Budowa technologiczna obrazów tzw. Szkoły Krakowskiej z lat 1420-1460 malowanych na podłożu drewnianym

Nykiel, Józef

Budowa technologiczna obrazów

tzw. Szkoły Krakowskiej z lat

1420-1460 malowanych na podłożu

drewnianym

Ochrona Zabytków 22/4 (87), 273-284

JÓZEF NYKIEL

BUDOWA TECHNOLOGICZNA OBRAZÓW TZW. SZKOŁY KRAKOWSKIEJ

Z LAT 1 4 2 0 -1 4 6 0 MALOWANYCH NA PODŁOŻU DREWNIANYM

W roku 1962 został opublikowany mój artykuł

pt. Budowa technologiczna obrazów sztalugo­

w ych na desce tzw . Szkoły Sądeckiej z lat

1420— 1460 1. Obecne opracowanie jest konty­

nuacją wspomnianego zagadnienia tym razem

w odniesieniu do tzw. Szkoły K rakowskiej. Za­

interesowania 'autora skupiły się wyłącznie na

obrazach tryptyków malowanych na podłożu

drew nianym — pom inięto całkowicie w ystrój

rzeźbiarski. Badania przeprowadzono na zna­

nych z opracowań i p u b lik acji2 obiektach, znaj­

dujących się iw zbiorach m uzealnych i kościel­

nych. Trudności w ynikające z ekspozycji ty ch ­

że obiektów narzuciły ram y wyboru i ogranicze­

nia pewnych charakterystycznych fragm entów

mówiących o budowie technologicznej

całego

obiektu. Ograniczono również zakres analizy fi­

zykochemicznej niektórych pigm entów, ponie­

waż dobry stan obiektów oraiz ich ch arakter mu­

zealny nie pozwoliły pobrać próbek o wielkości

umożliwiającej pow tarzanie i pogłębianie b a­

dań, np. chrom atografia.

Opracowano takie zagadnienia jak:

a) podobrazie — jakość i wykonanie,

b) zaprawa m alarska — rodzaj i sposób w yko­

nania,

c) rysunek — rodzaje i sposób wykonania,

d) technika pozłotnicza — sposób wykonania,

e) technika malowania,

f) identyfikacja m ateriałów użytych do budo­

w y malowidła — zaprawy, pigmentów, folii,

drew na itp.

Pom inięto zagadnienie rozpracowania składu

ilościowego i jakościowego spoiwa użytego w

badanych obiektach, ponieważ zagadnienie to

będzie oddzielnym przedm iotem badań. W ze­

staw ie poszczególnych zagadnień nie uwzględ­

niono rentgenogram ów — zdaniem autora były

one niepotrzebne, bowiem w szystkie poruszone

zagadnienia bez tru d u zostały odczytane i wy­

jaśnione sposobami podanym i poniżej. A uten­

1 „ O c h ro n a Z a b y tk ó w , X V (1962) n r 4, s. 6.

2 M . W a l i c k i , M a l a r s t w o p o l s k i e , g o t y k , r e n e s a n s ,

tyczność obiektów poza pew nym i rek o n stru k ­

cjam i nie nastręczała trudności w udokum ento­

w aniu rozpatryw anych zagadnień.

W szystkie

przekroje profilowe, ilustrujące zagadnienia

techniki malowania,

zostały

sfotografowane

i opisane.

O B IE K T Y I M E T O D A B A D A Ń

W skład badań weszły następujące obiekty:

1. T ryptyk z Opatówka — 1460, Muzeum Na­

rodowe, Warszawa,

2. P oliptyk Dominikański — 1460, „Złożenie

do grobu”, (kwatera) Muzeum Narodowe, K ra­

ków,

3. Poliptyk A ugustiański — II poł. XV w.,

„Pojm anie, Modlitwa w Ogrójcu, W ypędzenie

przekupniów ze św iątyni”, Muzeum Narodowe,

Kraków,

4. T ryptyk z Tuchowa — ок. 14601— 1470, obraz

środkowy tryp tyk u „Sacra Conversazione”, Mu­

zeum Narodowe, Kraików,

5. T ryptyk Św. Trójcy — 1467, „Chór dzie­

w ic”, aw ers skrzydła, scena dolna, katedra, Wa­

wel, Kraków,

6. T ryptyk M. B. Bolesnej

—

1470— 1480,

„Zdjęcie z K rzyża”, aw ers skrzydła, scena dol­

na, kated ra, Wawel, Kraków,

7. T ry ptyk z Mikuszowic — ok. 1470, „Św.

H ieronim ”, aw ers skrzydła, scena dolna, Mu­

zeum Narodowe, Kraków,

8. P dliptyk Olkuski — ok. 1480, „Nawiedze­

nie”, aw ers skrzydła, scena dolna, kościół p ara­

fialny, Olkusz.

Podobrazia obiektów identyfikow ano metodą

mikroskopowego badania drewna. Za podstawę

uzyskania pełnego w yniku p rzy jęto dla każdego

podobrazia trzy przekroje: poprzeczny, styczny

i promieniowy. P łótno w ystępujące w podobra­

ziach identyfikow ano m etodą chemiczną. Zapra­

w ę m alarską, pigm enty, folie, m etal — m etodą

mikrochemiczną. Z każdego óbiektu pobierano

w c z e s n y m a n i e r y z m , W -w a 1963. T a m ż e z a w a r ta p e łn a

l i t e r a t u r a ź ró d ło w a o d n o sz ą c a się do b a d a n y c h o b ie k ­ tó w .

1. P r z y r z ą d do p o b ie r a n ia p r ó b e k p r z e k r o j ó w p r o f i ­ l o w y c h . I. A p p a r e i l p o u r le p r é l è v e m e n t d e s é c h a n ti ll o n s des s e c t io n s p r o f i l é e s 2. P r ó b k i w a r s t w y m a l a r s k i e j w r a z z z a p r a w ą i p o d ­ o b r a z i e m — s t r z a ł k a w s k a z u j e w ł ó k n a p łó tn a . 2. E c h a n t i l l o n s de la c o u c h e p i c t u r a l e a v e c la p r é p a r a ­ ti o n e t le s u p p o r t '—' la f l è c h e i n d i q u e les f i b r e s d e la toile

uspraw nioną m e to d ą3 (il. il. 1, 2) 3— 4 próbki

i profilowe przekroje zaprawy z malowidłem

z różnych miejsc dla sporządzenia danych o

3 J. N y k i e l , N o w a m e t o d a p o b ie r a n ia p r ó b e k p r z e ­ k r o j ó w p r o f i l o w y c h z a p r a w y z m a l a t u r ą z o b r a z ó w m a l o w a n y c h n a p o d ł o ż u d r e w n i a n y m i r z e ź b p o l i c h r o ­ m o w a n y c h , „ Z e sz y ty n a u k o w e A .S .P .” K r a k ó w (w d r u ­ k u ). 4 C e n n i n o C e n n i n i , R z e c z o m a l a r s t w i e , p r z e ­ k ła d S . T y s z k ie w ic z a , W ro c ła w 1935 r. s. 65. 5 J a c q e l i n e M a r e t t e , C o n n a is s a n c e des p r i m i

-straty g rafii malowidła. Określenie techniki m a­

lowania uzyśkanio przy pomocy m etod optycz­

nych, a otrzym ane wyniki charakterystyczne

dla poszczególnych obiektów, udokum entowano

posługując się mikro i m akro-fotografią. Spo­

rządzono graficzny układ w arstw owy etapów

budowy m alatury, oraz dostępnych i zachowa­

nych w stanie pierw otnym wiązań zamkowych

naroży ram , iktóre stanowiły wówczas integral­

ną część obrazu.

P O D O B R A Z IA

Wykonane są z 2—6 desek grubości 15— 20 mm,

ciętych wzdłuż słoi i sklejonych na styk. Za­

równo podobrazia jak i ram y, stanowiące pier­

wotnie integralną część obrazów malowanych

dwustronnie, były wykonywane z drew na lipy

szeroko lub wąskolistnej. DeSki użyte na podo­

brazia dobierano starannie, na ogół bez pęknięć

i sęków, powierzchnie ich w yrównano strugiem.

W niektórych fragm entach natrafiono na ślady

porysowania 'powierzchni drew na 4 dla nadania

jej większej przyczepności do zaprawy. Ślady

te są widoczne na niektórych przekrojach.

Obrzeża desek wpuszczone w ram y były odpo­

wiednio ścięte (il. 3). W malowanych jedno­

stronnie środkowych obrazach try p tyk ó w czę­

sto spotykane są w zm acniające szpągi poprzecz­

ne 5, a w obrazach malowanych dw ustronnie

rolę szpągów spełniają ramy. Ramy z podo­

braziem łączone są za pomocą tizw. pióra, a n a­

roża ram różnymi wiązaniami zamkowymi (il.

il. 4, 5). Większość pierw otnych ram z uwagi

na później wprowadzone konstrukcje dodatko­

we nie pozwoliła na zupełnie pew ne ustalenie

pierw otnego systemu łączeń. Część obiektów

została oprawiona w ram y późniejsze.

P ł ó t n o w ystępuje praw ie we wszystkich ba­

danych obielktach, jakkolwiek nie zostało to

udokum entowane we wszystkich obrazach ze

względu na niemożność ich przebadania. Cza­

sami płótno w ystępuje na całej powierzchni

podobrazia, np. w poliptyku Dominikańskim

(il. 6) i A ugustiańskim 6. W pozostałych obiek­

tach stwierdzono jego zastosowanie na stykach

desek oraz narożach ram . Płótno w ystępuje

również gdzieniegdzie w miejscach pęknięć pod­

obrazia lub ubytkach po sękach. W miejscach

tych naklejane jest w kształcie pasków. Mamy

tu do czynienia z płótnem lnianym, średnio gru­

bym o typowym splocie. Celem jego użycia jest

zabezpieczenie w arstw y m alatu ry przed nad­

m iernym pękaniem oraz wzmocnienie klejonych

części podobrazia.

ti f s p a r l’e t u d e d u B o is d u X I I e a u X V I e siècle , P a ­ r is 1961. S z p ą g i w z m a c n ia ją c e , w y s tę p u j ą c e w m a l a r ­ s tw ie w ło s k im , m a ją p e w n e o d b ic ie w o d n ie s ie n iu w y ­ łą c z n ie do o b ra z ó w śro d k o w y c h t r y p t y k ó w n a sz e j szk o ły . 6 W ia d o m o ść ta p o tw ie r d z o n a z o s ta ła p rz e z p r a c o w ­ n ik ó w p r a c o w n i k o n s e r w a to r s k ic h M u z e u m N a ro d o ­ w eg o w K ra k o w ie .

274

S p o i w e m s ł u ż ą c y m d o p r z y k l e j e ­

n i a

p o d o b r a z i a

był

klej

glutynow y.

Zidentyfikowano go sposobem optycznym na

zasadzie porów nania z klejam i glutynowym i

w ystępującym i we wzorcowych próbkach za­

praw, a chemicznie stwierdzono obecność biał­

ka. Na podstawie uzyskanych wyników można

stwierdzić, że klejem glutynow ym powlekano

podobrazie obustronnie. Następnie na powierz­

chnię podobrazia lub naroża ram nakładano pa­

ski płótna nasycone roztworem klejowym. Z ob­

serw acji pobieranych przekrojów zapraw y Z

malowidłem wynika, iż gęstość roztworu klejo­

wego była w poszczególnych obiektach różna.

N iektóre z nich wykazują w yraźnie zarysowu­

jącą się w arstw ę tego spoiwa, inne — nie ujaw ­

niają najm niejszych jego śladów. Pewne zja­

wiska przem aw iają i za tym, że używano roz­

tworów klejowych pochodzących z klejów o

większym lufo m niejszym zanieczyszczeniu.

Ilu-3. S p o s ó b łą c z e n ia p o d o b r a z ia z r a m ą s t o s o w a n y w o b i e k t a c h z tz w . S z k o ł y K r a k o w s k i e j . 3. M é t h o d e d ’a s s e m b l a g e d u s u p p o r t e t d e l’e n c a d r e m e n t d u t a b l e a u e m p l o y é d a n s les o b j e c ­ t i f s d e l ’Ecole de C r a c o v ie 4. T r y p t y k z O p a t ó w k a , p r z y ­ k ł a d w i ą z a n i a n a r o ż n i k a r a m y . 4. T r i p t y q u e d ’O p a t ô w e k , e x e m ­ ple d e l ’a s s e m b l a g e de l ’e n c o ig ­ n u r e d u c a d r e 5. T r y p t y k M . B. B o l e s n e j , p r z y ­ k ł a d w i ą z a n i a n a r o ż n i k a r a m y . 5. T r i p t y q u e d e la V i e r g e D o u l o u ­ re u s e , e x e m p l e d e l’a s s e m b l a g e de l ’e n c o i g n u r e d u ca d re 6. P o li p ty k D o m in ik a ń s k i, p r z y k ł a d p ł ó t n a p o k r y w a ­ j ą c e g o p o d o b r a z i e ( w k o le ) o raz d e k o r a c j i r e l i e f o w e j . 6. P o l y p t y q u e D o m i n i c a i n , e x e m p l e d e toile r e c o u v r a n t le s u p p o r t d u t a b l e a u (d a n s le cercle) a in s i q u e d e la d é c o r a t i o n e n r e l i e f 7. T r y p t y k z T u c h o w a , s t r a t y g r a f i a w p o w i ę k s z e n i u m i k r o s k o p o w y m (100 X ) , m - w a r s t w a m a l a r s k a ; 1— 6 w a r s t w y z a p r a w y k r e d o w o - k l e j o w e j ; d - p o d o b r a z i e d r e w n i a n e . 7. T r i p t y q u e d e T u c h ó w , s t r a t i g r a p h i e a g r a n d i e sous m i c r o s c o p e (100 X ) m — c o u c h e d e p e i n t u r e ; 1 —6 c o u c h e s d e la p r é p a r a t i o n c ra ie -c o lle ; d — p a n n e a u en bois

275

stracją tego są zaprawy m alarskie o czym mo­

wa poniżej.

ZAiPRAWA M A LA RSK A

Składa się z k red y pławionej i roztw oru kleju.

Badania chemiczne nie w ykazały żadnych

domieszek

gipsu

lub

innych

m ateriałów .

Stosowany wypełniacz — kreda, je st w ogólno­

ści jednolity, nie zauważono szczególnych róż­

nic w ziarnistości i gatunkach kredy. J e j zde­

cydowana ibiel i zwartość cząstkowa świadczy

o dobrym g atunku kredy, któ ra jednak w ystę­

puje tylko w nielicznych zaprawach w całej

swej grubości, w innych zaś wyłącznie w górnej

w arstw ie tuż pod malowidłem. W nielicznych

przekrojach stwierdzono, że pierw sza w arstw a

zaprawy leżąca bezpośrednio na podłożu drew ­

na jest zdecydowanie ciemniejsza i o grubszym

ziarnie k red y co przem aw iałoby za tym, iż róż­

nicowano gatunki kredy zależnie od kolejno­

ści nakładania poszczególnych w arstw . Grubość

zaprawy w badanych obiektach jest różna. Z re­

guły w awersach skrzydeł i obrazach głównych

jest grubsza, na rew ersach znacznie cieńsza.

We wszystkich przypadkach jej grubość zależ­

na jest od ilości w arstw , która w aha się w gra­

nicach od 3— 10 (il. 7). W zależności od stoso­

wanych rodzajów kredy, a w szczególności ga­

tunków klejów ,

odczytanie poszczególnych

warstw zapraw y jest niejednolite. Pew na grupa

obrazów charakteryzuje się zwiększoną daw­

ką roztw oru klejow ego w zaprawie, oraz — jak

można przypuszczać — o większym zanieczysz­

czeniu, co w przekroju profilowym d aje całko­

w itą czytelność poszczególnych w arstw . W in­

nych obiektach różnice pomiędzy w arstw am i są

zatarte i czytelność ich dla badań została wywo­

łana sztucznie. M oment wywołanego odczyta­

nia trw ał w ystarczająco długo, aby można było

wykonać zapis tych w arstw . Zajm ując się iloś­

cią w arstw zapraw m alarskich badanych obra­

zów, byłoby nieścisłością (technologiczną poprze­

stać na ilościowym odczycie mikroskopowym.

O dtw arzając technikę ich pierw otnego wykona­

nia, należy do każdej ze stw ierdzanych ilości

dodać przeciętnie ok. 2 warstw, k tó re w dal­

szym etapie nakładania zapraw y p rzy szlifowa­

niu jej powierzchni zostają częściowo lub cał­

kowicie zlikwidowane. Szlifowanie zapraw y jest

końcowym etapem w przygotow aniu podłoża

do techniki pozłotniczej i m alarskiej.

RY SUNEK

W ystępuje w czterech odmianach ch arak tery ­

stycznych dla m alarstw a tablicowego. K olej­

ność pow staw ania poszczególnych rodzajów ry­

sunku jest rozłożona n a wszystkie etapy pow­

staw ania dzieła malarskiego.

R y s u n e k

g r a w e r o w a n y

(il. 8) jest

pierwszym etapem rysowania na wyszlifowa-

nej zaprawie w oparciu o uprzednio opracow a­

ne kompozycje n a kartonie. W ystępuje z regu­

ły na awersach skrzydeł i na środkowych o b ra­

zach tryptyków. Określa on głównie zarysy

kompozycji np. szaty, architekturę, a try b u ty

itp. Zadaniem jego jest uczytelnienie kompozy­

cji od początku do końca malowania, bowiem

przez swoisty wgłębny ry t w zaprawie jest w i­

doczny naw et poprzez w arstw ę malowidła. W y­

konany jest ostrym narzędziem (rylcem) przez

wydrapywanie.

R y s u n e k

r y s o w a n y

p ę d z l e m

(il.

il. 9, 10) w ystępuje talk na awersach jak i re­

wersach skrzydeł oraz w obrazach środkowych.

Jest następną fazą rysowania detali w kompo­

zycji po rysunku grawerowanym, oraz uzupeł­

nieniem szczegółów — czasem w stępnym mo-

delunkiem draperii szat sposobem kreskow ania.

Można również przypuszczać, iż niejednokro­

tnie był środkiem bezpośredniego rysowania lub

uzupełniania detali w ram ach kompozycji za­

kreślonej rysunkiem grawerowanym. Ten ro­

dzaj rysunku jest również nieodłącznym ele­

m entem rysowania iw dalszym etapie pow staw a­

nia dzieła a to: n a złoconych pow ierzchniach

szat, na draperiach, w tłach, aureolach itp.

(il. 8).

R y s u n e k r a d e ł l k o w a n y (il. 8) pow sta­

je w w yniku prowadzenia narzędzia metalowego

(radełka) przy odpowiednim nacisku na pow ierz­

chnię zaprawy. W ykonywany jest w dwu róż­

nych fazach pow staw ania obrazu.

iPierwsza

przed malowaniem, jest to jednak rzadziej spo­

tykany rodzaj rysowania. Faza druga pow sta­

w ania tego rysunku, to mom ent dosychania fo­

lii złotej lub srebrnej, w tedy kiedy zaprawa

jest jeszcze elastyczna. W ten sposób dekorow a­

no detale na zbrojach, akcesoriach itp. Podobny

typ rysunku dekoracyjnego wykonano oddziel­

nymi nakłuciam i szpikulcem. Wówczas punkci­

ki stanowiące odcisk narzędzia są podobne do

radełkowanyeh lecz nierów nom iernie rozłożo­

ne. W ystępuje on w try p ty k u Mikuszowickim,

poliptyku Augustiańskim , w Sacra Conversa­

zione.

R y s u n e k p u n c o w a n y

(il. 8) podobnie

jak radełkow any jest formą dekorowania detali

złoconych i sreb rzonych7. W ykonany również

w momencie dosychania folii. Średnica punktów

puncowamych jest różna w zależności od w iel­

kości używ anej puncy i w aha się w granicach

od ok. 1—3 mm. Ten rodzaj rysunku najczęściej

stosowany jest w aureolach, koronach, mitrach.

/ R E L IE F

W ystępuje praw ie w e wszystkich badanych

obiektach (il. il. 6, 9). Z reguły stosowany jest

na awersach obrazów, w tłach złoconych oraz

7 B. S l a n s k y , T e c h n i k a m a l a r s t w a , T . I, W a rs z a w a I960, ry c . 47b.

8. P o l i p t y k A u g u s t i a ń s k i , p r z y k ł a d r y s u n k u r a d e ł k o w a n e g o (a); r y s u n ­ k u g r a w e r o w a n e g o (b); r y s u n k u p u n c o w a n e g o (c); r y s u n k u w y k o n a ­ n ego p ę d z l e m ( w s z y s t k i e na c y n o ­ w e j folii). 8. P o l y p t y q u e A u g u s t i n , e x e m p l e de d e s s in m o l l e t é ( a \ d e d e s s i n g r a v é (b), de d e s s i n p o i n ç o n n é (c), de d e s s in a u p i n c e a u ( t o u s su r u n p aillo n) 9. P o l i p t y k D o m i n i k a ń s k i , w p a r t i i a r c h i t e k t o n i c z n e j p o p r z e z w a r s t w ę bie li p r z e b i j a r y s u n e k p o sta c i l u d z ­ k i e j w y k o n a n y c z a r n ą f a r b ą p r z y p o m o c y p ę d z l a . 9. P o l y p t y q u e D o m i n i c a i n , d a n s la p a rtie a r c h i t e c t u r a l e à t r a v e r s la c o u c h e d u b la n c o n p e r ç o i t le d e s s in d ’u n e f o r m e h u m a i n e e x é c u t é en c o u le u r n o ir e a u m o y e n d ’u n p in c e a u 10. T r y p t y k M. B. B o l e s n e j , p r z y ­ k ł a d s z t a n c o w a n e g o o r n a m e n t u s z a ­ t y (a) o r a z r y s u n k u m a l o w a n e g o p ę d z l e m p o d w a r s t w a m i m a l a t u r y ( w k ó ł k u ) . 10. T r i p t y q u e d e la V i e r g e D o u l o u ­ r e u s e , e x e m p l e d e l ’o r n e m e n t e s ­ t a m p é d e la r o b e (a) a i n s i q u e d u d e s s i n à l ’a id e d ’u n p i n c e a u , sous le s c o u c h e s d e p e i n t u r e ( d a n s le cercle)

na ramach. W ykonany jest sposobem rycia na

zwilżonej lub suchej zaprawie. Jest kolejnym

etapem po rysunku grawerowanym, aczkolwiek

może być w ykonany po rysunku rysowanym.

N iektóre rodzaje reliefu, będące najczęściej uzu­

pełnieniem reliefu rytego są wynikiem odci­

skania sztanc w w ilgotnej zaprawie.

'

T E C H N IK A P O Z Ł O T N IO Z A

•Po w ykonaniu wyżej omawianych etapów pra­

cy, kolejnym zagadnieniem jest technika pozła­

cania. M etalem używanym do pozłotnictwa było

złoto dukatowe i folia cynowa. Złoto w ystępuje

na awersach, folia cynowa na aw ersach a n a j­

częściej na rewersach skrzydeł. Folią złotą po­

kryw ano reliefy w tłach obrazów, aureole, de­

tale oraz ram y tryptyków. We wszystkich ba­

danych przypadkach położona na podkładzie

bolusowym (pulmenćie) czerwonym. Pow ierz­

chnie folii wykańczano w dw u w ariantach —

matowo luib polerowano na wysoki połysk.

F o l i a c y n o w a

ogólnie kładziona bezpo­

średnio na spoiwie bez dodatku bolusu, n aj­

częściej polerowana, w ystępuje pod trzem a po­

staciam i: laserowana goldlakiem (im itująca zło­

to), laserow ana spoiwem tem perowym zabar­

w ianym różnymi barw am i pigm entów oraz w

postaci surowej. Podobnie jak na folii złotej

ta k i tu na powierzchni w ystępuje bogato wpro­

wadzony rysunek konturow y w ykonany pędz­

lem najczęściej farbą czarną (il. 8). Często wy­

stępują złocone tła szat i draperie, w których

w pierw szej fazie przed złoceniem na pow ierz­

chni zaprawy, grawerowano gęsto bardzo dro­

bne kreski. Na tak zaikreskowanej powierzchni

kładziono folię złotą, na k tó rej malowano kon­

turow e ornam enty roślin farbą temperową.

T E C H N IK A M A L O W A N IA

R ozpatrując

technikę m alowania

badanych

obrazów należy stwierdzić, mimo chwilowego

braku danych o ilościowym składzie spoiwa, iż

niew ątpliw ie m amy do czynienia ze złożonym

składem spoiwa emulsyjnego. Pozornie wydaje

się, że jest ono jednolite we wszystkich obiek­

tach, mimo to zarysowują się pew ne różnice

cząsteczkowe składnika tłuszczowego. Należy

przypuszczać, że w niektórych obrazach użyto

spoiwa jajowego i to z przewagą żółtka, które­

go obecność d aje charakterystyczną i o znacz­

nej, dotychczas jeszcze zachowanej, elastycz­

ności powierzchnię mala tury. Za przykład może

posłużyć poliptyk Olkuski. Ogólnie

jednak

stw ierdza się duże podobieństwo techniki malo­

wania poszczególnych form we wszystkich obra­

zach.

K a r n a c j e t w a r z y i r ą k malowane są

niezw ykle starannie, cienko i bardzo gładko.

W pierw szej fazie w ykonano m odelunek cieni,

z którego na świeżo przechodzono do świateł,

te z kolei po przeschnięciu jeszcze raz wzmac­

niano przy zastosowaniu farby o większej gęsto­

ści. Charakterystyczne i bardzo precyzyjne w y ­

kończenia kreskowe np. włosów, wąsów, b rw i

i rzęs oraz błyski św iateł są końcowymi po­

ciągnięciami pędzla. W ystępują również k arn a­

cje modelowane przy pomocy kresek (tryptyk

Św. Trójcy), tak bardzo charakterystyczne dla

m alarstw a włoskiego tego okresu.

S z a t y o t o n a c j i c i e m n e j modelowa­

no w zasadzie mniej starannie w porów naniu

z karnacją tw arzy i rąk. W niektórych szatach

przebija duża swoboda operowania pędzlem, w

innych w ystępują niesłychanie miękkie i precy­

zyjnie modelowane przejścia walorowe (np. po­

liptyk Dominikański). W ystępują również wyżej

wspomniane wstępne modelowania kreskowe

(np. tryp ty k Milkuszowicki i poliptyk Olkuski).

D r a p e r i e i s z a t y o t o n a c j i j a s n e j

modelowano n a świeżo tj. ogólnie cieniowano

z przejściem do świateł. Po wykonaniu ogólne­

go m odelunku farbam i jasnym i z przejściam i

ciemniejszymi następowało pogłębienie walorów

ciemnych w stosunkowo ciemnych barwach

sposobem laserowania. W większości modelowa­

nych szat białych, wykończenie modelunku n a­

stępowało na uprzednio położonej w arstw ie far­

by białej (il. 11). Do tego etapu należą również

błyski, końcowe pociągnięcia pędzla o w yraźnie

w ystępującej fakturze '(il. 12). Dla bogatej ska­

li różnorodnych tkanin pociągnięcia i uderzenia

pędzla są przeróżne. Inaczej w yglądają w sza­

tach białych, inaczej w szatach im itujących bro­

katy, draperie dekoracyjne itp.

•

Ciekawym a zarazem rzadko spotykanym zja­

wiskiem technicznym jest sposób malowania

niektórych szat przy pomocy szablonu-sztancy

(np. try p ty k Św. Trójcy, tryp tyk M. B. Bo­

lesnej, poliptyk O lkuski (il. 10). Zdecydowana

faktura o charakterystycznym wyglądzie pow­

stała w w yniku położenia farby o pew nej gęs­

tości i grubości na powierzchni poprzednio po­

łożonej farby na k tó rą przed stwardnięciem

nałożono wzór odciekając fakturę sztancy. Sza­

blony te składały się z m ałych wycinków, które

oddzielnie łączono i pasow ano na powierzchni

obrazu. Skład tej w arstw y jest różny. W rozpa­

tryw anych przypadkach w ystępuje podstawo­

w y barw nik m ineralny (ugry), w jednym —

domieszka

czerwieni

organicznej

(tryptyk

M. B. Bolesnej), w innym — domieszka złota

w proszku '(poliptyk O lkuski i tryptyk Św.

Trójcy). W dalszej kolejności wykańczano de­

tale przez podkreślenie konturem , rysowanie

na foliach itp. Również ciekawym, aczkolwiek

rzadkim, zjawiskiem jest rysunek ornam entu

w ykonany spoiwem tem perowym z w ypełnia­

czem złota dukatowego w proszku (tryptyk

Św. Trójcy i tryptyk M. B. Bolesnej). W przy­

padkach malowania elementów architektonicz­

nych m am y ido ozynienia z modelowaniem

św iatła i cienia o jednolitej gęstości urobionej

farby, gdzie sposób laserowania raczej nie wy­

stępuje (np. poliptyk Augustiański,

Sacra

Conversazione).

W E R N IK S O W A N IE

Na wyschniętą powierzchnię m alatu ry kładzio­

no w arstwę w erniksu. O gatunku i wyglądzie

zewnętrznym pierw otnie używanych w ernik­

sów nie sposób obecnie powiedzieć nic pewnego

W ciągu wielu lat niektóre obrazy zostały prze­

m yte lub kilkakrotnie przew em iksow ane, co

zresztą znajduje odbicie w przekrojach profilo­

wych zaprawy z m alaturą. Można przypuszczać

że ówczesne w erniksy nie stanow iły tak po­

łyskliwej i tłustej powłoki jak dzisiejsze. Wer­

niksowanie m alatu ry jest czynnością końcową

w pow staw aniu dzieła sztuki omawianego

okresu.

WIN IO S K I

Zestawiając w yniki badań poprzedniej grupy

m alarstw a tego okresu tzw. Szkoły Sądeckiej

i obecnie przebadanej grupy tzw. Krakowskiej,

należy stwierdzić ogólnie, iż istnieje duże po­

dobieństwo w odniesieniu do poszczególnych

zagadnień. Do wspólnych cech technologicznych

należy zaliczyć takie, jak: rodzaj podobrazia

i jego konstrukcja, płótno wzmacniające pod­

obrazie, zaprawa kredowo-klejowa, rodzaje ry ­

sunku, technika pozłotnicza, dalej technika m a­

lowania o w ielu cechach wspólnych. Używane

pigm enty również pow tarzają isię w obydwu

grupach. Zasadniczą różnicą jest stosowanie w

obrazach Szkoły K rakowskiej folii złotej (złota

dukatowego) w awersach i Obrazach głównych,

która w Szkole Sądeckiej nie w ystępuje. Nie­

wielka liczba błękitów w ystępujących w oby­

l i . P o l i p t y k D o m i n i k a ń s k i , p r z y ­ k ł a d f a k t u r a l n y c h p o c ią g n i ę ć p ę d z ­ la w p a r t ia c h ś w i a t e ł na sz acie o raz m i ę k k o m o d e l o w a n y c h c ie n i (la se­ r u n k i ). 11. P o l y p t y q u e D o m i n ic a in , e x e m p l e d ’e f f l e u r e m e n t s de p i n c e a u f a c t u r é s d a n s les p a r t i e s d e s l u m i è r e s s u r la r o b e a in s i q u e d e s o m b r e s m o l l e ­ m e n t m o d e l é e s 12. P o l i p t y k D o m i n i k a ń s k i , p r z y ­ k ł a d f a k t u r a l n y c h u d e r z e ń p ę d z l a na u p r z e d n i o w y m o d e l o w a n e j s z a ­ cie. 12. P o l y p t y q u e D o m i n ic a in , e x e m p l e d e c o u p s d e p i n c e a u f a c t u r é s s u r la r o b e p r é a l a b l e m e n t m o d e l é e Z d ję c ia w y k o n a ł a u to r

з

dwu kręgach, również przejaw ia pewne różnice

a mianowicie: w Szkole Sądeckiej w trzech

przypadkach stwierdzono błękit górski, a w

Szkole K rakow skiej w czterech przypadkach

smaltę. W poliptyku Dominikańskim stwierdzo­

no w zaprawie obecność kredy i gipsu — jest to

jedyny przypadek w zespole badanych obiek­

tów. Poza tym w technice malowania charakte­

rystyczna dla szkoły sądeckiej fak tu ra bieli,

wykonana sposobem tepowania, nie występuje

w szkole krakowskiej.

Jeżeli porów nam y w ogólnych zarysach tech­

nologię obrazów naszej Szkoły Krakowsko-Są-

deokiej z ówcześnie stosowaną w innych kra­

jach, będzie ona przedstaw iać się z grubsza po­

dobnie. M alarstw o włoskie XV w. (opierając się

na traktacie С. C e n n i n i e g o) jest we wszy­

stkich fazach pow stania analogiczne prawie

z naszym i obrazami. Niepośrednią rolę odegra­

ło również m alarstw o czeskie tego o k resu 8,

którego w pływ w dziedzinie technologii docie­

rał na nasze tereny. Reasumując w yniki badań

i spostrzeżenia dotyczące m alarstw a Szkoły

K rakowsko-Sądeckiej XV w., stw ierdza się, że

w ogólności nie stw orzyła odrębności technolo­

gicznej w s'tosunku do współcześnie wówczas

istniejących szkół m alarstw a europejskiego9.

B A D A N IA C H E M IC Z N E P IG M E N T Ó W I F O L II 1. Z a p r a w a m a la r s k a W ęg la n w a p n ia (C aCO ą) — k re d a . G łó w n y m s k ł a d n i­ k ie m p o b r a n e j p r ó b k i j e s t k r e d a . W m a ły m p ro c e n c ie o b e c n y je s t ró w n ie ż s ia r c z a n w a p n ia (C a S 0 4) — gips. a) O b ecn o ść k r e d y u s ta lo n o w w y n ik u n a s tę p u ją c y c h r e a k c ji: p o z a d a n iu p r ó b k i 1 n H N1O3 n a s tą p iło i n t e n ­ s y w n e w y d z ie la n ie się g a z u — p r a w d o p o d o b n ie d w u ­ tle n k u w ę g la . W y k o n a n a p r ó b k a c h a r a k te r y s ty c z n a p o tw ie r d z iła p rz y p u s z c z e n ia . C a C 0 3 + 2 H N 0 3 -> C a ('N 0 3)2 + H ^O + C 0 2 Î W o b e c n o śc i k w a s u , tj. p o d w p ły w e m jo n ó w H. a n io n C 0 3" r o z k ła d a się z w y d z ie le n ie m C 0 2. P o c h o ­ d zą c y z ro z ło ż e n ia w ę g la n u k w a s e m a z o to w y m C 0 2 w y k r y to n a p o d s ta w ie r e a k c j i z w o d ą b a r y to w ą . W y ­ d z ie la ją c y s ię p o d c z a s r e a k c ji gaz w p u s z c z a n o p rz e z r u r k ę do w o d y b a r y to w e j. W s k u te k teg o zach o d ziła re a k c ja s trą c e n io w a : Ba (OH)2 + C ó 2 -> B a C 0 3 1 + H 20 w o d a b a r y to w a w ę g la n b a r u W te n sp o só b s tw ie r d z o n o o b e c n o ść jo n u w ę g la n o w e ­ go CO3". b) Je ż e li w y k r y to o b e c n o ś ć w ę g la n u , z a te m d a ło to p o d s ta w ę do w n io s k u , że m a s ię n a jp r a w d o p o d o b n ie j do c z y n ie n ia z w ę g la n e m w a p n ia . D a lsz a a n a liz a p o ­ tw ie r d z iła s u p o z y c je w w y n ik u p rz e p r o w a d z e n ia t y ­ p o w y c h re a k c ji ro z p o z n a w c z y c h . W p ie rw o b s e r w o w a ­ no z a b a rw ie n ie p ło m ie n ia p a ln ik a b u n s e n o w s k ie g o , s p o w o d o w a n e ś w ie c e n ie m so li w a p n ia u m ie sz c z o n e j n a p r ę c ik u p la ty n o w y m . S z k a r ła tn o - p o m a r a ń c z o w a b a r w a b ły s k a ją c y c h p ło m y k ó w , w s tę p n ie p o tw ie r d z iła p rz y p u s z c z e n ie .

c) N a s tę p n ie ro z tw ó r, w k tó r y m ro z p u s z c z o n o p i e r ­ w o tn ą p ró b k ę z a d a n o szc z a w ia n e m a m o n u , w y t r ą c a ­ ją c b ia ły o sad s z c z a w ia n u w a p n ia , co w s k a z a ło na o b ecn o ść jo n ó w C a ” .

C a ” + (O 0 O )"2 Ca (CO O )2 f

d) W p ró b c e z a p ra w y w y k r y to ró w n ie ż g ip s p r z y p o ­ m o c y r e a k c ji z c h lo r k ie m b a ru . C zęść p r ó b k i g o to w a ­ n a w w o d zie ro z p u ś c iła się tw o rz ą c r o z tw ó r s ia r c z a n u w a p n ia (gipsu) z a w ie ra ją c y jo n y S O " 4. W y k ry to je p rz e p r o w a d z a ją c r e a k c j ę w e d łu g n iż e j p o d a n e j f o r ­ m u ły :

S 0 4"" + Ba” — B a S 04 i

O p a d ł b ia ły d ro b n o k r y s ta lic z n y , je d w a b is ty osad tr u d n o ro z p u s z c z a ln y w k w a sa c h .

e) P ró c z w y m ie n io n y c h m e to d a n a lity c z n y c h , z a sto so ­ w a n o ró w n ie ż w o b ec n ie z n a c z n e j ilo ści p r ó b k i a n a liz ę s u b m ik r o k r y s ta lo s k o p o w ą , p o tw ie r d z a ją c p o p rz e d n ie w y n ik i. W y k ry to w a p ń ja k o c h a r a k te r y s ty c z n e k r y s z ­ ta łk i C aS Ó 4 w id z ia n e w p o lu m ik ro s k o p u w p o s ta c i c y tr y n o w o ż ó łte j b a r w y p o je d y n c z y c h ig ie ł lu b ich p ę c z k ó w . P o w ię k s z e n ie 1 2 0 -k ro tn e. C ra n ic a w y k r y ­ w a ln o ś c i do 0,05 Ca. 2. B iel o ło w io w a a) P ie r w o tn ą p ró b k ę , w k tó r e j d o p a tr y w a n o się b ie li o ło w io w e j ro z p u sz c z o n o w k w a s ie a z o to w y m . B u rz e ­ n ie się i u c h o d z e n ie g a z u św ia d c z y ło o r o z k ła d z ie s u b s ta n c ji. A n a lo g ic z n ie ja k w p o p rz e d n ie j p ró b c e w y k ry to ró w n ie ż jo n w ę g la n o w y C O3". P r z e p r o w a ­ dzono w ię c d a ls z ą p ró b ę n a k a tio n o ło w iu g d y ż p r z y ­ p u sz c z a n o , że b ie l je s t w ę g la n e m o ło w iu .

b) P ró b ę w y k o n a n o z jo d k ie m p o ta s u

P bC 03 + 2HNO3 — Pb(Ni03)2 + H20 + C 02 Î

P b ” + 2 J ’ —* P b J 2 i o p a d ł ż ó łty k r y s ta lic z n y o sad jo d ­ k u o ło w iu w s k a z u ją c y n a o b e c n o ść o ło w iu . N a d to w y k o n a n o d o d a tk o w o d w ie p ró b y m ik r o a n a li- ty ezn e . c) P ró b ę k ro p lo w ą p rz e p ro w a d z o n o n a b ib u le f i l t r a ­ c y jn e j. N a b ib u le u m ie sz c z o n o k r o p lę p r ó b k i w p o ­ sta c i o b o ję tn e g o r o z tw o r u a z o ta n u o ło w iu a n a s tę p n ie n a to m ie js c e n a n ie s io n o k r o p l ę w o d n e g o ro z tw o r u so li so d o w e j k w a s u ro d iz o n o w e g o (ro d iz o n ia n u so d o ­ w ego). W w y n ik u te j b a rd z o c z u łe j r e a k c ji p o w s ta ła c ie m n o fio le to w a p la m a , z n a m ie n n a d la o b ecn o ści z w ią z k ó w o ło w iu , tj. so li o ło w io w e j k w a s u ro d iz o ­ now ego

O

O

O

N a + P b ”

O^ \ / \

O N a

O

P b -f 2 N a . d) P ró b a ta z o s ta ła w y k o n a n a m e to d ą m i k r o k r y s ta - lo s k o p o w ą . O łó w z id e n ty fik o w a n o ja k o k o m p le k so w y z w ią z e k m e ta lo o r g a n ic z n y , s ta n o w ią c y a z o ta n o tio - m o c z n ik o ło w iu 2 P b (N 0 3)2 • 11CS(N H 2)2 c h a r a k te r y z u ją c y się k r y s z ta łk a m i w p o s ta c i p o ły s k u ­ ją c y c h , p r a w ie c z a rn y c h p a łe c z e k . P o w ię k s z e n ia 120- k ro tn e . G ra n ic a w y k ry w a ln o ś c i 1— 2 P b. 8 M o j m i r H a m s i k , „ U m è n i” X (1962) n r 4, s. 388—400. P o r u s z a p r o b le m y te c h n o lo g ic z n e m a l a r ­ s t w a c z e sk ie g o X V w ., m ię d z y in n y m i m ó w i o g a ­ tu n k a c h z a p ra w y k r e d o w e j, o r y s u n k u g ra w e ro w a n y m , ry s o w a n y m o te c h n ic e p o z ło tn ic z e j b o lu s o w e j itp . T e n ­ że w in n y c h n u m e r a c h p is m a w s p r a w o z d a n ia c h te c h ­ n o lo g ic z n y c h p o ru s z a p o d o b n e z a g a d n ie n ia . 9 P r a c a n in ie js z a s ta n o w i część p rz e w o d u k w a lif ik a ­ cy jn e g o I<-go s to p n ia w y k o n a n e g o p rz e z a u to r a p o d k ie r u n k ie m doc. dir. W. S le s iń s k ie g o . P o d s ta w o w e a n a ­ lizy c h e m ic z n e w y k o n a ł d r B o g u s ła w Ś liw a , a n a liz y s u b m ik ro s k o p o w e w y k o n a ł m g r inż. R o m a n B iliń ­ ski.

tfuaowa otjrazu poszczególnych obiektów malarstwa tzw. Szkoły Krakowskiej

T a b l. I Lp. Nazwa obiektu —

czas pow stania Rodzaje rysunku Technika m alow ania Technika pozłotnicza Laserunki

Podobrazie — gatunek drewna Obecność płótna w podobraziu 1. Tryptyk z O patów ka — 1460

Rys. grawerowany, rysowa­ ny pędzlem , radełkowany, puncowany.

Tem pera, twarze malow. gładko i m iękko, m odelowane raczej na mokro.

Folia złota kładziona na bolusie czerwonym, cynowa na spoiwie bez wypełniacza.

Gdzieniegdzie widoczne la­ serunki w końcowej fazie m alowania.

Drewno lipowe z k ilku de­ sek, gr. podobrazia ok. 1,5 cm.

Występuje na stykach desek i narożach ram .

2. Poliptyk D om inikań­ ski - 1460

Grawerowany, rysów, pę­ dzlem , radełkowany, głębo­ ki re lief w tłach złoconych.

Tem pera, twarze malow. b. cien­ ko i modelowane niesłychanie m iękko, błyski o zdecydowanej fakturze po pędzlu.

Jak wyżej. Cienie szat modelowane la- serunkowo — folia cynowa laserowana farbą lub pow le­ czona goldlakiem .

Jak wyżej — gr. podobr. ok. 2 cm. Występuje na całej po w. podobrazia we wszystkich obrazach. 3. Poliptyk Augustiań­ ski — 2 pol. XV w.

G raw erow any, rysów, pę­ dzlem , puncowany, radełko- wany.

Tem pera, draperie szat modelow. b. starannie, miękko i gładko, architektura malow. znacznie grubiej barw am i jasnym i.

Jak wyżej. Jak wyżej. Jak wyżej. Jak wyżej, występuje z oby­ dwu stron podobrazia.

4. Tryptyk z Tuchowa ok. 1 4 6 0 -1 4 7 0

Graw erow any, rysów, pę­ dzlem , puncowany, głęboki relief.

Tem pera, szaty modelow. mniej starannie, twarze miękko i cien­ ko, architektura (w bielach) gru­ bo, fakturalnie.

Folia złota na czerwonym bolu­ sie, cynowa na spoiwie białko­ wym na niej orn am . kontur, k ryj.

Fo lia cynowa laserowana tem perą.

Drewno lipow e, podobrazie z k ilku desek. N ie stwierdzono (zapewne występuje). 5. Tryptyk św. Trójcy — 1467 Grawerowany, rysów, pę­ dzlem , radełkowany punco­ wany, re lie f w tłach złoco­ nych.

Tem pera, szaty o barwach ciem ­ nych malow. cienko i modelow. m iękko na m okro, twarze m o­ delow. sposobem kreskowania, występują szaty wyciskane sztan- cam i.

F olia złota na bolusie czerwo­ nym.

Widoczne na karnacjach twarzy.

Jak wyżej, gr. podobrazia ok. 1,5 cm .

Nie stwierdzono, występuje na rzeźbach tryptyku.

6. Tryptyk M . B. Bole­ snej — 1470 — 1480

G raw erow any, rysów, pę­ d zlem , radełkowany, relief tla złoconego i obram ienia.

Jak wyżej, + rysunek rysowany z wypełniaczem proszku złota karatow ego.

Fo lia złota na bolusie czerwo­ nym , cynowa na spoiwie białko­ wym.

' Fo lia cynowa laserowana tem perą.

Drew no lipow e, podobrazie z k ilk u desek, gr. ok. 2 cm.

W ystępuje na stykach desek i narożach ram .

7. Tryptyk M ikuszow icki, ok. 1470

G raw erow any, rysów, pę­ dzlem , radełkowany, punco­ wany, re lief tła złoconego.

Tem pera, wstępny modelunek bezpośrednio na zaprawie wyk. sposobem kreskowania.

Jak wyżej — folia cynowa powle­ czona goldlakiem .

Jak wyżej. Jak wyżej — gr. podobr. ok. 2,5 cm .

Występuje na stykach desek podobrazia.

8. Poliptyk O lkuski ok. 1480

Jak wyżej. Jak w tryptyku św. Trójcy. Rys. konturow y wyk. na po w. szat spoiwem tem p. z wypełniaczem proszku złotego.

F olia złota na bolusie ugrowym, polerow ana, cynowa na spoiwie białkowym .

Jak wyżej — i powleczona goldlakiem .

Jak wyżej — gr. podobr. ok. 1,6 cm .

N a stykach desek p o d o b ra­ zia.

Przekrój profilowy zaprawy z malaturą (pomiary) w mm, Tabl. II Lp. O b ie k t ozn. pr. grubość zapraw y w pełnym pro filu ilość warstw w zaprawie grubość warstwy m alatury grubość warstwy spoiwa klejowego pomiędzy podł. a zaprawą uwagi : grubość werniksu 1. Tryptyk z Opatówka 1460 a 1,25 10 0,08 _ _ b 1,28 8 0,09 — -с 1,24 7 0,04 - -2. Poliptyk D om inikański — 1460 a 1,34 6 0,07 0,13 0,1 b 0,72 4 0,09 0,08 -с 0,86 4 0,04 -

-3. Poliptyk A ugustiański — 2 poi. a 0,48 3 0,09 0,17 0,1

XV w. b 0,54 3 0,14 0,02

-с 0,74 4 0,03 - 0,1

d 0,55 4 0,03 -

-4. Tryptyk z Tuchowa ok. 1460 — a 0,96 6 0,04 0,1 0,04 pow. drew.

1470 b 0,60 5 0,1 0,18 - szorstka

5. Tryptyk św. Trójcy 1467 a 1,13 5 0,03 — 0,08

b 1,36 4 0,14 — _—

с 1,66 6 0,03 - 0,03

6. Tryptyk M. B. Bolesnej, 1470 — d 0,69 8 0,03 0,06 _ pod warstwą

1480 a 0,73 ok. 2 0,08 0,102 0,06 m al. 1 warst.

b 0,75 ,, 3 0,03 0,02 - zapr. zaciem ­

с 0,44 ,, 3 0,1 0,08 0,02 niona

e 0,4 ,, 3 f o l i a z 1 o t a sp. olejow.

7. Tryptyk z M ikuszowic, ok. 1470 a 1,104 8 0,04 _ 0,1

b 0,504 6 0,1 0,102

-с 0,55 5 0,102 0,07

-8. Poliptyk Olkuski ok. 1480 a 0,74 6 0,06 _ 0,08 Podw. warstwa

b 0,83 5 0,09 - 0,1 m alatury

с 0,74 8 0,03 0,1 0,08 + 2-e warstwy

d 0,72 ok. 4 0,07 - ? werniksu

Wyniki badań chemicznych zaprawy i barwików poszczególnych obiektów Tabl. i i i

Lp. Nazwa obiektu Rodzaj

zaprawy Biele Ugry — żółte Czerwienie Niebieskie Zielone

Rodzaj folii C zarne 1. Tryptyk z O patów ka — 1460 kreda CaC O s biel oło­ wiowa P b C 0 3

ugier nat. cynober naturalny HgS sm alta + m ała ilość kobaltu - złoto -2. Poliptyk D om inikań­ ski — 1460 kreda + gips biel o ło­ wiowa

- cynober naturalny sm alta + m ała ilość kobaltu

zieleń gór­ ska

złoto czerń orga­ niczna

3. Poliptyk Augustiański 2 pol. XV w.

kreda biel oło­ wiowa

- 1. cynober natu ral­ ny 2. ziem ia czerwona - zieleń gór­ ska 1. złoto 2. cyna czerń orga­ niczna

4. Tryptyk z Tuchowa ok. 14 6 0 -1 4 7 0

kreda biel oło­ wiowa

aurypigm ent+ gley- ta (gładź)

cynober naturalny - zielona zie­ m ia nat. 1. złoto 2. cyna -5. Tryptyk św. Trójcy — 1467 '

kreda biel oło­ wiowa

1. cynober natu ral­ ny

2. ziem ia czerwona 3. smocza krew

zieleń gór­ ska

złoto czerń orga­ niczna

6. Tryptyk M. B. Bole­ snej — 1470—1480

kreda biel oło­ wiowa

1. glejta (gładź) 2. ugier ciemny 3. aurypigm ent

1. cynober n atu ral­ ny

2. smocza krew

- zielona zie­ m ia natu­ ralna

złoto czerń orga­ niczna

7. Tryptyk Mikuszowic- ki - 1470

kreda biel oło­ wiowa

1. ugier naturalny 2. okruchy folii

złotej

1. cynober natu ral­ ny 2. smocza krew sm alta f m ała ilość kobaltu zieleń gór­ ska 1. złoto 2. cyna czerń orga­ niczna

8. Poliptyk O lkuski — ok. 1480

kreda biel oło­ wiowa

glejta (gładź) + au­ rypigm ent

1. cynober n atu ral­ ny 2. smocza krew sm alta i m ała ilość kobaltu zielona zie­ m ia n atu­ ralna 1. złoto 2. cyna —

3. B a rw ik i ż ó łte W y k ry ty m b a r w ik ie m o k a z a ła się m ie s z a n in a d w ó c h p ig m e n tó w : a u r y p ig m e n tu tj. s ia r c z k u a r s e n u <As2S3) i g le jty P b O . a) A rs e n z id e n ty fik o w a n o p rz y p o m o c y m e to d y m i- k ro k r y s ta lo s k o p o w e j ja k o tr ó jjo d e k a r s e n u A s J 3. W p o lu w id z e n ia z a o b s e rw o w a n o ż ó łte i p o m a r a ń c z o ­ w e s z e ś c io k ą tn e p ły tk i, z m ie n ia ją c e sz y b k o k s z ta łty w o k rą g łe i o w a ln e k r ą ż k i. P o w ię k s z e n ie 2 5 0 -k ro tn e . G ra n ic a w y k ry w a ln o ś c i 0,2 A s. R e a k c ja id e n ty f ik a c ji a r s e n u p rz e b ie g a ła w e d łu g f o r m u ły :

I. As^S., + 6H C L — 2AsC'l3 + Э Н ^ II. A sC l3 + 3 K J -> A s J 3 + 3KjCl b) R ó w n o c z e ś n ie z b a d a n o o b e c n o ść s ia r k i z r e a k c ji I p rz y u ż y c iu p a s k a b ib u ły n a sy c o n e g o a z o ta n e m o ło ­ w iu P b ( N 0 3)2 + H 2S -> 2H Ni03 + P b S

P b S ja k o c z a r n y osad w y tr ą c a się n a p a s k u b ib u ły , c z e rn ią c go. c) O łó w w y k r y to w p ró b c e , s to s u ją c m e to d y ja k w o ­ b ec b ie li o ło w io w e j (p k t. 2). 4. U g ry P ie r w o tn ą p r ó b k ę ro z p u s z c z o n o w H N 0 3. P ig m e n t o k a z a ł się tle n k ie m ż e la z a , k tó r e w y k r y to tr z e m a m e ­ to d a m i: a) P rz e z d z ia ła n ie n a p ró b k ę w ro z tw o r z e s ia rk o c y - ja n k ie m a m o n o w y m ( r o d a n k ie m a m o n o w y m ). F e “ + 3C N S’ -> Fe(Q N S)3 K rw is to c z e rw o n a b a r w a ro z tw o r u św ia d c z y ła o o b e c ­ n o śc i żelaza. b) C zęść r o z tw o r u p r ó b k i z a d a n o r o z tw o r e m ż e la z o - c y ja n k u p o ta s u 4 F e “ ‘ + 3[Fe(O N )6] " " -> F e 4i[Fe(CN)6]3| C ie m n o n ie b ie s k i o sa d w s k a z a ł o b e c n o ść żela za. c) P ró c z ty c h r e a k c j i w y k o n a n o r ó w n ie ż r e a k c j ę m e ­ to d ą m ik r o k r y s ta lo s k o p o w ą , o z n a c z a ją c żelazo ja k o r ó ż n e c h lo r k i c e z o w o -ż e la z o w e F e C l3 . 2C sC l . H 20 ; 2 F eC l3 . 2 C sC l . H 20 i in n e . C h a r a k te r y s ty c z n e ż ó łte k r y s z ta łk i w id z ia n e w ś w ie ­ tle o d b ity m ja k o p r y z m a ty , ig ły i p ły tk i w ie lo ś c ie n n e . P o w ię k s z e n ie 85— 1 2 0 -k ro tn e . G ra n ic a w y k r y w a ln o ś c i 0,1 F e. 5. C z e rw ie n ie a) C y n o b e r (H gS) — stw ie rd z o n o w b a r w ik u tr u d n o - ro z p u s z c z a ln y m w stę ż o n y c h k w a s a c h . P o ro z p u s z c z e ­ n iu p r ó b k i w w o d z ie k r ó le w s k ie j i o d p a ro w a n iu , s u ­ c h ą p o z o sta ło ść ro z p u s z c z o n o w w o d z ie d e s ty lo w a n e j. P r ó b y p rz e p r o w a d z a n o z o b o ję tn y m r o z tw o r e m w o d ­ n y m u z y s k a n e g o c h lo r k u r t ę c i s to s u ją c r e a k c ję k r o ­ p lo w ą n a b ib u le c h ro m a to g r a fic z n e j z ro z tw o r e m jo d k u p o ta s u i c h lo r k u c y n a w e g o w o b e c a n ilin y H g “ + 2 J ’ H g J 2 H g “ + S n “ H g + S n “ “ U z y s k a n o ró ż o w ą p la m ę n a b ib u le c h a r a k t e r y s ty c z n ą d la z w ią z k ó w rtę c i. b) N a s tę p n a a n a liz a c z e rw ie n i w y k a z a ła o b ec n o ść : z ie m i c z e rw o n y c h — F e 20 3. B a rw ik ż e la z o w y z o s ta ł s tw ie r d z o n y n a p o d s ta w ie a n a liz p rz e p r o w a d z o n y c h m e to d a m i a n a lo g ic z n y m i ja k ie o p is a n o w p k t. 4. c) W g r u p ie b a r w ik ó w c z e rw o n y c h w y k r y to ró w n ie ż s m o c z ą k re w . R o z p u sz c z a n o p ró b k ę w n ie k t ó r y c h ro z ­ p u s z c z a ln ik a c h o rg a n ic z n y c h ja k : b e n z e n , to lu e n , a c e t o n i in n e . N a s tę p n ie s tr ą c a n o s u b s ta n c je ro z p u s z ­ c zo n e, s e le k ty w n ie o s a d z a ją c y m i, c ie k ły m i o d c z y n n i­ k a m i o rg a n ic z n y m i a z p r o c e n tu w y tr ą c o n y c h z w ią z ­ k ó w c h a r a k te r y s ty c z n y c h z id e n ty fik o w a n o ro d z a j b a r w ik a . 6. F o lia k o lo ru s r e b rn e g o a) C y n a — P ie r w i a s te k te n z o s ta ł w y k r y ty p rz y z a ­ s to s o w a n iu r e a k c ji w y k o n a n e j n a b ib u le c h r o m a to ­ g ra f ic z n e j (r e a k c ja k ro p lo w a ). P o ro z p u s z c z e n iu p i e r ­ w o tn e j p ró b k i w k w a s ie s o ln y m i n a n ie s ie n iu k ro p li je j n a b ib u łę n a ło ż o n o n a to m ie js c e k ro p lę m o lib d e - n ia n u a m o n o w e g o 2M o + 6 + S n + 2 2M o+ 5 + S n + 4 P o w s ta ła ty p o w a n ie b ie s k a p la m a z w ią z k u k o m p le k ­ so w e g o św ia d c z ą c a o o b ecn o ści cyny.

b) W y n ik te n z o sta ł p o tw ie r d z o n y m e to d ą a n a liz y m i- k ro k r y s ta lo s k o p o w e j.

O zn aczo n o c y n ę ja k o sz e ś c io c h lo ro c y n ia n p o ta s u K 2(S n C l6)

O śm io śc ia n y s iln ie ła m ią c e św ia tło o ra z k r y s z ta ły p rz e r o s to w e w p o s ta c i g w ia z d d a ły b e z s p rz e c z n ie t y ­ p o w y o b r a z o b ecn o ści c y n y . P o w ię k s z e n ie 1 4 0 -k ro tn e. G ra n ic a w y k ry w a ln o ś c i 5— 10 S n.

7. F o lia k o lo r u zło teg o

W y k o n a n e p ró b y m ik ro k ry s ta lo s k o p o w e w y k a z a ły n ie ­ zb icie, iż fo lia je s t ze zło ta.

a) Z ło to w y k r y to n a p o d s ta w ie o z n a c z e n ia go ja k o c z te ro c h lo ro z ło c ia n u k o fe in y . C ie n k ie z ło to -ż ó łte , n a k o ń c a c h h a c z y k o w a to z a k rz y w io n e ig ły i p ę c z k i ig ie ł d a ły ty p o w y o b ra z d la te g o z w ią z k u z ło ta . P o w ię k s z e ­ n ie 1 2 0 -k ro tn e . G ra n ic a w y k ry w a ln o ś c i 0,2 A u. b) O b e c n o ść z ło ta p o tw ie r d z o n o ró w n ie ż d r u g ą r e a k c j ą m i k r o k r y s ta lo s k o p o w ą p rz e p r o w a d z o n ą p r z y u d z ia le jo d k u s o d u i c h lo r k u cezu.

O zn aczo n o A u ja k o c z te ro jo d o z ło c ia n c e z u C s(A u J4), w y s tę p u ją c y ja k o k r y s z ta ły w p o s ta c i c z te ro p ro m ie - n is ty c h g w ia z d lu b o śm io śc ia n ó w z ło to -ż ó łte g o k o lo ­ r u . P o w ię k s z e n ie 1 8 0 -k ro tn e . G ra n ic a w y k ry w a ln o ś c i 0,1 A u . 8. B a rw ik n ie b ie s k i a) S tw ie r d z o n o s m a lt ę ja k o b a r w ik n a p o d s ta w ie o g lę ­ d z in p o d m ik ro s k o p e m p r z y b e z p o ś re d n im o ś w ie tle n iu o b ie k tu . O b ra z p r z e d s ta w ia ł w y ra ź n e , s iln ie ła m ią c e ś w ia tło k r y s z ta łk i k w a r c u z z a o k lu d o w a n y m w n ic h b łę k itn e g o k o lo r u b a r w ik ie m , co je s t c h a r a k t e r y s ty c z ­ n e d la s m a lty . b) A n a liz a m ik r o k r y s ta lo s k o p o w ą p o tw ie r d z iła o g lę ­ d z in y b a r w ik a . P r ó b a n a k o b a lt w y k a z a ła jeg o o b e c ­ n o ść o k re ś lo n ą z k ry s z ta łó w c z te r o s ia r k o c y ja n o r tę c ia - n u k o b a lt u Oo (H g tC N S ^ ] p o s ia d a ją c y c h p o s ta ć c ie m - n o b łę k itn y c h p r y z m a tó w i ig ie ł. P o w ię k s z e n ie 100- k r o tn e . G r a n ic a w y k r y w a ln o ś c i 0,05 Co. 9. B a rw ik i zielo n e W p ie r w o tn e j p ró b c e w y k r y to z a w a rto ś ć m ie d z i, k o ­ b a lt u i ż ela za. O z n a c z e n ia tr z e c h w y m ie n io n y c h k o m ­ p o n e n tó w b a r w ik a w y k o n a n o w y łą c z n ie m e to d a m i m i ­ k r o k r y s ta 1 os k o p o w y m i. a) Z a w a r to ś ć m ie d z i w y k r y to ja k o k r y s z ta ły s ia r k o - c y ja ń k u d w u a m in o m ie d z io w e g o {Co(NH3)2] (C N S ^ w p o s ta c i d łu g ic h n ie b ie s k ic h ig ie ł i zło ż o n y c h z n ic h ro z e t. P o w ię k s z e n ie 90— 1 2 0 -k ro tn e . G r a n ic a w y k ry w a ln o ś c i 0,08 C u . b) K o b a lt w y k r y to ja k w p r ó b c e n r . 8, p k t. b. c) Ż e la z o w y k r y to m e to d a m i ja k w p ró b c e n r. 4. 10. C z e rn ie w ę g lo w e S tw ie r d z o n o m ik ro s k o p o w o , że p r ó b k i b a r w ik ó w n ie ro z p u s z c z a ły się w ż a d n y m ze s tę ż o n y c h k w a s ó w a n i te ż w w o d z ie k r ó le w s k ie j. P ra ż o n e w ty g i e lk u s p a l a ­ ły s ię b e z p o z o s ta w ia n ia ja k ic h k o lw ie k s ta ły c h p r o ­ d u k tó w s p a le n ia .

m g r J ó z e f N y k ie l

K a te d r a T e c h n o lo g ii i T e c h n ik M a la rs k ic h A S P K r a k ó w

CONSTRUCTION TECHNOLOGIQUE DES TABLEAUX DE L’ECOLE DE CRACOVIE, DES ANNÉES 1420 — 1460, PEINTS SUR UN SUPPORT EN BOIS

L ’a u t e u r a e f f e c tu é u n e a n a ly s e te c h n o lo g iq u e d e 8 a u te l s d a ta n t de la I I m o itié d u X V e siè c le e t f a is a n t p a r t i e d u m ilie u a p p e lé „E co le de C r a c o v ie ”. C e la a p e r m is d ’é t a b l ir d es t r a i t s c a r a c té r is tiq u e s d e la te c h n o lo g ie p ic t u r a le de ce m ilie u e t de la c o m p a r e r a v e c la p e in t u r e e u ro p é e n n e d e c e tte é p o q u e . L e s u p p o r t d u ta b l e a u a é t é e x é c u té a v e c d es p la n c h e s d e b o is de tille u l s o ig n e u s e m e n t s é le c tio n n é e s , d ’u n e é p a is s e u r d e 15—00 m m , c o llé e s p a r a b o u ts . L es c a d re s f a i s a n t p a r t i e in té g r a n t e d es ta b l e a u x o n t é té e x é c u té s d e ce m ê m e bois. Oin a c o n s ta té d a n s p r e s q u e to u s les o b je c tif s la p r é s e n c e d ’u n e to ile p a r la q u e lle on a g a r n i les p a r e m e n ts d u f o n d d u ta b le a u s o it d a n s l ’e n s e m b le , s o it en p a r t i e — s u r le r a c c o r d e m e n t des p la n c h e s e t d es in é g a lité s . L ’a d h é s if s e r v a n t a u co lla g e d u f o n d d u ta b l e a u é ta i t la c o lle de g lu tin e .

L a p r é p a r a tio n d e p e in t u r e s e co m p o se de c ra ie lé v ig é e e t d ’u n e s o lu tio n d e co lle. O n n ’a p a s d é c o u v e r t d ’a d d itio n d e g y p se ou d ’a u tr e s m a tiè r e s . O n a s u p e r ­ p o sé la p r é p a r a ti o n p a r d e n o m b r e u s e s c o u c h e s — de 3 j u s q u ’à 10. T e d e s s in a p p a r a î t so u s p lu s ie u r s f o r m e s v a rié e s : le d e s s in g r a v é r é v è le la c o m p o s itio n s u r la p r é p a r a ti o n p o lie , le d e ss in a u p in c e a u c o m p lè te le d e s s in g r a v é e t c e in t q u e lq u e s u n s d es c o n to u rs a u m o m e n t d e la f i ­ n itio n d es tr a v a u x de p e in tu r e , le d e s s in m o lle té et p o in ç o n n é e s t e ff e c tu é s u r u n fo n d e m e n t f r a is , so u p le , p o u r d o n n e r u n e p lu s g ra n d e p la s tic ité à c e r ta in e s p a r tie s . L es fo n d s d o ré s e t les c a d re s so n t tr è s s o u v e n t d é c o ré s p a r des re lie fs . P o u r les tr a v a u x de d o ra g e , on a e m p lo y é u n e f e u ille d o ré e ou u n p a illo n . C e d e r n ie r é ta i t s o u v e n t la c é r é e n o r ou en d ’a u tr e s c o u le u rs. L a te c h n iq u e de p e in t u r e é t a i t b a s é e s u r des p e in t u r e s à c o lle e m u lsiv e . V r a is e m b la b le m e n t o n e m p lo y a it p a rf o is le li a n t d ’o euf. S u r la p e in t u r e sè c h e , on p o s a it u n e co u c h e de v e rn is ; to u te fo is , p a r s u ite de n o m b r e u x la v a g e s e t de n o u v e a u x v e rn is s a g e s e ff e c ­ tu é s a u c o u rs d es siècles, il e s t d iffic ile a u j o u r d ’ h u i d e d é f in ir sa c o m p o s itio n e x a c te . C o m m e le d é m o n tr e n t des c o m p a ra is o n s e ff e c tu é e s , d es d if fé re n c e s f o n d a m e n ta le s te c h n o lo g iq u e s n ’a p p a ­ r a is s e n t p o in t p a r r a p p o r t a u m ilie u a p p e lé E co le d e S ącz, a g is s a n t d a n s c e tte p é rio d e , n i a v e c la p e in t u r e o u e s t-e u ro p é e n n e de la m ê m e é p o q u e .