R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T O M L IV N R 4 W A R S Z A W A 2 0 0 3 : 8 3 - 8 9
A G N IESZK A JA G IEŁŁO , M A R TA BO ŻY M , W ITO LD W A C Ł A W E K
Z A W A R T O Ś Ć Cd, Cu, Pb, Zn i
N-NO3
W A N A T O M IC Z N Y C H C Z Ę ŚC IA C H W A R Z Y W
Z O G R O D Ó W D Z IA Ł K O W Y C H W B R Z E G U
(W OJ. O PO LSK IE)
CONTENT OF Cd, Cu, Pb, Zn AN D
N-NO3
IN VEGETATIVE ORGANS OF VEGETABLES
FROM ALLOTMENT GARDENS IN BRZEG
(OPOLE DISTRICT)
Katedra Fizyki C hem icznej, Instytut Chem ii, U niw ersytet Opolski
A bstract: In the w ork the results o f research on nitrates and heavy m etals contents in vegetative
organs o f vegetables from three allotm ent gardens in B rzeg are presented. The results obtained have been com pared w ith the Polish Standards. T he highest content o f nitrates and heavy m etals w as found in redbeet. N itrates level determ ined in the core w as higher than that in the pulp and peel o f vegetable roots. It w as found that vegetables from allotm ent gardens contained low er level o f m etals than it is allow ed by the Polish Standards. H igher concentration o f heavy m etals w as o bserved in the peel, low er in the core and pulp o f vegetable roots'.
Słow a klu c zo w e : azotany, m etale ciężkie, w arzyw a, ogrody działkow e. K ey w o rd s: nitrates, heavy m etals, vegetables, allotm ent gardens.
WSTĘP
Zaw artość zw iązków toksycznych m aleje w roślinach w następującej kolejności: korzeń, liście, pędy, owoce i nasiona. O prócz cech gatunkow ych, które determ inują w rażliw ość na pobieranie toksyn (m.in. m etali ciężkich), wiele roślin rozw inęło m echanizm y tolerancji na duże ich stężenia [Rajm er 1997].
N a w zrost zaw artości m etali ciężkich w glebie, a w konsekw encji w roślinach m ają w pływ głów nie em isje przem ysłow e, kom unikacja, stosow anie środków ochrony roślin, naw ozów sztucznych, odpadów przem ysłow ych itp. [W acław ek i in. 1996].
84 A. Ja g iełło, M. Bożym , W. W acła w ek
N adm iar azotanów (V) w roślinach spowodowany jest przede w szystkim naw o żeniem azotem roślin upraw nych często niezgodnym z zasadam i agrotechniki [W ac ław ek i in. 2000; Fotym a 1992].
Z agrożenie dla środow iska w wyniku dopływu substancji toksycznych zm usza do poszukiw ania sposobów jego ograniczania oraz przeciw działania negatyw nym skut kom . C ałkow ite w yelim inow anie zjaw iska nie jest m ożliwe, ale odpow iednie zabiegi agrotechniczne oraz lokalizacja upraw roślin w miejscach mniej narażonych na em isję zanieczyszczeń powinny zapobiegać obniżaniu jakości produktów rolnych wskutek zm niejszenia ich szkodliw ości.
C elem pracy było określenie jakości warzyw z ogrodów działkow ych w Brzegu, na podstaw ie zawartości w nich azotanów (N -N 0 3) i metali ciężkich (Cd, Cu, Pb, Zn) oraz rozm ieszczenia tych pierw iastków w częściach anatom icznych roślin.
MATERIAŁ I METODYKA
Do badań wybrano m archew, buraka ćw ikłow ego i pietruszkę ze względu na pow szechność uprawy w ogródkach działkowych. K orzenie warzyw podzielono na części anatom iczne (skórka, m iąższ, rdzeń). Próbki warzyw z ogródków działkow ych PO D O lszynka, POD Jarzębina i POD Fabryczne pobrano trzykrotnie w term inach: 26.06.2001, 21.08.2001, 10.09.2001. N a terenie każdego kom pleksu działkow ego w ytypow ano 3 lub 4 reprezentatyw ne działki, z których pobrano próbki do badań laboratoryjnych. Próbki warzyw pobrano losowo z punktów rów nom iernie od siebie oddalonych. R ozłożone w czasie pobieranie próbek warzyw obejm ow ało cały okres w egetacyjny. Analizy w ykonyw ano w trzech pow tórzeniach.
Próbki gleby do analizy fizykochem icznej pobrano trzykrotnie. W próbkach gleb oznaczono skład granulom etryczny m etodą C assagrande’a w m odyfikacji P rószyń skiego, pH m etodą potencjom etryczną, zaw artość substancji organicznej m etodą w agow ą, zaw artość węgla organicznego m etodą m iareczkow ą Tiurina, zaw artość azotu ogólnego m etodą K jeldahla z destylacją z parą wodną, fosforu ogólnego m etodą kolorym etryczną z m olibdenianem amonu [O strow ska 1991].
Z a w a rto ść az o ta n ó w (V ) o k re ślo n o m eto d ą p o te n c jo m e try c z n ą (P N -8 6/C -
04576/10), a zaw artość m etali ciężkich m etodą A bsorpcyjnej Spektrom etrii A tom o wej (S pektrofotom etr AAS Solaar 969 firmy UNICA M ). Próbki gleby i roślin m ineralizow ano na m okro w m ieszaninie stężonych kwasów , tj. H C 1+H N 03 (1:1) -
gleba i H N 03+H C 104 (1 : 3 ) - rośliny [O strow ska i in. 1991].
WYNIKI
B adane gleby należały do glin lekkich o odczynie obojętnym (p HKC1 7 ,2 -7 ,6) i
zaw artości: C -organicznego 1,6-1,9% , azotu ogólnego 0 ,05 -0 ,1 1% ; fosforu ogólnego 0,0 1 4 -0 ,1 0 4 % (tab. 1). Pod w zględem zaw artości kadm u (2,5 m g/kg s.m.) badane gleby m ożna zaliczyć do gleb о II stopniu zanieczyszczenia wg IU N G Puław y 1992, w ykluczającym upraw y ogrodnicze. Zaw artość [mg/kg s.m.]: Pb - 7 6 ,2 , Zn - 136,2 i Cu - 41,1 w skazyw ała na I stopień zanieczyszczenia gleb tymi m etalam i wg IU N G Puław y 1992, co w yklucza na tych glebach upraw y polow e i upraw ę w arzyw p rze znaczonych dla dzieci (tab. 1).
Z a w a rto ść m eta li ciężkich i a zo ta n ó w w w a rzyw ach.. 85
T A B E L A 1. Z aw artość w ęgla organicznego, azotu i fosforu ogólnego [%] oraz m etali ciężkich w p róbkach gleb [m g/kg s.m ., średnia ± SD i zakres) ogrodów działkow ych
T A B L E 1. O rganie carbon, nitrogen, phosphorus [%] and heavy m etal contents in soil sam ples (m g/kg s.m ., average ± SD and the concentration range) in three allotm ent gardens
PO D O lszynka PO D Jarzębina PO D F abryczne
r%i С organiczny O rganie carbon 1,6 1,9 1,7 N ogólny - T otal nitrogen 0,06 0,05 0,11 P ogółem - T otal p h o s p horus 0,080 0,014 0,104 m g/kg SD m g/kg SD m g/kg SD C d 2,9 (0 ,7 -4 ,3 ) 1,3 3,2 (2 ,3 -4 ,6 ) 0,8 1,4 (0 ,5 -2 ,5 ) 0,9 Pb 63,6 (2 9 ,4 -9 2 ,1 ) 27,8 94,8 (5 0 ,0 -1 3 1 ,1 ) 44,7 70,2 (4 2 ,1 -9 8 ,4 ) 33,7 Cu 3 3 ,0 (1 5 ,9 -5 1 ,4 ) 13,5 50,2 (2 6 ,0 -9 3 ,1 ) 22,8 40,1 (1 4 ,1 -7 1 ,4 ) 24,0 Zn 146,8 (4 8 ,0 -2 3 8 ,0 ) 89,4 149,7 (5 4 ,1 -2 4 0 ,7 ) 90,1 112,1 (3 5 ,2 -1 9 0 ,4 ) 76,4 A z o ta n y (V )
Z przebadanych próbek warzyw jedynie w 4,3% w ykazano w yższą zaw artość azotanów (V) w stosunku do dopuszczalnej norm y [Dz U R P nr 9 z dn. 5.02.2001] N ajw yższe zaw artości azotanów (V) stw ierdzono w młodej m archwi i w korzeniach buraka ćw ikłow ego, a następnie w korzeniach marchwi i pietruszki ze zbioru letniego i jesiennego. Podobną do jesiennej kolejność kum ulow ania azotanów stw ierdzili W oźniak i Pokorska-L is [1999].
W w arzyw ach z trzech zbiorów najw iększe zawartości azotanów (V ) odnotow ano w próbkach z pierw szego term inu zbioru. Tylko z tego term inu pobrania stw ierdzono przekroczenia dopuszczalnych norm zaw artości azotanów (V ) w m ateriale roślinnym . Szym czak i Prescha [ 1999] stw ierdzili w m łodych w arzyw ach w yższe ilości azotanów (V) niż w w arzyw ach starszych, tj. zebranych w okresie letnim i jesiennym . P otw ier dziła to Leszczyńska [ 1999a], która badając racje pokarm ow e w ykazała, że najw ięcej azotanów (V) spożyw a się w tzw. now alijkach, a mniej w w arzyw ach z okresu jesiennego. Zależność m iedzy okresem zbioru w arzyw a ilością azotanów (V ) w m ateriale roślinnym zw iązana jest z intensyw nym pobieraniem przez rośliny azotu oraz innych składników . Próbki warzyw z drugiego term inu pobierania zaw ierały niew ielkie ilości azotanów (V), ale znacznie w iększe — w arzyw a ze zbioru trzeciego.
Spośród badanych ogrodów działkow ych najw iększe ilości azotanów (V ) zaw iera ły w arzyw a z PO D Fabryczne. W próbkach w arzyw pobranych z tego ogrodu w pierw szym term inie zbioru aż 30% próbek w ykazało przekroczenie dopuszczalnych stężeń azotanów (V).
86 A. Jagiełło, M. B o żym, W. W acław ek
T A B E L A 2. Z aw artość azotanów (V ) w częściach korzeni w arzyw z trzech ogrodów działkow ych (m g/kg ś.m .; średnia ± SD i zakres)
T A B L E 2. N itrates content in different parts o f vegetables from three allotm ent gardens com plexes (m g/kg f.m .; average ± SD and the concentration range)
C zęść k o rze nia A n ato m ie part o f root n N -N 0 3
P obranie 1 - sam pling no 1 P obranie 2 - sam pling no 2 P obranie 3 - sam pling no 3 Z akres C o n cen tration range Ś red nia A ver age SD Z akres C o n cen tration range Ś red nia A ver age SD Z akres C o n cen tration range Ś red nia A v er age SD
B urak ćw ikłow y - red beet C ałość Skórka M iąższ R dzeń 30 30 30 30 9 0 ,9 -8 6 5 ,4 4 4 .0-780,1 105,0-796,3 54.0-724,1 375,4 287.3 388,9 404.4 143,2 102,6 115,6 146,8 7 .5 -1 2 8 ,6 4 ,8 -8 9 ,6 7 .6 -1 4 1 ,9 3 ,4 -1 2 0 ,9 86,2 59.0 80,2 88.1 41.0 17,3 56.1 26,8 5 4 ,1 -3 1 5 ,3 6 6 .0-374,1 4 0 .1 -2 6 9 ,3 2 5 ,0 -3 4 3 ,3 152.4 113,6 161,0 159.5 84.3 45.6 85.3 45.6 M archew - carrot C ałość S kórka M iąższ R dzeń 30 30 30 30 109,1-908,3 100.0-631,2 2 4 5 .1-947,1 1 1 2 ,3-676,2 530,2 418,4 547,1 343,9 198,3 103.2 111.2 87,3 1.4-40,4 2 .4 -2 2 ,7 1.5-28,1 1 ,3-57,8 27,1 16,4 18,8 34,8 10,0 5,6 4,9 12,1 18 .1 -1 8 6 ,4 9 ,0 -1 4 7 ,2 16 .1-213,5 22 ,3 -1 1 9 ,1 57,4 57.3 57.4 53,3 21,0 18.3 14.3 25,6 Pietru szk a - parsley C ałość S kórka M iąższ R dzeń N ać 30 30 30 30 30 13.1-490,1 15.8-398,6 2 9 .8 -5 1 2 ,7 2 4 ,6 -7 5 4 ,8 2 1 .1 -6 8 4 ,2 241,4 198,3 256,9 321.8 221.8 74,5 48,9 75,4 103,4 85,7 2,2-27,1 1,8-22,8 2 .5 -2 8 ,3 2 .6 -2 5 ,9 2 ,1 -3 1 ,4 15.8 12,3 14,7 18.9 19,6 7.1 3.4 5.4 5,9 8.2 2 3 ,3-124,1 9 .1 -1 7 6 ,2 16,1-198,5 9 .2 -1 3 5 ,4 4 5 ,5 -8 7 ,2 58.5 62.5 58,1 55,3 65,9 21,0 24.3 21.3 19.4 20,9
W poszczególnych organach roślin i ich częściach azotany (V) rozm ieszczone były różnie w badanych gatunkach. W pietruszce związki te rozkładały się rów nom iernie w całej roślinie, tj. dla pierw szego term inu zbioru były to wartości średnie oscylujące w granicach 250 mg/kg św. m., w drugim term inie zbioru wartości średnie były najniższe, w ahające się w granicach 15 m g/kg św. m. oraz w trzecim term inie zbioru m ieściły się w granicach 60 m g/kg św. m. (tab. 2). W m archw i najw yższą średnią zaw artość azotanów (V) stw ierdzono w m iąższu podczas pierw szego pobrania próbek roślin (547,1 m g/kg św. m.). N atom iast w buraku ćw ikłow ym najw yższe zaw artości azotanów (V) kum ulow ał rdzeń (wartości średnie - tab. 2).
Metale ciężkie
K a d m . Ilość kadm u w próbkach warzyw w ahała się w zakresie od 0,01 do 1,72 m g/kg s.m. W ponad 60% badanych próbek stw ierdzono przekroczenie dopuszczalnej norm y zaw artości kadm u [Dz. U RP nr 9 z dn. 5.02.2001].
N ajm niej zanieczyszczone kadm em były w arzyw a z PO D Fabryczne, najw ięcej - z PO D Jarzębina. N ajw iększe ilości Cd kum ulow ały w m iąższu pietruszka i burak
Z a w a rto ść m eta li ciężkich i a zo ta n ó w w w arzyw ach.. 8 7
T A B E L A 3. Z aw artość m etali ciężkich w częściach korzeni w arzyw (m g/kg s.m .; średnia± S D i zakres) z trzech ogrodów działkow ych
T A B L E 3. H eavy m etal contents in parts o f vegetable roots (m g/kg d.m .; average± S D and the concentration range) from three allotm ent gardens
C zęść korzenia P art o f root
n Zn SD Cu SD Pb SD Cd SD
B urak ćw ikłow y - red beet
C ałość 60 6,14 3,03 1,02 0,24 0,38 0,15 0,23 0,07 (3 ,0 8 -1 6 ,2 9 ) (0 ,6 7 -1 ,3 2 ) (0 ,1 8 -1 ,8 3 ) (0 ,0 5 -1 ,2 8 ) S kórka 8,06 1,81 2,12 0,44 0,43 0,19 0,15 0,10 (5 ,1 7 -9 ,8 9 ) (1 ,2 7 -3 ,4 1 ) (0 ,1 0 -0 ,6 7 ) (0 ,0 3 -0 ,4 2 ) M iąższ 5,09 0,93 0,90 0,16 0,32 0,09 0,26 0,14 (3 ,5 9 -7 ,3 6 ) (0 ,7 3 -1 ,1 1 ) (0 ,1 5 -0 ,5 3 ) (0 ,0 4 -1 ,7 2 ) R dzeń 5,48 1,64 0,80 0,18 0,41 0,15 0,16 0,07 (1 ,8 3 -7 ,5 6 ) (0 ,5 7 -1 ,6 6 ) (0 ,0 2 -0 ,6 0 ) (0 ,0 1 -0 ,7 3 ) M archew -- carrot C ałość 60 4,14 1,87 0,59 0,16 0,44 0,09 0,15 0,08 (2 ,6 1 -1 0 ,8 1 ) (0 ,3 8 -0 ,8 7 ) (0 ,2 0 -0 ,6 4 ) (0 ,0 2 -0 ,8 8 ) S kórka 7,37 3,12 1,12 0,19 0,79 0,10 0,23 0,08 (4 ,0 6 -1 8 ,4 3 ) (0 ,8 0 -2 ,2 8 ) (0 ,2 0 -0 ,9 1 ) (0 ,0 3 -0 ,4 2 ) M iąższ 3,04 0,51 0,51 0,09 0,30 0,14 0,12 0,05 (2 ,4 1 -4 ,0 8 ) (0 ,3 7 -0 ,7 0 ) (0 ,0 5 -0 ,6 4 ) (0 ,0 1 -0 ,3 2 ) R dzeń 4,15 0,43 0,56 0,11 0,38 0,21 0,19 0,10 (3 ,5 4 -4 ,9 3 ) (0 ,4 0 -0 ,6 9 ) (0 ,1 1 -0 ,8 5 ) (0 ,0 1 -0 ,7 0 ) P ietru szk a - parsley C ałość 60 3,18 1,33 1,28 0,09 0,16 0,06 0,19 0,10 (1 ,2 3 -5 ,2 8 ) (1 ,1 1 -1 ,3 9 ) (0 ,0 2 -0 ,9 7 ) (0 ,0 7 -0 ,4 3 ) S kórka 4,67 2,31 2,10 0,85 0,14 0,05 0,17 0,09 (2 ,0 7 -9 ,1 2 ) (0 ,9 7 -3 ,3 2 ) (0 ,0 1 -0 ,2 5 ) (0 ,0 1 -1 ,0 4 ) M iąższ 2,91 1,03 0,87 0,21 0,17 0,03 0,27 0,15 (1 ,1 0 -7 ,6 7 ) (0 ,6 3 -1 ,2 2 ) (0 ,0 1 -0 ,5 8 ) (0 ,0 4 -0 ,6 4 ) R dzeń 2,74 0,39 1,59 0,16 0,10 0,04 0,06 0,03 (1 ,5 9 -4 ,8 1 ) (1 ,2 7 -1 ,9 1 ) (0 ,0 1 -0 ,2 9 ) (0 ,0 1 -0 ,1 3 ) N ać 10,57 3,59 1,31 0,13 0,67 0,26 0,17 0,06 (4 ,6 0 -1 9 ,4 7 ) (0 ,7 9 -1 ,4 5 ) (0 ,3 8 -1 ,2 1 ) (0 ,0 9 -0 ,3 3 )
ćw ikłow y (tab. 3). T aką sam ą kolejność kum ulacji kadm u w w arzyw ach uzyskała L eszczyńska [1999b] badając w arzyw a z targow isk Krakowa.
W poszczególnych częściach korzeni warzyw ilość kadm u kształtow ała się nastę pująco:
burak ćw ikłow y: m iąższ>rdzeń>skórka, m archew : skórka>rdzeń>m iąższ pietruszka: m iąższ>skórka>rdzeń
Ołów. Zaw artość ołowiu w badanych w arzyw ach w ahała się od ilości śladow ych
88
A. J a g ie łło, M. B o ży m, W. W acław ekstw ierdzono przekroczenie dopuszczalnej zawartości ołowiu w w arzyw ach [Dz. U. RP nr 9 z dn. 5.02.2001]. Najbardziej skażone były rośliny zebrane z PO D Jarzębina. Pod w zględem zaw artości ołowiu w całych korzeniach badanych w arzyw kolejność przedstaw iała się następująco: m archew >burak>pietruszka. Inną kolejność ze w zglę du na kum ulow anie ołowiu stw ierdził Jasiew icz [ 1991 ] : burak>pietruszka>m archew . Zupełnie inną kolejność przedstaw iła Leszczyńska [ 1999b] wykazując, że najw iększe ilości ołow iu grom adzi pietruszka, następnie burak i m archew.
Pod w zględem m alejącej zdolności kum ulacji ołowiu w poszczególnych częściach korzeni w arzyw kolejność przedstaw ia się następująco:
burak ćw ikłow y i m archew: skórka>rdzeń>m iąższ, pietruszka: m iąższ>skórka>rdzeń
M iedź. Z aw artość miedzi w w arzyw ach kształtow ała się w granicach od 0,37 do 3,32 m g/kg s.m. (tab. 3). Nie odnotow ano przekroczeń dopuszczalnych zaw artości m iedzi w badanych warzywach. K ow alska-Pyłka i in. [1995] stwierdzili podobne stężenie m iedzi w burakach, m archwi i pietruszce w zakresie 0,37 do 2,84 m g/kg s.m.
Z dolność do kum ulacji miedzi w całych korzeniach poszczególnych gatunków badanych w arzyw układała się następująco: pietruszka>burak>m archew . T aką sam ą kolejność stw ierdziła Leszczyńska [1999b] badając te sam e warzywa. W poszczegól nych częściach korzeni badanych roślin ilość m iedzi rozkładała się następująco:
burak ćw ikłow y: skórka>m iąższ>rdzeń, m archew i pietruszka: skórka>rdzeń>m iąższ.
Cynk. Ilość cynku w przebadanych w arzyw ach m ieściła się w przedziale od 1,10
m g/kg s.m. dla korzenia do 19,47 m g/kg s.m dla naci pietruszki (tab. 3). O koło 9,5% w szystkich próbek w arzyw wykazało przekroczenie norm y zaw artości tego m etalu w roślinach [Dz U R P nr 9 z dn. 5.02.2001 ]. N ajw iększe ilości cynku zaw ierały w arzyw a zebrane z PO D Jarzębina. W zależności od gatunku w arzyw a zaw artość cynku w całych korzeniach ułożyła się następująco: burak>m archew >pietruszka. Leszczyńska [1999b] podaje inną kolejność: burak>pietruszka>m archew .
W poszczególnych częściach korzeni warzyw cynk kum ulow ał się w kolejności: burak ćw ikłow y i m archew: skórka>rdzeń>m iąższ,
pietruszka: skórka>m iąższ>rdzeń.
Nać pietruszki zaw ierała wyjątkowo dużo cynku w porów naniu z zaw artością w korzeniu pietruszki i innych warzyw.
WNIOSKI
1. Przekroczenie dopuszczalnej zaw artości azotanów (V ) stw ierdzono tylko w 4,3% w szystkich przebadanych warzyw.
2. Stw ierdzono zależność m iędzy ilością azotanów (V ) w w arzyw ach a term inem zbioru. N ajw iększe zanieczyszczenie wykazyw ały w arzyw a w czerw cu, a naj m niejsze w sierpniu. W e wrześniu następow ał ponow ny w zrost stężenia azotanów (V) w roślinach.
3. Zaw artość m etali ciężkich w próbkach gleb w skazyw ała na I stopień zanieczysz czenia. Nie w yłącza to upraw y na badanych glebach warzyw, ale nie m ogą one być przeznaczone do bezpośredniej konsum pcji i na przetw ory dla dzieci.
Z a w a rto ść m eta li ciężkich i azota n ó w w w arzyw ach. 89
4. Spośród m etali ciężkich największe skażenie warzyw pow odow ał kadm, a tylko zaw artość m iedzi nie przekroczyła dopuszczalnych stężeń.
5. Z badanych metali ciężkich najwięcej Zn i Cd grom adziło się w korzeniach buraka ćw ikłow ego, Pb - w m archwi, a miedzi - w korzeniu pietruszki. Z części anatom i cznych korzeni m etale ciężkie kum ulowały się głów nie w skórce, następnie w rdzeniu i m iąższu.
LITERATURA
F O T Y M A M ., M E R C IK S. 1992: C hem ia rolna. PW N , W arszaw a.
JA S IE W IC Z CZ., 1991: O łów w w arzyw ach z ogródków działkow ych. A ura 12: 16-17.
K O W A L S K A -P Y Ł K A H., K O T A., W IE R C IŃ S K I J., K U R SA K., W A Ł K U S K A G., C Y B U L S K I W . 1995: Z aw artość ołow iu, kadm u, m iedzi, cynku w w arzyw ach, ow ocach agrestu oraz glebie o gródków działkow ych L ublina. Roczn. P Z H 1: 3— 12.
L E S Z C Z Y Ń S K A T. 1999a: O cena pobrania azotanów i azotynów z racjam i pokarm ow ym i przez m ieszkańców strefy ochronnej huty im. T. Sędzim ira. Brom at. Chem. Toksykol. 4: 3 2 3 -3 2 8 . L E S Z C Z Y Ń S K A T. 1999b: P orów nanie zaw artości w ybranych m etali ciężkich w w arzyw ach
p ochodzących ze sklepów z żyw nością ekologiczną oraz placów targow ych K rakow a. B ro m a t.
Chem. Toksykol. 2: 191-196.
O S T R O W S K A A., G A W L IŃ S K I S., S Z C Z U B IA Ł K A Z. 1991: M etody analizy i oceny w łaści w ości gleb i roślin, IO Ś, W arszaw a.
R A JM E R P. 1997: P odstaw y ekotoksykologii. E koinżynieria, Lublin.
S Z Y M C Z A K J., P R E S C H A A. 1999: Z aw artość azotanów i azotynów w w arzyw ach rynkow ych we W rocław iu w latach 1996-1997. Roczn. P Z H 1: 17-23.
W A C Ł A W E K W ., B O Ż Y M M ., M O Ć K O A., K W A K A., JA G IE Ł Ł O A. 2000: O cena stopnia zan ieczy szczen ia chem icznego gleb i w ybranych w arzyw z ogrodów działkow ych K rapkow ic (woj. opolskie). Chem. Int. Ekol. 7(8/9): 9 3 0 -9 3 8 .
W A C Ł A W E K W ., K W A K A ., K U R K IE W IC Z I., Z A B Ł O T N IA M ., 1996:B adanie zaw artości azotanów (III) i (V ) oraz m etali ciężkich w niektórych w arzyw ach z ogródków działkow ych m. O pola. Chem. Int. Ekol. 3(1): 103-117.
W O Ź N IA K J., P O K O R S K A -L IS G. 1999: A zotany i azotyny w w arzyw ach z upraw k o n w en cjo nalnych i ekologicznych. B rom at. C hem .Toksykol. 4: 3 1 7 -3 2 1 .
P raca w ptyn ęła do redakcji w czerw cu 2003 r.
M g r M a r ta B o ży m
K a te d ra F izy k i C h em iczn ej, In s ty tu t C h e m ii, U n iw e r s y te t O p o lsk i
