Przeniesienie malowideł ściennych w cerkwi drewnianej w Uluczu, pow. Brzozów z zastosowaniem tzw. "suchego montażu" (1962-1964)

Markowska, Hanna

Przeniesienie malowideł ściennych w

cerkwi drewnianej w Uluczu, pow.

Brzozów z zastosowaniem tzw.

"suchego montażu" (1962-1964)

Komunikaty, dyskusje

HANNA MARKOWSKA

PRZENIESIENIE MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH W CERKWI DREWNIANEJ W ULUCZU, POW. BRZOZÓW Z ZASTOSOWANIEM tzw. „SUCHEGO MONTAŻU” (1962 - 1964)

D re w n ia n a cerkiew g recko-katolicka w U lu- czu, pow . Brzozów stan o w i n a jc e n n ie jszy spo­ śród siedm iu zachow anych zabytków d rew n ia ­ nego bu do w nictw a cerkiew nego w w oj. rze­ szowskim . Ja k o czas jej budow y jest w y m ie­ n ian y rok 1510, k tó ry m ożna p rz y ją ć dla u k ła ­ du p ie rw o tn e g o i. C erkiew w znosząca się na szczycie stro m ej, obecnie zalesionej góry, zw a­ nej D ębnik, w y k a z u je w iele cech w spólnych z n a jsta rsz y m i cerkw iam i położonym i n a w schód od S an u, m .in. w T orkach k. P rz em y śla (zni­ szczona w 1915 r.) i w D usow cach (rozebrana w 1954 r.) 2. P osiada u k ształto w an ie tró jd z ie l­ ne, na k tó re sk ła d a ją się: babiniec, k w a d ra to ­ wa naw a i tró jbo czn ie zam k nięta część k a ­ p łań sk a, z niew ielk im i „k ry ło sam i” po obu stro n ach i z trz e m a m ały m i okienkam i. W nę­ trz e głów nych członów zachow ało odcinki p rz e ­ kry cia w p o staci zrębow ego zasklepienia. N ad częścią środkow ą w znosi się ośm ioboczna ko­ p u ła n a tak im że bębnie, do k tó reg o p rzejście od k w a d ra tu n aw y stano w ią p e n d e n ty wy. P rz ed rozpoczęciem p ra c k on serw ato rsk ich b u ­ dow la by ła pozbaw iona pierw o tneg o c h a ra k te ru przez p ok ry cie blachą, częściowo uszkodzone (il. 1), k tó re p rz y k o n serw acji usu nięto , p rz y ­ w racając po k ry cie gontow e (il. 2).

P rz ed sta w iają ce znaczną w artość m alow id­ ła ścienne z X V II w., k tó re należą — obok po­ lichrom ii w G raziow ej i P o w ro źn ik u — do n a jsta rsz y c h zachow anych zespołów ro z p a try ­ w anego r o d z a ju 3, p rz e trw a ły jed y n ie na pół­ nocnej ścianie n a w y (począw szy od czw artej

belki od dołu) i n a obu p rzy le g ły c h p en d en - tyw ach. K om pozycja m ala rsk a n a ścianie, o po­ dziale strefow ym , zaw iera w polach obw iedzio­

ny ch b iały m i lin iam i sceny z życia i m ęki C h ry stu sa z c e n tra ln y m w y o b rażen iem U k rzy ­ żow ania. N a części kopulastego p rz e k ry c ia po­ w yżej śc ia n y północnej kom pozycja w tró jk ą ­ cie p rze d staw ia Z m a rtw y c h w stan ie (il. 3). Na p e n d e n ty w ach w id n ieją postacie E w angelistów : na zachodnim — św. Łukasza, n a w schodnim — św. M ateusza, w kom ponow ane w koliste kartu sze, otoczone w g órnych n a ro ż a c h o rn a ­ m en tem k w iato w o-liściasty m . N a p e n d e n ty w ie w schodnim zachow ało się poniżej k a rtu s z a , n a ­ m alow ane n a szerokiej, k ró tk ie j desce p rz e d ­ staw ien ie szeregu klęczących postaci m ężczyzn, kob iet i dzieci z ręk am i złożonym i do m odlit­ w y — zapew ne uw ieczniona rod zin a fu n d a to ­ rów lub d obrodziejów c erk w i (il. 4).

S ta n zachow ania m alow ideł, w y ko n an y ch p rzy pu szczalnie w technice tem p ero w ej, był bardzo zły. Leżąca na cien kiej zap raw ie k r e ­ dow ej w a rstw a m alarsk a b y ła ro zm y ta w w ie­ lu m iejscach, głów nie n a sk u te k d łu g o trw a ły ch zacieków w ody deszczowej, w p o zo stały ch n a ­ to m iast n a s tą p ił rozkład spoiw a, co spow odo­ w ało prosżko w anie się całej po w ierzch n i m a­ low idła. P a sk i płó tn a, p rz y k le jo n e nieg dy ś po­ ziomo na sty k a c h b elek lub na n ie k tó ry c h ich pęk nięciach, m ocno zetlałe, a w w ielu m ie j­ scach osm alone bądź zwęglone, z w isały pood- klejan e. W idoczne też b y ły m iejsca, z k tó ry ch zostały z d a rte lub też, b yć m oże, sam e pood- p ad ały . Lico m alow idła w ykazyw ało liczne śla­ dy zagrzyb ienia i pleśni (il. 5). Całe m alow id­ ło było p o k ry te g ru b ą w a rstw ą k u rz u i p a ­ jęczyn o raz w w ielu m iejscach uszkodzone p rzez w y sta ją c e z belek gwoździe ro zm aitej w ielkości (il. 6). N ajw iększe zniszczenia m alow

i-1 M a r i a n K o r n e c k i , W yn ik i objazdu in ­ w e n ta ryza c yjn e g o z a b y tk ó w p ow iatu brzozow skiego w w oj. rze szo w sk im (bu d o w n ictw o drew n iane, m alar­

stw o i rzeźba), „Biuletyn H istorii S ztuki” XXVI

(1964), nr 3, s. 221. 2 T a m ż e, s. 221. 3 T a m ż e, s. 222.

1. Ulucz, pow . B rzozów . Z a b y tk o ­ w a c e rk ie w d re w n ia n a , w id o k ze ­ w n ę tr z n y — sta n przed rozpoczę­ ciem prac ko n serw a to rsk o -b u d o w la - n ych

1. U lucz, distr. B rzozów . A n cien n e église o rth o d o xe en bois, vu e e x ­ térieu re — éta t a va n t les tra v a u x de co n serva tio n e t de construction

2. Ulucz, pow . B rzozów . Z a b y tk o w a c e rk ie w drew n ia n a , w id o k ze ­ w n ę tr z n y — sta n po za k o ń cze n iu prac k o n s e rw a to rsk o -b u d o w la n yc h 2. U lucz, distr. B rzozów . A n cien n e église o rth o d o x e en bois, vue e x té ­ rieure — éta t après les tr a v a u x de co n serva tio n e t de construction

3 F ra g m en t ściany północnej — stan p rze d k o n ­

serw a cją

3. F ra g m en t de la paroi nord — éta t a v a n t la con­ se rv a tio n

4. M alow idło na p e n d e n ty w ie w sch o d n im — stan p rze d ko n serw a cją

4. P ein tu re su r le p e n d e n tif d u coté est — éta t a v a n t la co n serva tio n

5. Ściana północna — zn iszczen ia w a r s tw y m a la r­ sk ie j n a s k u te k za a ta k o w a n ia p rze z grzyb d r z e w ­ n y (m a kro fo to g ra fia )

5. P aroi d u coté n o rd — en d o m m a g em e n t de la

couche p ic tu ra le p ro v o q u é par la m oisissure (m a­ crophotographie )

dła, w yw ołan e rozm yciem aż do podłoża, zn a j­ dow ały się w dolnej części ściany. Z lepiej za­ chow anych m alow ideł o czy te ln e j kom pozycji na obu p en d en ty w ach , m ieszczące się na za­ chodnim w ykazy w ało d a le j p o su n ięte zni­ szczenia w postaci rozm ycia i proszkow ania się w a rstw y m ala rsk iej oraz uby tk ó w fa rb y lu b f a r b y z zapraw ą, ja k rów nież ciem ne śla ­ d y zacieków.

P rz y stę p u ją c do prób, m ający ch na celu opracow anie m etod p ra c konserw ato rskich, w yko naw cy zm uszeni by li wziąć pod uw agę specyficzne w a ru n k i, w jakich zn ajdow ała się polichrom ia, stopień zniszczenia podłoża d rew ­ nianego i sta n m alow idła. B elki stanow iące ściany budow li, a zarazem podłoże ro z p a try ­ w anego m alow idła, zn ajd ow ały się bow iem w stan ie tak daleko p osuniętego zniszczenia, że nieodzow na stała się ich całk o w ita w ym iana na nowe. Z ad an iem k o n se rw ato rsk im stało się te d y u ra to w a n ie m alow idła i jego przeniesienie na ścianę w y k o n an ą z now ych belek. Z w ażyw ­ szy w y m ienio n e okoliczności, zdecydow ano się podjąć bezprecedensow ą w Polsce w sto su n ­ ku do polichrom ii o ta k znacznej pow ierzchni (ok. 30 m 2) p ró b ę tzw . „suchego m o n ta ż u ” m a ­ low ideł ściany. Sposób ten pozw olił zarów no na u n iezależnien ie m alow idła od n ieu n ik n io ­ ny ch ruchów d rew n a now ej ściany, jak też zapew niał m ożliw ość przew ożenia m alow idła, np. dla p o trzeb e k sp o z y c ji4.

4 Program prac i m etody rozwiązania poszcze­ gólnych problem ów przedstaw iono K om isji zwołanej w m aju 1962 r., w czasie której w iele cennych uwag poczynił prof. Bohdan Marconi. Przeniesienie ma­ low ideł i ich konserw ację w ykon ał w latach 1962— 64 zespół pozostający pod kierow nictw em autorki niniejszego kom unikatu; podozas przeprowadzania zabiegów konserw atorskich korzystano ze stałej kon­ sultacji prof. Bohdana Marconiego oraz: w d ziedzi­ nie zagadnień chem icznych — mgra D aniela Twor- ka, ów czesnego pracownika Głównego Laboratorium .Konserwatorskiego PKZ w W arszawie, w zakresie m ykologii — inż. Michała Czajnika z katedry F i- topatologii Leśnej i K onserw acji D rewna SGGW w W arszawie, jak rów nież z pom ocy organizacyjnej, udzielanej przez ob. Aleksandra Rybickiego, dyrek­ tora Muzeum Budow nictw a Ludowego w Sanoku.

9. W y ró w n y w a n ie k ite m p o w ierzc h n i odw rocia pozo­ sta w io n ej w a r ste w k i oryginalnego podłoża d re w n ia ­ nego

9. L a couche m in ce du su p p o rt en bois original con­ servée e t m a stiq u é e à la surface a u revers

7

6. Z n iszc zen ia i za n ieczyszczen ia w a r s tw y m a la rsk iej

na ścianie p ó łn o cn ej

6. In fe c tio n e t d estru ctio n p a rtielle de la couche pictu ra le sur la paroi d u coté nord

7. S ta n zn iszcze n ia d rew n a d em o n to w a n yc h b elek ściany p ółnocnej — w idoczne zabezpieczone lico m a ­ low idła

7. D estru ctio n du bois des p o u tre s dém ontées de la paroi1 nord, e n vu e — le p a re m e n t de la couche pictu ra le protégée

S. Ściana północna — w id o k od ze w n ą trz podczas

d em o n ta żu b elek

8. Paroi nord, v u e d ’ex té rie u r au cours du d ém o n ­ tage des p o u tre s

W obec tego, że na kilka la t p rzed rozpo­ częciem zasadniczych p rac k o n serw ato rsk ich zostało p rzeprow adzone p rzez ekipę pod kie­ row n ictw em a rt. piast. kons. J. B ursze u trw a le ­ nie m alow idła p rz y użyciu polio ctanu w inylu, p rz y stę p u ją c do zabiegów będących przedm io­ tem niniejszego k o m u n ik atu dokonano niezbęd­ nych oczyszczeń pow ierzchniow ych m alow idła, po czym u trw alo n o ponow nie w a rstw ę m a la r­ ską i p rzy k lejo n o łuski fa rb y „V inavilem ” polim eryzow anym w em u lsji. Po p ró b n y m za­ bezpieczeniu k ilk u fra g m en tó w p arom a w a r­ stw am i b ibułki japońskiej oraz m erlą na p a ­ stę w oskow ą i n a stę p n ie po usunięciu tychże w a rstw zabezpieczających stw ierdzono, że kolo­ ry sty k a m alow idła nie uleg ła zmianom .

Po zabezpieczeniu całego m alow idła i p o n u ­ m ero w an iu poszczególnych elem entów p rz y ­ stąpiono do d em ontażu ściany. S kon stru ow an o w ty m celu „ p a sie rb y ” , a n a w e t w yłożone od stro n y p rzew idyw anego sty k u z polichrom ią k aw ałkam i p ły t pilśniow ych m iękkich k o ry ta trójścienn e, w k tó ry c h um ieszczano sp ró ch ­ niałe w n iek tó ry ch p a rtia c h aż do w a rstw y m alarsk iej belk i (ok. 6 m długości), grożące p ołam aniem lub w ręcz ro zsy p aniem się p rzy w y jm o w an iu ze ściany i podczas m an ip u lacji w p o w ietrzu (il. 7). Z astosow ano p o n ad to ca­ ły system p o d p ó r i stem pli, gdyż b elk i w y j­ m ow ano począw szy od n ajn iższej k u górze, p rzy czym dodatkow ą tru d n o ść stw arzała ko­ nieczność w y ko ny w an ia p rac n a znacznej w y ­ sokości (il. 8 ) 5. B elki obu p e n d en ty w ó w z n a j­ dow ały się w znacznie lepszym stanie. We w szystkich b elk ach stw ierdzono liczne k a n a ły pozostaw ione przez la rw y owadów, a próchno dochodziło m iejscam i do k ilk u cm w głąb d rew ­ na. Końce belek, zniszczone b a rd z ie j od s tro ­ n y ściany z po lichrom ią, w y m ag ały flekow a- nia.

N astępnie ze w szystkich elem entów ściany usunięto podłoże, w yk azu jące bardzo znaczny stopień zniszczenia, pozostaw iając od 1 do 2 cm grubości drew na. Z trzech belek, m ie­ szczących się n a jw y ż e j w ścianie, u su n ięto pod ­ łoże w 1 0 0 % 6. Z k olei przy stąp io n o do u su ­ nięcia resz tek p ró ch n a z pozostaw ionej w a r­ stew ki oryg inaln eg o d rew n a i do oczyszcze­ n ia k an ałó w po larw ach. T ak przy g otow an e odw rocia p rzesm aro w an o p re p a ra te m grzybo­ bójczym „ A n to x ” (pięciochlorofenol rozpuszczo­ n y w tró jch lo ro ety len ie). N astęp n ie u tw ard zo ­ no m iejsca z k tó ry c h u su n ięto próchno, roz­ tw orem „V ino flexu ” M P 400 (o różnym

stę-5 Należy rów nież w spom nieć o resztkach polichro­ m ii, które były zasłonięte opaskam i okien w yciętych w późniejszym okresie użytkowania cerkwi. Resztki te, w łaściw ie niem ożliw e do odczytania jako kom po­ zycja, posiadały dobrze zachowane, jaskrawe w ielo­ barwne plam y.

6 Podczas usuwania podłoża natrafiono na liczne kolonie larw spuszczela (H ylotrupes Bajulus L.). Ilość osobników w jednej kolonii dochodziła do 18—20 sztuk. W jednej z belek odkryto żywą pocz- w arkę długości 18 mm.

10. N a k le ja n ie p o zo sta w io n e j w a r ste w k i i oryginalnego podłoża d rew nianego na n ow ą p ły tę

10. R ecollage de la m in ce couche d u su p p o rt en be is original conservé, sir in na v e a u panneau

11. P e n d e n ty w za c h o d n i po p o n o w n y m zm o n to w a n iu

— w idoczne za b e zp iec ze n ie lica m a lo w id ła p rze z za ­

k le je n ie w a r stw ą och ro n n ą

11. P e n d e n tif o u est après rem ontage, en vu e — le p a re m e n t de la p e in tu re re co u v ert d’u n e couche de p ro te ctio n

12. Zasada „suchego m on tażu ”, zm on tow an e zaczepy: a — p o je d yn czy (p rzek ró j pion ow y), Ъ — podw ójn y (p rzek ró j pion ow y), с — gniazdo zaczepow e dolne (p rzek ró j poziom y)

12. M éthode du „m ontage à sec”, crochets: a — sim ple crochet (coupe verticale), b — crochet dou­ ble (coupe verticale), c — nid du crochet du bas (coupe horizontale)

13. Zasada „suchego m on tażu ”, gniazda zaczepow e (przekroje pionowe): a — górne gniazdo do zacze­ pu podw ójnego, b — górne gniazdo do zaczepu po­ jedyn czego, с — dolne gniazdo zaczepow e

13. M éthode du „m ontage à sec” — nids des chro- ch ets (coupe verticale), a- nid du haut pour le double rochet, Ъ-nid du haut pour le crochet sim ­ ple, c- nid du crochet du bas

żeniu), jak rów nież w strzy k iw an o go do ot­ w orów kanałów . Po tych, dość długo trw a ją ­ cych zabiegach i całkow itym odparow aniu rozpuszczalników , w szelkie u b y tk i i otw ory w ypełniono kitem trocinow ym z „V inoflexem ” (ü. 9 ) 7.

W dalszym toku p ra c p rzy stąp ion o do do­ p asow ania p ły t w iórow ych do w ym iarów po­ szczególnych „desek ” z polichrom ią, o trzym a­ nych jw w yn ik u w yżej p rzed staw io n y ch zabie­ gów. Po trz y k ro tn y m nasy cen iu pasów p ły t p re p a ra te m grzybobójczym i całkow itym jego p rzeschnięciu, rozpoczęto k o lejn y etap pracy, k tó ry m było n a k le jan ie elem entów polichro­ m ow anych n a now e podłoże p rzy użyciu k leju fenolow o-form aldehydow ego (il. 10). P rzy k le­ jone elem en ty odparo w y w ały w pomieszcze­ niu, w k tó ry m u trz y m y w a n a by ła należyta te m p e ra tu ra . O dw rocia w szystkich tak n akle­ jonych „desek” pod leg ały ostatecznem u w y­ kończeniu, k tó re polegało na w yrów naniu brzegów doklejonych p ły t w iórow ych, w ypeł­ n ien iu w szelkich u b y tk ó w w zdłuż brzegów m asą u zu p ełn iającą o w yżej w ym ienionym składzie i dodatkow ym n asy cen iu od czoła roz­ tw o rem „V inoflexu” M P 400 8.

O dw rocia belek pen d en ty w ó w oczyszczono, u su nięto z n ich próch no i całość przesm arow a- no p re p a ra te m grzybobójczym . Podobnie, jak p rzy belkach ściany, m iejsca po usuniętym próch nie utw ard zo n o ro ztw orem „V inoflexu” . U bytk i głębokie, jak rów nież końce belek fle- kowano. U bytki płytsze w y p ełn ian o m asą tro ­ cinową.

7 W szystkie wyżej w ym ienione zabiegi dokony­ w ano na specjalnie przygotowanych blatach drewnia­ nych, zabezpieczając dodatkowo lico m alow ideł pa­ sami flaneli.

8 Trzy najw yższe elem en ty polichrom owane były zaatakowane przez grzyb w tak znacznym stopniu, że grzybnie pokrywały lico p raw ie na całej ich dłu­ gości. W związKU z tym ratowano przede w szyst­ kim partie polichrom owane, stosując pięciochlorofenol rozpuszczony w ksylenie, a po odpowiednich zabie­ gach przeniesiono na nowe podłoże jedynie urato­ w ane partie drewna pokryte m alowidłem .

14. Z asada „suchego m o n ta żu ” — p r z y k ła d o w y sc h e­ m a t m o n ta ż u p ły t z m a lo w id łe m na n o w ą ścianę; u dołu lis tw a w y ró w n u ją c a i zasłaniająca brzegi za ­ czepów (p rze k ró j p io n o w y)

14. M éth o d e du „m ontage à sec” — e x e m p le d ’u n schém a de m o n ta g e des p a n n e a u x p e in ts sur u n e n o u velle paroi, en bas — tasseau re co u v ra n t e t p r o té ­ g eant le s bords des crochets (coupe verticale)

15. Z aczep p o d w ó jn y , u m ieszczo n y w obu gniazdach za c zep o w yc h (g ó rn ym i d o ln y m ) na odw rociach p ły t p rze d po łą czen iem z no w ą ścianą

15. C rochet double placé sur les d e u x nid s de crochets (du bas et d u h aut) a u x revers des p a n ­ n e a u x a v a n t de les fix e r au pann ea u su sja cen t

16. P o czą tek m o n ta żu przeniesionego m a lo w id ła na n o w e j ścianie p ó łnocnej; w idoczne za m o n to w a n e od góry za c zep y p o je d yn c ze

16. D éb u t d u m o n ta g e de la p e in tu re tra n sféré e sur le n o u v e a u p a n n ea u d u coté nord, les crochets p la­ cés en h a u t re ste n t visib les

17. P o czą tek m o n ta żu przeniesionego m a lo w id ła — na n o w e j ścianie północnej; w idoczna zam o n to w a n a p ie rw sza „ deska” z m a lo w id łe m za b e zp iec zo n y m prze z z a k le je n ie w a r stw ą ochronną

17. D éb u t d u m o n ta g e de la p ein tu re tra n fé ré e sur le n o u v e a u pa n n ea u d u coté nord, la prem ière „plan­ che” fix é e a ve c la p ein tu re protégée par une couche de p ro te ctio n

18. Ściana północna — sta n po u ko ń c ze n iu „suchego m o n ta żu ”, u su n ięciu w a r stw y och ro n n ej i w y k o n a n iu p u n k to w a ń w m iejsca ch za k ito w a n y c h u b y tk ó w

18. P a n n ea u d u coté n o rd — éta t après le „m ontage à sec”, e n lè v e m e n t de la couche de p rotection et p o in tilla g e sur les déficiences de p ein tu re m astiquées

B elki pen d en ty w ó w zostały w m ontow ane na w łaściw e m iejsca w czasie w ym iany belek całej c e rk w i (il. 11). Ścianę północną ekipa bud ow lana w yk on ała p rz y użyciu now ych be­ lek łączonych na d y b ie i zam ki. Celem um o­ żliw ienia „suchego m o n tażu ” m alow ideł belki te zo stały w cięte od s tro n y w ew n ętrzn ej na głębokość 5 cm. M ontaż ściany rozpoczęto od góry.

W k o lejn ej fazie prac, w oparciu o w stęp ­ ne założenia p ro jek tow e, przygotow ano szcze­ gółowe ry su n k i techniczne proponow anego sy stem u zaw ieszenia m alow idła, naklejonego na p ły ty w iórow e (il. il. 12, 13, 14). Z a tw ier­ dzony i zrealizow any p ro je k t polegał n a za­ sto so w an iu m etod y zaczepiania kolejnych „desek ” p olichrom ow anych oraz p rzy tw ie rd z a ­ n ia ich do ścian y zaczepam i z te x to litu (il. 15). M a te ria ł ten uznano za n ajw łaściw szy z uw a­ gi na zn aczną w ytrzym ałość, elastyczność i sto­ sunkow o m ały ciężar. Do p rzy tw ie rd z a n ia po­ szczególnych elem entów zaczepów do nowej ścian y i do odw rocia p ły t z m alow idłem użyto

w k rę te k m osiężnych. M iędzy now ą ścianą a odw rociem p ły t z d rew nem polichrom ow anym pozostaw iono odstęp ok. 5 m m , celem zapew ­ nienia izolacji pow ietrznej. Zaw ieszone na ścianie m alow idło tw orzy całość i to stanow i głów ną zaletę „suchego m o n ta ż u ” , albow iem niem ożliw e je s t w yjęcie poszczególnego ele­ m en tu bez zachow ania kolejności dem ontażu, n ato m iast całość d aje się rozm ontow ać lub zm ontow ać w ciągu zaledw ie k ilk u godzin (il. il. 16, 17)9.

W p ierw o tn e j ścianie północnej, przed de­ m ontażem , szp ary m iędzy belkam i dochodziły do 4 cm szerokości (podobnej szerokości szpar nie było w pozostałych ścianach). P rz y w y ­ m ianie p rzez ekipę bu dow laną belek ściany z polichrom ią oraz w iększej części elem entów w pozostałych, um ieszczono p rze to w ścianie północnej nieco szersze belki niż oryginalne. Zastosow anie belek o szerokości dokładnie po­ w tórzonej, p rz y jednoczesnym zlikw idow aniu nad m iern y ch szpar, m usiałoby bow iem w kon­ sekw encji w yw ołać obniżenie całej ściany. W

9 P rz e d sta w io n y system p ozw ala n a m ontow anie śnie n a d a ją c m onto w an ej płaszczyźnie n ależy tą dow o ln y ch płaszczyzn polichrom ow anych, rów nocze- trw ało ść i elastyczność.

ty m stan ie rzeczy sty k i „desek ” po lich ro m o­ w an y ch n ie w y p a d ły w ty ch sam ych m iejscach co sty k i now ych belek ścian y północnej. Dla w y ró w n an ia pow stałej stąd różnicy łącznej w y ­ sokości (przed k o nserw acją i po konserw acji) ściany polichrom ow anej, dodano pod pierw szą „ d esk ą” z m alo w id łem (n ad cz w a rtą od dołu belką ściany) listw ę o szerokości 7 cm, jed n o­ cześnie z a k ry w ającą p rzy śru b o w an e brzegi za­ czepów. L istw a ta została p rzy tw ie rd z o n a sied­ m iom a w k rę tk a m i m osiężnym i, k tó ry ch głów ­ ki u k ry to w głębi w yb o ro w an y ch w niej otw o­ rów (por. il. 14).

N adm ienić należy, że w ścianie z polich ro ­ m ią w ycięto w późniejszym okresie dw a okna, niszcząc ty m sam ym ciągłość kom pozycji m a ­ low idła. P rz y obecnych p rac a c h k o n se rw ato r­ skich o tw o ry ty ch okien nie zostały uw zględ­ nione w now ej ścianie, a p o w stałą w sk u tek tego po zm ontow aniu m alow idła różnicę w płaszczyźnie lica w y ró w n an o przez zapełnienie

zagłębień drew nem , którego w alor nieco p rz y ­ ciem niono (il. 18).

P o zakończeniu „suchego m o n tażu ” p rz y ­ stąpiono do usunięcia zabezpieczeń z poszcze­ gólnych elem entów z m alow idłem . A dhezja fa rb y okazała się bardzo dobra. P rzep ro w ad zo ­ no k o n tro lę w szystkich pasków płó tn a, p rz y ­ klejonych em u lsją „V inavilu” . W szystkie u b y t­ ki od s tro n y lica .zlikwidowano p rz y użyciu podbarw ionego k itu trocinow ego. Z este ty cz ­ nego jed n ak p u n k tu w idzenia zaszła p o trzeb a przem alo w ania m artw e j w kolorze p o w ierzch ­ ni kitów p ig m e n ta m i z „V inavilem ” jak o spoi­ wem , dopasow ując kolor do w ibracy jnego oto­ czenia. R e z u lta t w yżej p rzedstaw ion y ch p rac został u z n a n y w ostatecznej opinii kom isji od­ b ioru za w ysoce zadow alający.

kons. Hanna Markowska Sekcja K onserwatorska

Związku Polskich A rtystów P lastyków

LE TRANSFERT DES PEINTURES DES PAROIS À L’ÉGLISE ORTHODOXE EN BOIS

(ULUCZ — DISTR. BRZOZÓW) — APPLICATION DE LA MÉTHODE DU „MONTAGE À SEC” 1962 — 1964

L ’église orthodoxe en bois du culte gréco-catho­ lique, dans la localité Ulucz, distr. Brzozów est con­ sidérée comme le plus précieux des 7 m onum ents de ce genre de construction conservés dans la voïvo- die de Rzeszów. On détermine la date de sa con­ struction à l ’année 1510.

Les peintures des parois exécu tées au tem pera se sont conservées uniquem ent sur l’une des parois du coté nord et en très m auvais état. Vu qu’un nombre considérable de poutres dans l’église fu ­ rent atteintes de m oisissure, il a fallu les rem placer par des poutres n ou velles et le conservateur avait pour but de sauver ces peintures d’une destruction com plète Leur com position picturale constitue un ensem ble de quadrilatères représentant des scènes de la Passion. Sur un fragm ent de la coupole au-dessus de la paroi — une com position dans un triangle illustre la Resurrection et sur les pendentifs sont présentées les figures des apôtres, à gauche — Saint Luc, à droite — S aint Mathieu.

Etant donné le m auvais état de conservation de cette peinture, la décision fu t prise de procéder à un „montage à sec”, expérience sansi p r é c é d e n t en Pologne. Après avoir effectu é les travaux consi­ stant à consolider la peinture par l’application du po- lyacétate de v in y le (Vinavyle), à protéger celle-ci par une couche de papier de soie japonais et de m arli sur pate de cire, et en su ite à dém onter les poutres, enlever les couches du bois pourri jusqu’à la couche picturale, en laissant toutefois une couche de bois

d ’un à trois cm d’epaisseur, à nettoyer la couche de bois et la couche picturale ainsi dégagées des ré­ sidus de pourriture et la protéger en em ployant des fongicides et insecticides et le vin oflex, ainsi qu’à com pléter les déficiences par une pate de sciu ­ re avec le vin oflex, — la peinture fut transférée sur des supports en form e de panneaux de copeaux de m êm e dim ensions. La peinture fut collée à l’aide d’une colle de phenol-form aldéhyde. Le m ontage des poutres du pendentif à l’em placem ent qu’elles oc­ cupaient fut exécu té pendant le trocage des poutres de l’église. Par contre, les peintures de la paroi nord, collées sur des panneaux de copeaux furen t pla­ cées sur la paroi à l’aide de crochets, execu tes en textolite sp écialem ent à ces fins, fix ées par d es vis de laiton.

Ce systèm e de m ontage permet d’assem bler des pąnneaux polychrom es quelconques tout en donnant à ces parois la durabilité et l ’élasticité voulues, in ­ dépendantes entièrem ent des déplacem ents inévita­ bles des poutres sur une n ouvelle paroi. Entre cette n ouvelle paroi et le revers des planches servant de support à la peinture, on laisse une couche d’iso­ lation à vide de 5 cm d’épaisseur.

L’ensem ble d e la peinture peut être dém onté et rem onté en quelques heures à peine ce qui con­ stitue la v aleu r essen tielle du „montage à sec”, en outre il d evient extrêm em ent facile de transférer les peintures sur des planches respectives dans des buts d ’exposition et de présentation.