó łową gamą oznaczeń, zaczerpniętych z projektowania re alizacyjnego. „Tekst planu rewaloryzacji” wskazuje spo sób właściwego wykonania decyzji objętych zapisem ry sunku planu rewaloryzacji, ułatwiając interpretację jego ustaleń. Uzupełniony tabelą wytycznych i param etrów oraz niezbędnym tekstem zamyka zestaw ustaleń planu.
14 N a ten temat ukaże się publikacja w wydawnictwie Ośrodka In formacji PKZ.
Oznaczenia dotyczące rewaloryzacji formy pierzei ulicz nych ograniczono do zasadniczych ustaleń ukierunkow u jących poszukiwania projektowe. Ustalono np. gabaryty
obiektów (adaptow anych i nowych), w niektórych wy padkach zasadę podziału na kondygnacje oraz wskazano elewacje lub ich fragmenty wymagające korekty kom po zycyjnej. Ustalenia te pozostaw iają autorom projektów realizacyjnych znaczną dozę swobody. Wydaje się, że na podstawie ogólnych m ateriałów informacyjnych w zakre sie szczegółowej wartości konserwatorskiej jest to m aksi m um ustaleń możliwych do przyjęcia w planie.
Przedstawiając zasadę rozszerzonego zapisu graficznego planu rewaloryzacji, konieczne wydaje się poczynienie pewnych zastrzeżeń. W ynikają one zarówno z pewnej prototypowości tej zasady, ja k i z obawy, że zapis gra ficzny planu rewaloryzacji może być zrozumiany jak o istota metody opracowywania całego planu. Prezento wany kod graficzny wynika ściśle z zastosowanej kon wencji prawno-metodycznej. Stanowi próbę, i tylko p ró bę, stworzenia zapisu planu o tematyce konserwatorskiej, mieszczącego się w obowiązującym systemie planowania. 0 tym, czy jest próba udana, rozstrzygnie efekt iealiza- cyjny. Zapis graficzny stanowi ważny fragment, ale fylko fragm ent metody opracowania planu 14. Jest to głos w dys kusji n ad m etodą ujednolicenia oznaczeń graficznych w specjalistycznych, konserwatorskich opracowaniach planistycznych. Idea ta, jakkolw iek słuszna w zamyśle, wymaca ujednolicenia (w rozsądnych granicach) m eto dyki takich opracowań w skali krajowej. Dopiero wów czas unifikacja oznaczeń znajdzie pełne uzasadnienie 1 stanie się koniecznością.
m gr inż. arch. A ndrzej Jan P iątek m gr inż. arch. Janusz M ach P P P K Z — O ddział и> R zeszow ie
GRAPH IC R E PR ESEN TA TIO N O F T H E R E V A LO R IZA TIO N PL A N
The experience gained in preparing a local plan for the detailed spatial developm ent and revalorization o f the Zam ość historic com plex, proved correct already in drawing a similar plan for the old-tow n com plex at Jarosław, make it possible to put forward proposals for a com prehensive graphic recording o f provisions and postulates o f such a representation.
The approved part o f the plan has been worked out in three scales : — 1 : 1000, for a d e t a i l e d p l a n drawn for the entire struc tural unit, according to the registration in use in Poland,
— 1 :5 0 0 , for a r e v a l o r i z a t i o n p l a n drawn for the area included into ,,A ” zone (active protection o f historic arran gements), according to a graphic code suggested by the authors,
— 1 :2 5 0 , for d i r e c t i v e s f o r r e v a l o r i z a t i o n o f the area with extensive historic building, according to the second system o f architectural and tow n-planning registering, also suggested by the authors.
The article gives a detailed description o f criterions applied in ela borating the tw o graphic codes, characteristics o f markings and a m ode o f their application. The inform ational and operative re cording o f a revalorization process is done in black and white markings. C olour markings o f both high and low intensity deter mine functional provisions in the buildings and in the filed. The article represents the voice in the discussion on unifying descrip tions o f conservation-orientated plans prepared in various research and professional centres in Poland.
