Zygmunt Szafran
Problemy konstrukcyjne przy
konserwacji zabytkowego domu "Pod
Przepiórczym Koszem" w Legnicy
Ochrona Zabytków 23/3 (90), 220-225
1970
KOMUNIKATY, D Y S K U S J E
ZYGM UNT SZAFRAN
PROBLEMY KONSTRUKCYJNE PRZY KONSERWACJI ZABYTKOWEGO DOMU „PO D PRZEPIÓRCZYM KOSZEM” W LEGNICY
S y t u a c j a i c h a r a k t e r y s t y k a o b i e k t u . B u d y n ek je st u sy tu o w a n y w zabudow ie zw artej środ k ow ego bloku R ynku w L egnicy (R ynek nr 40) w narożu w ąsk iego zaułka u li cy P iek arsk iej (d aw n iej K opernika), oddziela jącego zesp ół ratusza, teatru i „kram ów śled zio w y c h ” od p ozostałej części zab u dow y m ieszka niow ej ry n k u (il. 1). P o w sta ł praw dopodobnie w 1 p o ło w ie X V I w . D atow an ie to potw ierdza ją d ek oracje sg ra ffito w e na zew n ętrzn ej ścia n ie b ud yn ku od str o n y zaułka oraz na w yk u szu.
O biekt n ie został dotąd n ależy cie zb ad any przez h istory k ów arch itek tu ry. S zczeg ó ln ie interesu jące są p iw n ice, k tórych ścia n y i b eczkow e sk le p ienia w y k o n a n e są z k am ien ia łam anego na zapraw ie w ap ien n ej. Część p om ieszczeń p iw n iczn ych od stro n y ryn k u w y ch o d zi poza obrys budynku.
Do n aszych czasów dom d och ow ał się jako pię ciok on d yg n acyjn a budow la, podpiw niczona i pokryta sp ad zistym dachem . Część jego była w y k orzystan a na ce le m ieszkaln e. W rzucie ma on w ym iary: 6,45 X 7,65 m i kubaturę oko ło 960 m 8. W narożu, na w ysok ości I i II piętra, zn ajd u je się k o listy w yk u sz, od k tórego w ziął n azw ę c a ły dom. B u d y n ek p rzech odził szereg p rzebudów i przeróbek, których ś la d y są w i doczne szczególn ie na parterze. W now szych czasach w p om ieszczen iach na p arterze u sun ię to jedną z e ścian n ośn ych i zastąpiono ją sta lo w y m p odciągiem złożon ym z trzech szeroko- stop ow ych d źw igarów . M iało to na celu u zy sk anie w ięk sze j p ow ierzch n i u żytk ow ej dla lo kalu sk lepow ego. Podczas p rzebu d ow y pow ię kszono na parterze d otych czasow e otw ory o k ienn e, przerabiając je na w itr y n y sklepow e. B ud yn ek b ył u żytk o w a n y n iep rzerw an ie do 1965 roku. Po ostatn iej w o jn ie na parterze m ieś cił się zakład fryzjersk i, a p om ieszczen ia na w y ż sz y ch k o n d ygn acjach w y k o rz y sta n e b yły na m ieszkania. Na sk utek braku n a leży tej kon serw acji cała p ierzeja rynku od nr 40 do 47 stała się n iebezp ieczna dla u żytk ow n ik ów i z u w agi na to w sz y stk ie budynki prow izorycznie
220
zabezpieczono, p rzew idu jąc je do rozbiórki. W 1965 r. w y k w atero w an o z nich w szy stk ich m ie szkańców .
W obec en ergiczn ych sp rzeciw ów w o jew ó d zk ie go k onserw atora zab ytk ów m gr inż. M irosła w a P rzyłęck ieg o, zapadła d ecyzja uratow ania budynku nr 40, za k w alifik ow an ego do p ie rw szej grupy zab ytk ów . W ty m sa m y m cza sie za częły się w a lić pozostałe b ud yn k i tej pierzei, łącznie z bezpośrednio p rzy leg ły m dom em nr 41 tak, że o sta teczn ie pozostał ty lk o b u d yn ek nr 40. W czasie aw arii są sied n iego b ud yn ku u le gła znacznem u u szkodzeniu szczytow a ścian a tego domu, od słan iając jego górne k o n d y gn a cje (il. 2). Górna partia ścian y fron tow ej od strony ryn k u w y raźn ie w y c h y liła się z pionu, drew niane sch o d y zostały całk ow icie zn iszczo ne, a na m urach nośnych p ow stało szereg p o w ażnych pęknięć. W ty m okresie u legła ró w nież zn iszczeniu drew niana w ięźba dachow a oraz stropy nad górnym i k ondygnacjam i. W celu u ratow ania budynku nr 40 p o d stem p lo w ano w nim d rew nian e b elk i stropow e oraz zew n ętrzne ścia n y od stron y rynku i zaułka. W 1968 r., w czasie w znoszenia d oln ych k o n d ygnacji sąsied n ich b u d yn ków , p od stem p low a no dodatkow o od zew nątrz p ozostałą część śc ia n y szczytow ej. W latach 1966— 67 M iastopro- jekt w e W rocław iu opracow ał d oku m entację techniczną od bu d ow y pierzei, łączn ie z za b y t k ow y m ob iek tem nr 40. W d o k u m en ta cji p rze w id ziano u su n ięcie zn iszczonych d rew n ia n ych stropów , a na ich m iejsce zap rojek tow an o n o w e stropy ogn iotrw ałe typu K leina, oparte na p ozostałych m urach.
W y n i k i b a d a ń . W czasie badań obiektu przed rozpoczęciem robót b ud ow lan ych stw ie r dziłem , że m ury nośne w yk azu ją pow ażne u sz kodzenie. W w ielu m iejscach istn ia ły śla d y uprzednich przeróbek i p rzem urow yw ań, n ie p ow iązan ych często z sąsied nim i odcinkam i. Pobrane w kilku m iejscach próbki ceg ieł w y k a zały ich w y trzy m ałość na ścisk an ie w ahającą się od 70— 130 k G /cm 2. Badania w y tr zy m a ło ści
1. L egnic a, d o m „Pod P r z e p i ó r c z y m K o s z e m ” — o b i e k t z a k r e s k o w a n y , b u d y n k i p r z e z n a c z o n e do r o z b i ó r k i — o b i e k t y z a k r o p k o w a n e
1. Legnic a, „Pod p r z e p i ó r c z y m k o s z e m ” (Quail B a s k e t) house *—> d e n o t e d b y sh ading, b u il d in g s to be d e m o l i sh ed d e n o t e d b y d o tt in g 2. Legnic a, d o m „P od P r z e p i ó r c z y m K o s z e m ”, s z c z y t o w a ściana p o a w a r i i są s ie d n ie g o b u d y n k u 2. Legnic a, „ P od p r z e p i ó r c z y m k o s z e m ” (Quail B a s k e t) house — e n d w a l l a f t e r w r e c k a g e of a d ja c e n t b u il d in g 2. R z u t p a r t e r u , u k ła d n o w e j k o n s t r u k c ji . 1 — s ł u p k i 2 X [ 140, 2 — sł u p k i 2 X 1 120, 3 — po d c ią g I 200, 4 — b e l k a u s z t y w n i a j ą c a I 120, 5 — i s t n i e j ą c y po d cią g 3 I, 6 — s ł u p k i 2 X I 80, 7 — b e l k i s t r o p o w e I 140, 8 — d o m n i e m a n y fila r ceg la n y
3. G r o u n d fl o o r pla n, n e w c o n stru c tio n a l p a tt e r n : 1 — s t a n c h io n s 2 X [ 140, 2 — sta n ch io n s 2 X 1 120, 3 — b in d in g j o i s t 1 200, 4 — st iff e n in g b e a m 1 120, 5 — e x i s t in g b in d in g j o i s t 3 1 , 6 — stan ch ion s 2 X I 80, 7 — b r i d g in g jo i s t s I 140, 8 — a ll e g e d b r i c k w o r k p ie r 4. R zu t I piętra , u k ł a d n o w e j k o n s t r u k c ji . 1 — s ł u p k i 2 X [ 140, 2 — b e lk i u s z t y w n i a j ą c e I 120, 3 — p o d cią g 1 200, 4 — b e lk a s t a l o w a I 120 (20 c m , p o w y ż e j s tro p u ), 5 — w y g i ę t a b e l k a I 80, 6 — s ł u p k i [ 50 X 40, 7 — b e l k a s t r o p o w a 1 140, 8 — z a k o t w i e n i e
4. F ir s t fl o o r pla n, n e w c o n stru c tio n a l p a t t e r n : 1 — s t a n c h io n s 2 X [ 140, 2 — s t iff e n in g b e a m s I 120, 3 — b in d i n g jo i s t 1 200, 4 — s t e e l b e a m 1 120 (20 c m a b o v e th e floor le v e l) 5 — b o w g ir d e r I 80, 6 — sta n ch io n s [ 50 X 40, 7 — b r i d g in g jo i s t I 140, 8 anchorage
5. P r z e k r ó j a — a, u k ł a d n o w e j k o n s t r u k c ji . 1 — s ł u p e k 2 X [ 140, 2 — p o d c ią g I 200, 3 1—' s t r o p K le in a na 1 140, 4 — u s z t y w n i e n i a I 120, 5 — s ł u p e k s t a l o w y 2 X I 80, 6 — p o d u s z k a b e t o n o w a R w 140, 7 — c e gła kl. 100 z a p r a w a 50, 8 — f u n d a m e n t bet. R w 140, 9 — w ie n i e c ż e l b e t o w y , 10 —’ w i ę ź b a d a c h o w a
5. Section , n e w c o n stru c tio n a l p a tt e r n : 1 ■—■ stanchion 2 X I 140, 2 — bin d i n g jo i s t I 200, 3 — fi r e -r e sis tin g flo o r w i t h 1 140 b e a m s , 4 — stiff e n in g b e a m s 1 120, 5 — s t e e l stanchio n, 2 X I 8 0 ,6 — con c re te pad R w 140, 7 — class ” 100” b r i c k w o r k , ”50” m o r ta r , 8 — concrete fo u n d a t io n R w 140, 9 — r e i n fo r c e d concrete rim, 10 — r a f te r fr a m in g
w yk on an e b y ły w laboratorium na dwóch po łów k ach cegieł sk lejo n y ch zapraw ą zgodnie z P N -64/B -12001. P o n iew aż w ytrzym ałość w a p iennej zapraw y w m urze nie przekraczała w zasadzie 2 k G /cm 2, opierając się na wzorze prof.
O niszczyka ok reśliłem przeciętną w ytrzy m a ło ść m urów n ośn ych budynku na 5,5 — 7,7 kG/cm*. S p o s ó b z a b e z p i e c z e n i a o b i e k t u . Z u w agi na zn acznie zw ięk szo n y ciężar zapro jek tow an ych stropów K lein a, w porów naniu z dotychczas istn ie ją cy m i stropam i d rew nian ym i, oraz na bardzo zły i n iejed n o lity stan m urów n ośnych, zaproponow ałem zm ianę sposobu za bezpieczenia budynku polegającą na oparciu now ych ciężkich stropów na n iezależnej, sz ty w nej k on stru k cji stalow ej w zn iesion ej w ew n ą trz osłabion ych m urów. Ten system , p rzy jęty przez inw estora i w yk on aw cę, u m ożliw ił odciążen ie istn ieją cy ch m urów n ośn ych oraz zlik w id o w a ł k onieczność k ucia dużej liczb y n ow ych o tw o rów (gniazd) w osłabion ych murach, w celu
6. F r a g m e n t a k s o n o m e tr i i, u k ła d n o w e j k o n s t r u k c j i 6. N e w c o n stru c tio n a l p a tt e r n , f r a g m e n t of is o m e t r i c p r o j e c ti o n
osadzenia sta lo w y ch d źw igarów stropow ych. G łów nie ch od ziło o zab ezpieczen ie m urów z e w n ętrzn ych (szczególn ie od stron y zaułka) przed nie k on trolow an ym i o d d ziaływ an iam i d y n am iczn ym i w czasie prow ad zenia robót budo w lan y ch , co m ogło w d ecyd u ją cy sposób p rzy czyn ić się do u ratow an ia cenn ego sgra ffita oraz spękanego w y k u sza („kosza”). Z agadnienie to było tym bardziej w ażk ie, że roboty b ud ow la ne p rzy tym obiekcie p ow ierzone zostały L eg - n ick o-L u b iń sk iem u P rzed sięb iorstw u B u d ow la nem u, zu p ełnie n ie przygotow anem u do tego typu prac i n astaw ion em u w y łą czn ie na w ie l- koblokow e b u d o w n ictw o m ieszkan iow e.
' j
Na załączonych szk icach (il. il. 3— 6) podano u sytu ow an ie zaproponow anego u kładu k o n stru k cyjn ego opartego n a ob liczen iach s ta tyczn ych , k tórych w ty m op racow aniu n ie po daję. W u kładzie ty m słu p y u sytu o w an o w narożach budynku lub bezpośrednio przy ścia nach, aby uniknąć p o w ażn iejszych zak łóceń w fu n k c ji p oszczególn ych pom ieszczeń.
Jed yn y m elem en tem sp in ają cym mur od stro ny ryn k u z ty ln ą uszkodzoną ścian ą b udynku jest sta lo w y podciąg w poziom ie stropu nad parterem , k tó ry przenosi ob ciążen ia sp o czy w a jącego na n im m uru nośnego oraz o d d ziały w a n ia b elek strop ow ych z w szy stk ich w y ż sz y ch k on d ygn acji. P od ciąg łączn ie z op artym na nim w e w n ę trz n y m m u rem n ośn ym p od zielił rzut b ud yn ku na d w ie cz ęści — jedną od strony zaułka, drugą od str o n y sąsied n iego budynku. Po obu stronach podciągu zap rojek tow ałem u sta w ien ie stalow ego rusztu p rzestrzennego zło żonego z p ion ow ych słu p ów p ołączonych pod ciągam i na p oziom ie w szy stk ich stropów i opar tych na b eton ow ych stop ach fu n d am en tow y ch . Na tych podciągach, w poziom ie uprzednich stropów d rew n ian ych , ułożone zo sta ły stropy K leina. R ów n ocześn ie w p oziom ie stropów w m iejscu gniazd po b elk ach d rew n ian y ch do pod ciągów stalow ej k on stru k cji zosta ły p rzegub o w o sk otw ion e zew n ętrzn e m ury budynku. W poziom ie stropów nad III i IV p iętrem m ury zew n ętrzn e zosta ły sk otw ion e szczególn ie s ta rannie, przy czym k o tw y przechodzą przez ca łą grubość m urów .
W czasie zab ezpieczen ia tego obiektu b yła ś c i śle przestrzegana n astęp u jąca k olejn ość robót: 1. R eperacja (szycie) spękań w m urach n o ś n ych , staranne zam urow anie w szy stk ich w n ęk i przekuć oraz u zu p ełn ien ie w szelk ich braków w m urach (szczególn ie szczytow ych ); rob oty w y k o n y w a n e b y ły początkow o na parterze, n a stęp n ie na w y ż sz y c h k ond ygn acjach.
2. W ykonanie poniżej poziom u piw nic stóp fu n d a m en to w y ch i osad zen ie w nich p ion ow ych
7. a, b, c, d. F r a g m e n t y n o w e j k o n s t r u k c j i s t a l o w e j 7. a, b, c, d — D e t a i l s o f new> c o n s t r u c t i o n
8. Legnica, d o m „Pod P r z e p i ó r c z y m K o s z e m ”, s t a n p o z a k o ń c z e n iu z a s a d n ic z y c h p rac r e m o n t o w y c h — g r u d z i e ń 1969 r. 8. L egnic a, „Pod p r z e p i ó r c z y m k o s z e m ” (Quail B a s k e t ) house on c o m p le t io n of basic r e p a i r w o r k s as p e r D e c e m b e r , 1969
(w szy stk ie ry su n k i i fot. autora)
slu p ów stalo w y ch złożon ych z dw óch ceow n i- k ów 140, zespaw an ych ze sobą. Z d oku m entacji geotech n iczn ej w yn ik ało, że jed n ostk ow e obcią żenie gruntu m oże d ojść do 2,5 k G /c m 2. Z u w a gi jednak na konieczność unik nięcia zn aczn iej szych różnic w osiadaniu pom ięd zy n ow ą k o n struk cją p rzestrzen nego szk ieletu , a is tn ie ją cym i m uram i, sto p y fu n d am en tow e pod słu p y szk ieletu zap rojek tow ałem dla d w u k rotn ie m n iejszego obciążenia jed n ostk o w ego gruntu. S łu p y p rzeb ijały w narożach b ud yn ku sk le p ie nie p iw niczne oraz d rew n ian y strop nad par terem i k oń czyły się (styk m on tażow y) oko ło 0,4 m nad stropem . Do słupów , bezpośrednio pod drew nian ym i belkam i stropu nad parterem , przyspaw ano podciągi z d w u teo w n ik ó w 200 i 220, a n astęp n ie usuw an o k olejn o drew nian e b elk i stropow e, układając w ich m iejsce sta lo w e d źw igary stropu K lein a. P od cią gi p rzeb ie gające przy m urach zosta ły z nim i sk otw ion e przy pom ocy sta lo w y ch w ąsów w p u szczon ych
‘do w szy stk ich gniazd po belkach d rew nian ych . W szystk ie gniazda w yp ełn io n o betonem . ‘ Po w yk on an iu całej p ły ty stropu K lein a nad parterem , u staw ion o w pionie k o le jn y odcinek słu p ó w na I p iętrze. F ragm en ty tej k on stru k cji ilu stru ją zd jęcia (il il. 7a, b, c), N o w e od cink i słup ów , p rzysp aw an e do końców słu p ó w w y stający ch ponad poziom uprzednio zab etono w an ego stropu nad parterem , łączono s ta lo w y mi podciągam i bezpośrednio pod d rew n ian ym i belkam i stropu nad I piętrem . W m iarę u su w a nia b elek d rew n ian ych w ich poziom ie p rzym o co w y w a n o sta lo w e dźw igary stropu K lein a a podciągi k otw ion o z m urem . Podobna k o lejn o ść robót stosow an a była przy układ aniu p o zo sta ły ch strop ów na w y ższy ch k on d ygn acjach . N a leży zaznaczyć, iż w p oziom ie I i II p iętra — z uw agi na k onieczn ość od ciążen ia i w z m o cn ie nia w yk u sza — oba jego stropy zap rojek tow a no w p ostaci p ły t w sp o rn ik ow y ch zam ocow a
n ych do stalow ej k on stru k cji b udynku (il. 7d). 3. W poziom ie stropu nad ostatn ią k on d ygn acją w yk on an y został żelb etow y w ien iec sk otw ion y z m uram i zew n ętrzn ym i. W ien iec ten , poza zw iązaniem budynku w poziom ie gzym su , m iał na celu p rzejęcie ew en tu aln ego rozporu z k on struk cji dachu. Z djęcie (il. 8) ilu stru je stan b u dynku w grudniu 1969 roku, bezpośrednio przed przekazaniem go do użytk ow an ia.
U w a g i k o ń c o w e . Tego typu zab ezpiecze nie może m ieć zastosow anie w w yp ad ku w y m ia ny stropów w obiektach zab ytk ow ych n ie m a jących m urów nośnych o odpow iedniej w y tr z y
m ałości. N a leży jednak pam iętać o k onieczn o ści stw ierd zen ia od pow iedn iej n ośności podło ża gru n tow ego, aby różnice osiadania p o m ię dzy istn ieją cy m i m uram i a w budow aną k on struk cją nośną b y ły m ożliw ie m in im alne. W y d aje m i się, że n ie p ow in n y one przekraczać 5 mm. W w yp ad k u słabego podłoża g ru n to w e go poniżej stóp fu n d am en tow ych należałob y p rzew idzieć oparcie ich na palach w iercon ych , o od pow iedn iej śred n icy i długości.
doc. dr inż. Z ygm u n t S zafran P o litech n ik a W rocław ska
CONSTRUCTIONAL PROBLEMS AT RECONSTRUCTION
OF „POD PRZEPIÓRCZYM KOSZEM” (QUAIL BASKET) HOUSE IN LEGNICA
T h e house under d iscussion, d ating p rob ab ly as far back as to th e 16th cen tu ry , is situ a ted a t th e Old T ow n M arket and has m an y tim es b e e n su b jected to recon stru ction s. N o w , in v ie w o f its poor tech n ica l con d ition , it req uired gen era l restoration . H o w ev er, o w in g to a need to rep la ce th e ob so lete flo o rs it has p roved in d isp en sa b le to m ak e an a d d itio n a l lo a d -b e aring con stru ction able to ta k e over th e load of the
sa id flo o rs. From th e accom p an yin g sk e tc h e s m ay b e s e e n the situ a tio n of this n e w ly p rovid ed c o n stru ctio n al sy stem . I t is a con stru ction co n sistin g o f s t e e l beam s em b ed d ed w ith co n crete in to fo u n d a tio n s and reach in g as high as to the w a ll coping le v e l. T his t y pe of s o lu tio n ca n b e ap p lied w h e r e th e w ea k en ed lo a d -b ea rin g w a lls a re not stron g en ou gh to b ea r th e n ew , h e a v y -w e ig h t floors.
STANISŁAW MICHALCZUK
Z BADAŃ LUBELSKIEJ PRACOWNI DOKUMENTACJI NAUKOWO-HISTORYCZNEJ PKZ NAD BUDOWNICTWEM DREWNIANYM W WQJEWÔDZTWIE RZESZOWSKIM
B adania nad dziejam i b ud ow n ictw a d rew n ia n ego w w ojew ód ztw ie rzeszow sk im p rzyn iosły w ostatn ich latach szereg in teresu ją cy ch w y n i k ów . Obok badaczy k rak ow skich i w arszaw sk ich oraz m iejscow ego ośrodka n auk ow ego, ja k im jest M uzeum B ud ow n ictw a L udow ego w Sanoku, problem atykę tę podjęła P racow nia D ok u m en tacji N au k ow o-H istorycznej O ddziału P K Z w L ublinie
W latach 1968— 69 p o w sta ły w niej trzy doku m en ta cje h istoryczne — ce rk w i w S m olnik u , K rem pnej i K om ańczy — oraz stu d iu m za w ie rające w y ty c zn e k onserw atorskie dla zagrody S u d ołów — puszczańskich b artn ików spod Ra niżow a. W roku 1970 przygotow ane zostaną trzy n astęp n e d okum entacje — cerk w i w Ropkach, Ś w ią tk o w ej M ałej i Ś w iątk ow ej W ielk iej. R ów
n ocześnie z op racow yw an iem d oku m entacji h i story czn ych i fo tograficzn ych Pracow nia P ro jek tow a tego O ddziału w yk o n u je pełną doku m en ta cję rysu n kow o-pom iarow ą.
P race te m ają na celu p rzygotow anie d oku m en tacji k on serw atorsk iej dla n ajciek aw szych ob iektów b u d ow n ictw a drew nianego, ob jęty ch plan em zabezpieczenia, renow acji i adaptacji ze środków W ojew ódzkiego K onserw atora Za bytk ów w R zeszow ie. R atow anie gin ących d zieł sztuk i ciesie lsk iej, sn ycersk iej i m alarskiej m a ło m ia steczk o w y ch i w iejsk ich tw órców ze w sch od nich i p o łu d n iow ych rejon ów w o jew ó d z tw a rzeszow sk iego sięga roku 1956. S tało się ono celem działania kilku in sty tu cji i szeregu osób. k tórych n ajp ow ażn iejszym p rzed sięw zię ciem w ob ecn ym czasie są zabiegi o stw orzen ie
