- 467
WPŁYW PISM OJCÓW KOŚCIOŁA
NA TEORIĄ I PRAKTYKĄ KAZNODZIEJSKĄ W POLSCE W I I I W.
"Azaż n ie l e p i e j s t a ć przy starod aw n yoh , pewnych a d ośw ia d czo n y ch p a s te r z a c h i dok t o r a c h , k t ć r e Pan Bćg na to d a ł K o ś c io ło w i swemu, aby pism a p raw d ziw ie w ykłada
l i . . . " .
Te sło w a czytam y w przedm owie do " P o s t y l l i w ię k s z e j " Jaku ba Wujka^. Wiemy d o s k o n a le , ż e Wujek i P i o t r S karga z n a l i pism a Ojcćw K o ś o i o ła , z n ic h o z e r p a l i g łę b o k ie t r e ś c i i u d o s t ę p n i a l i j e swoim o n y te ln ik o m . Io h w i e l o ś ć wypływa z w i e l k o ś c i O jcćw . N ie t r z e ba t e g o t w i e r d z e n ia d o w o d z ić .
Gdy w n a stę p n y c h w iek a ch zn ajom ość pism p a tr y s ty o z n y o h b y ła m n ie js z a n iż w o k r e s ie R en esan su , o b n iż y ł s i ę t e ż poziom k azn o d z ie j s t w a p o l s k i e g o . Wiadomo p o w sz e c h n ie , że O św ie o en ie p a t r y s t y - ką s i ę n ie za jm o w a ło . J e ś l i p o ja w ia ły s i ę o y t a t y z pism Ojoćw K oś o i o ł a , w k a z a n ia c h z ty c h c z a s ć w , t o m ia ły one z a c e l j e d y n ie io h o zd o b ę. Z a s a d n ic z e argum enty cz erp a n o n ie z Pism a św . i nauki Ojoćw K o ś o i o ła , a l e z d o ś w ia d c z e n ia i rozumu.
Co nowego w t e j sp ra w ie w n osi w iek XIX? J a k i b y ł wpływ pism Ojcćw K o ś o io ła na t e o r i ę i p ra k ty k ę k a z n o d z ie j s k ą w P o ls o e w XIX w ieku?
O dpow iadając na t o p y t a n ie n a jp ie r w sp ćjrzm y na t e o r i ę / t ę poznać ł a t w i e j , bo te k s tć w j e s t m n i e j / , a n a s t ę p n ie z a jr zy jm y do 1 1 1 -w le c z n y c h k a za ń .
P o ls k a t e o r i a k a z n o d z ie j s k a r o d z i s i ę z a s a d n io z o w p o ł . X II w ., a l e j u ż w c z e ś n i e j , bo w końcu XVIII w. mamy p ie r w s z e zręb y t e j
t e o r i i w p o s t a c i z a r z ą d z e ń biskupćw i l i s t ó w p a s t e r s k ic h ; wymieńmy t u o h o o ia żb y je d n e g o z n a j le p s z y c h rządoćw d i e c e z j i w 2 . p o ł . X V III w. bpa p ło c k ie g o M .J .P o n ia to w s k ie g o , p ć ź n is j s z e g o abpa g n i e ź n i e ń
-1 P o s t y l l a C a t h o lic a t o j e s t K azan ia na E w a n g elie n i e d z i e l n e y o d ś w ię tn e p r z e z c a ł y rok w edług w ykładu samego praw dziw ego Koś o i o ł a s . p ow szeoh n ego, Kraków 1 5 7 9 , s.X IX .
s k le g o 1 prym asa P o l s k i . W swyoh z a r z ą d z e n ia o h i l i s t a o h p a s t e r s k ic h nakazyw ał on k a zn o d z iejo m powraoać do ź r ó d e ł i o p ie r a ć s i ę na w zoraoh Ojców K o ś c io ła , a z w ła s z c z a na P o s t y l l i J.W u jk a, gd yż tam w ła ś n ie b y ły o b f i t e o y t a t y z p ism p a tr y s ty c z n y c h ^ .
W p ie r w s z y o h la t a c h XIX w. t e o r i a k a z n o d z ie j s k a w P o ls c e k s z t a ł t u j e s i ę w o p a r c iu o wzory i t łu m a c z e n ia d z i e ł f r a n c u s k ic h . Na p o le o e n ie abpa g n ie ź n ie ń s k ie g o Ig n a ceg o R a c z y ń sk ie g o p r z e tłu m a czon o i wydano p o d r ę c z n ik i do wymowy i t e o l o g i i p a s t o r a l n e j : "Za sady wymowy ś w i ę t e j "** i " T e o lo g ia p a s to r a ln a " * : N ie znajdujem y w n ic h w ię k s z e g o z a in t e r e s o w a n ia Ojcami K o ś c io ła , a l e t y l k o o g ó l ny uw agę, że w praoy k a z n o d z ie j s k ie j n a le ż y k o r z y s t a ć z i c h p ism . A utor p ie r w s z e g o p o ls k i e g o p o d r ę c z n ik a do h o m ile t y k i k s .J a n S k i d e ł ł ^ , p is z ą o o r o d z a ja c h dowodów w k a z a n iu , u le g a w y ra ź n ie wpływom O św ie o e n la , p on iew aż d o p ie r o na t r z e c im m ie j s c u , po dowo dach em p iryczn ych i r a c j o n a ln y c h , w ym ienia dowody z "powagi" c z y l i z Pism a św. i n auk i Ojców K o ś c i o ł a . Z a in te r e s o w a n ie te k s ta m i Ojców K o ś o io ła i w y k o r z y s ta n ie ic h do k a z n o d z ie j s t w a , zajm u je w po d r ę c z n ik u S k i d e ł ł y t y l k o k i l k a s t r o n . J e s t tam b ard zo p o b ie ż n y z a r y s wymowy c h r z e ś c i j a ń s k i e j . Autor w ym ien ia im ion a k ilk u n a s t u O j- oćw K o ś o io ła i ic h w a ż n ie j s z e d z i e ł a .
K s . S k i d e ł ł zw iązan y b y ł ze śro d o w isk iem w ile ń s k im . W ykładał
2 Zob. O r d in a tio e t R egu ła pro S e m in a r lls D i o e o e s l s P l o c e n s l s , w: R o zp o rz ą d z en ia y Pism a P a s t e r s k ie Za Rządów J . O .X i ę c i a IMCI Mi c h a ła J e r z e g o P o n ia to w sk ie g o B isk u p a P ło c k ie g o Do D y e c e z y i P ło o - k le y Wydane d l a wygody t e y ż e D y e c e z y i, z e b r a n e 1 do Druku poda n e , Warszawa 1 7 8 5 , t . l , 6 9 -7 2 ; p o r . t a k ż e : L i s t P a s t e r s k i do Obojga Stanów D y e c e z y i P ł o c k i e j ' t a k Duchownego ja k i Ś w ie c k ie g o , w: R o z p o r z ą d z e n i a .. ., ja k w y ż e j, 3 9 1 - 5 8 9 , s z c z e g ó l n i e 4 1 5 - 4 3 1 . 3 J .B .H e d o in , Zasady wymowy ś w i ę t e j , Warszawa 1809.
4 T e o lo g ia p a s t o r a ln a c z y l i sp o só b k ie r o w a n ia duszam i 1 z a r z ą d z a n ia dobrami p a r a f i i , bmw, t . 1 - 2 .
5 C e l n i e j s z e p r a w id ła h o m ile t y k i c z y l i wymowy k a z n o d z i e j s k i e j , W ilno 1835.
469
-w W iln ie -w Akademii Ducho-wnej, -w la ta c h d-w udziestych i t r z y d z ie s ty c h XIX w ieku. Jego uczniem b y ł Ignaoy H o ło w iń sk i, w ybitny pro f e s o r 1 r e k to r Akademii Duchownej w W iln ie , p r z e n ie s io n e j w 1842 r . do P ete r sb u r g a . H ołow iński w ykładał w Akademii h o m iletyk ę i p a tr o l o g i e * la ta o h 1842-1855. Od te g o ozasu p o łą o z e n ie dwu przedmio tów! p a t r o l o g i i 1 h o m ile ty k i w o so b ie jednego p r o fe so r a b e d z ie s l e c z ę s to powtarzaó w Akademiach Duchownyoh: W arszawskiej i Pe te r s b u r s k ie j oraz w sem in ariaoh zaboru r o s y js k ie g o aż do cza su I wojny św ia to w e j. H ołow iński w awoioh wykładach o s tr o krytykow ał k a za n ia ośw ieceniow e jako c z o z e , ja ło w e , w k tśr y o h brak nauki Bo
żej Pisma św. 1 nauki Ojców K o ś o io ła . Za ż y c ia n ie z d ą ż y ł jednak opublikowaó p odreoznika do h o m ile ty k i, k tó r y ukazał s i e d o p ie io w c z te r y l a t a po je g o ś m ie r c i, odtworzony z rękopisów a u to r a , no ta te k uczniów oraz opublikowanych uprzednio fragmentów^. N ie j e s t to w lec o a łk o w ic ie wykończone d z i e ł o . Braki t e n ie p o m n iejszy ły jeg o z n a c z e n ia w h i s t o r i i t e o r i i k a z n o d z ie jstw a p o ls k ie g o , w k tó r e j H ołow iński z a j ą ł tr w a łe m ie js c e . P y ł on pierwszym na ziem iach p o ls k ic h , k tó r y tak szero k o z a in te r e so w a ł s i e pismami Ojców K oś- o lo ła i wprowadził j e do t e o r i i i p rak tyk i k a z n o d z ie j s k ie j . Pod- reo zn ik H ołow iń sk iego uczy poznawaó wzory k a z n o d z ie js k ie j wymowy na p r z y k ła d z ie pism Ojców K o ś o io ła . Autor o g r a n ic z a s i e do m in i mum wiadomości z ż y c ia Ojoów, a wskazuje jak w k a z n o d z ie jstw ie wy k o rzy sta ń ic h t e k s t y i ic h s t y l . Z aleoa w tym c e lu słuchaozom uczyó s i e na pamieó fragmentów h o m ilii 1 mów Ojców K o śo io ła . P r z e str z e g a te ż przed ic h błędam i i wadami. C h arak teryzu jąc, np. T e r tu lia n a powie: "Jego w ładanie mową, godne naśladow ania", a l e rów n ocześn ie doda: "Unikaó n a le ż y je g o n iezw yk łych w yrażeń, p rzera ża ją cy ch i n ie spotykanych obrazów, a nade w szystko s t r o n ió tr z e b a od góru jących d ą ż n o śc i w je g o dowodzeniu, gdyż w ie c e j b l j e jak przekonywa" .
W pismaoh Ojców K o śo io ła w id z i H ołow iński bogactwo t r e ś c i w ynikające z wyjątkowej znajom ości Pisma ś w ., k tó r ą zdobyw ali oni przez r o zm y śla n ia , k o n tem p la o je, praktykę i głęb ok ą r e f l e k s j e nad
6 H om iletyka, Kraków 1859
Słowem Bożym. H o ło w ió s k i p o d k r e ś la t e ż w i e l k i e r o z e z n a n ie Ojców K o ś c io ła w r e a l i a c h ó w czesn ego ś w ia t a . C z e r p a li o n i bowiem z ty o h r e a lió w rzeczow e argum enty d l a zob razow an ia prawdy, k tó r ą w ykła d a l i , d o s t r z e g a l i t e ż i s t o t n e e g z y s t e n c j a ln e p y t a n ia słu c h a o z y od p ow iad ając na n ie Słowem Bożym. Ioh nauki b y ły na w sk roś p rak t y c z n e zm u sza ją ce do k o n k re tn y ch wniosków m o ra ln y ch . B o ło w iś s k i z a m ie s z c z a t e ż w swym p o d r ę c z n ik u a n t o l o g i ę te k s tó w Ojców K o ś c io
ł a / h o m i l i e , k o m e n ta rz e, mowy, k a t e c h e z y / we własnym tłu m a c z e n iu . K o le jn y a u to r z te g o c z a su A ugustyn L ip n ic k i w p o d r ę c z n ik u p t . "Zasady k a z n o d z ie js tw a " c y t u j e z a H o ło w iśsk im p ra w ie w s z y s t k i e w y ją tk i z pism Ojców K o ś c io ła ora z io h k r y ty o z n ą o c e n ę . Roz w ij a on jed n ak s z e r z e j p r a w id ła k o r z y s t a n ia z pism Ojców K o ś c io ła . Oto n ie k t ó r e z n ic h :
1 . S ta r a ó s i ę zr o zu m ieć c e l p ism a, punkt w y j ś c i a , sp o só b p r z e d s t a w ie n ia tem atu;
2 . p i l n i e uważać ozy a u to r mówi od s i e b i e , c z y w im ie n iu K o ś c io ła ja k o D oktor K o ś c io ła , z u rzęd u i p r z e k o n a n ia o n ie o m y ln o ś c i prawd p r z e z s i e b i e g ło s z o n y c h ;
3 . p a t r z e ć na k s i ę g i Ojców ja k o na t e k s t y świadków i s łu c h a c z y żywej n auk i K o ś c io ła ; w tym ś w i e t l e rozw iązyw ać w s z y s t k ie tr u d n o ś c i , m ie j s c a z a w iłe i n ie j a s n e w pism ach Ojców;
4 . c z y t a j ą c w y b ie r a ć n a j l e p s z e k s i ę g i ; r o z c z y ty w a ć s i ę w jednym umiłowanym a u to r z e ;
5 . sło w a Ojców K o ś c io ła b ra ć w b rzm ie n iu zw yczajnym , powszechnym i n atu raln ym , p oniew aż i on i p i s a l i d l a u ży tk u w ier n y c h s o b ie w sp ó łc z e sn y c h w t a k i w ła ś n ie sp o só b ^ .
K on tynuatoram i m y ś li H o ło w iń sk ie g o i L ip n ic k ie g o b y l i w P e te r s b u r g u k s .A le k s a n d e r W ażyński i k s.A n d r z e j R etke - n a stę p o y H o ło w iń sk ie g o na k a te d r z e a k a d e m ic k ie j . Obydwaj jed n a k w sw oioh p o d r ę c z n ik a c h h o m ile ty c z n y c h p i s a l i na tem at Ojców dużo m niej i n o - wyoh m y ś li n ie w n o s i l i .
8 Zob. A .L ip n ic k i, Zasady k a z n o d z ie j s t w a c z y l i nauka opow iada n ia s ło w a B o ż e g o , o p a r ta na podan iaoh i w zorach Pism a Ś w ię t e go Ojców K o ś c io ła , poważnych p is a r z y i k a z n o d z ie jó w p o l s k i c h , W iln o 1 8 6 0 , t . 3 , c z . 1 ,8 2 - 8 3 .
- 171
Przejdźmy teraz do ukazania powiązań teorii kaznodziejstwa z literaturą patrystyczną w warszawskim ośrodku naukowym.
W 1816 r. na Uniwersytecie Warszawskim zostaje powołany W y dział Teologlozny. Pierwszy rektor uozelni ks.Wojoieoh Szwejkowaki profesor teologii pastoralnej i wymowy kaznodziejskiej nie pozo
stawił po sobie śladów zainteresowania się patrystyką, mimo że był oenionym kaznodzieją. Ulega on wyraźnie wpływom prądów Oświe- oenia.
Sytuacja zmienia się zaśadniozo na Akademii Duchownej w War szawie, otwartej w 1837 roku. Wśród powołanych wówozas jedenastu katedr była również katedra patrologii 1 homiletyki teoretycznej 1 praktycznej z uwzględnieniem literatury polskiej. Profesor kie rujący tą katedrą miał sześó godzin zajęó tygodniowo: trzy godzi ny na patrologię i trzy na homiletykę. Katedrę tę obejmowali kolej no w lataoh 1837-1867:ks.Adam Szelewski, ks.Jan Mętlewlcz 1 ks.Jó- zef Szpaderski Profesorowie ol byli bardziej homlletami niż pa- trologami, a wykłady z patrologii traktowali usługowo w stosunku do homiletyki*^. Dziełami Ojoów Kościoła zajmowali się w wykładaoh o tyle, o ile miały one służyó przyszłym kaznodziejom jako wzory wymowy.
Dzięki zabiegom Szelewsklego powstało przy Akademii pismo teologiczne, "Pamiętnik Religijno-Moralny" wydawane w lataoh 1841- 1862, które postawiło sobie za jeden z celów drukowanie prac zwią- zanyoh z życiem 1 działalnośolą Ojców Kościoła. Opublikowało ono ponad 50 homilii patrystycznych w tłumaczeniu księży: Pawła Rze wuskiego, Anzelma Załęskiego i Macieja Jeżowskiego. Ponadto Szelew
skl i Szpaderski na łamach tego pisma podejmowali kilkakrotnie te mat powrotu do pierwszorzędnych źródeł kaznodziejskich: do Biblii i pism Ojców Kośoioła. Był to według nich zasadniczy warunek pod niesienia poziomu kaznodziejstwa polskiego.
9 Zob. W.Wojdeokl, Homiletyka 1 profesorowie homiletyki w Warsza wie w XIX i XX wieku, w: Trzysta lat seminarium Duchownego św. Jana Chrzcloiela w Warszawie 1682-1982, Warszawa 1983, 408. 10 Tamże 409-410.
In te r e s u ją c a i nowa na ówczesne ozasy j e s t p rop ozycja k s .J a na z Górecka /J a n O ls z a ń s k l/ p r o fe so r a f i l o z o f i i w Akademii Du chownej, zawarta w d z ie łk u "0 e d u k a cji duohownyoh". Proponuje on, aby wprowadzaó do w y k sz ta łc e n ia sem inaryjnego o h resto m a tię z pism Ojców K o ś c io ła . Dobre nauczanie h o m ile ty k i to według n ie g o pozna wanie wzorów wymowy z pism Ojoów, a s z c z e g ó ln ie h o m ilii p a tr y s ty c z nych jako n a jw ła śc iw sz e j formy przepow iadania k o ś c ie ln e g o * * .
0 za in te r e so w a n iu s i ę l i t e r a t u r ą p a tr y sty c z n ą p rzez zarząd Akademii, śwladozy warunek postaw iony zdającym egzamin konkursowy na o b ję o le k ated ry p a t r o lo g ii i h o m ile ty k i w roku 1858 - p r z e d sta w ie n ia pracy w język u ła c iń sk im na temat w yk orzystan ia pism Ojców K o ś c io ła w t e o l o g i i , a w s z c z e g ó ln o ś c i wykazania s i ę znajom ośoią pism św.Jana Chryzostoma jako krasomówoy k o ś c ie ln e g o . Na tym egza m inie najw yższą notę otrzym ał k s .J ó z e f Szpaderski i on o b ją ł ka te d r ę w 1859 roku. Jego dorobek popularno-naukowy j e s t , jak na ówczesne c z a s y , im ponujący. Do n a jw a żn iejszeg o d z i e ł a n a le ż y , obok " P a tr o lo g ii" * ^ , dwutomowy podręcznik "0 zasadach wymowy mia n ow icie k o ś c ie ln e j" * 3 . Podaje w nim k ilk a powodów, d la k tórych k a z n o d z ie ja pow inien s i ę in tereso w a ó pismami Ojców, bowiem zawarta j e s t w n ic h nauka Boża, n a le ż ą o a do tr a d y o ji u stn e j K o ś c io ła oraz prawidłowa in te r p r e t a o j a Pisma św. Ojoowie K o śc io ła b y li ludźmi św ię ty m i, b y l i św ietnym i mówoami i k a zn o d zieja m i. Ioh t e k s ty to w dużej m ierze t e k s t y k a z n o d z ie js k ie : mowy, h o m ilie , k a te c h e z y . Szpaderski u z a le ż n ia sk u te c z n o ść przepow iadania od znajom ości pism Ojców i um iejętnego z n ioh k o r z y sta n ia * * .
Po p r z e n ie s ie n iu Akademii Duchownej z Warszawy do P etersb u rga w 1867 r . Warszawa p r z e s t a j e byó teo lo g iczn y m ośrodkiem naukowym. Również 1 w Akademii Duchownej w P etersburgu po śm iero l H ołow iń- sk ie g o ob n iża s i ę poziom naukowy. Dopiero o b ję o le w Akademii u r z ę du r e k to r a p rzez A lbina Symona w 1884 r . p r z y c z y n ia s i ę do rozwoju
11 Jan z Górecka, 0 e d u k a cji duchownych, Warszawa 1849, 109-110.
12 J .S z p a d e r s k i, P a tr o lo g ia /O jooznaw stw o/ alb o Nauka o Ojoaoh K o ś c io ła K a to lio k ie g o i znakomityoh p isa r z a c h k o ś o ie ln y o h , Kraków 1879, t . 1 - 2 .
13 J .S z p a d e r s k i, Zasady wymowy m lanow ioie k o ś o ie ln e j , Kraków 1870-1871; t . 1 - 2 , XV, 333, 519.
- 473
tej uozelnl oraz ponownego wzrostu zainteresowań homiletyką i pa trologią. Katedrę tę nadano wtedy ks.Andrzejowi Retke, autorowi podręoznlków ze swojej dziedziny***. Retke nie wniósł oryginalnyoh myśli do teorii kaznodziejstwa, zwróolł jednak uwagę na homilie Ojoów jako godne czytania, powtarzania na ambonie i naśladowania*** Uczniowie Retkego: Władysław Krynicki, Marian Nassalskl, Antoni Szlagowski na przełomie XIX 1 XX w. propagowali wykorzystywanie pism Ojców Kościoła w kaznodziejstwie.
Władysław Krynioki w podręczniku "Wymowa święta" umieścił wzory wymowy kaznodziejskiej z pism Ojców Kościoła, dająo jak Ho- łowiński i Lipnicki obszerne o nich informacje*?. M.Nassalskl w miesięczniku "Homiletyka", powstałym w 1898 r. Szeroko propagował pisma Ojców Kościoła jako bardzo pożyteczne dla odnowy kaznodzlej stwa polskiego. Pierwszy artykuł, jaki redaktor umleśoił w "Homi letyce", wyjaśniał potrzebę czytania pism Ojców Kościoła przez współczesnych kaznodziejów. Stwierdza w nim autor, że pisma Ojoów Kościoła, zaniedbane przez duchowieństwo i nauczanie seminaryjne, dają szansę poznania Pismaśw. w jego prawdziwym 1 autentycznym znaczeniu. Pisma Ojców Kościoła torują drogę do lepszego zrozumie nia nauki katolickiej, widać w niej rozwój dogmatów, a wszystko zostało przedstawione w formie kazań, homilii, katechez. Ojcowie Kościoła znali dusze i seroa swoich słuchaozy. Znakomici kazno dzieje polscy z przełomu XVI 1 XVII w. oraz kaznodzieje franousoy XVII w. poznawali tajemnice kaznodziejstwa z tekstów Ojców Kościo ła*'.
W kolejnych artykułach z tej dziedziny, autorzy "Homiletyki" wyjaśniają, że od Ojców Kościoła kaznodzieje winni się uozyó
po-15 Zob. A.Retke, Enohiridionhomileticas, Petropoll 1886. Por. tenże, Compendium patrologiae, Petropoll 1886.
16 Retke, Enchiridion homlletioae, lit. 1T Wymowa święta, Poznań 1921^, 136-284.
ważnego podejm ow ania swego z a d a n ia , u m ie j ę t n o ś c i u żyw ania darów Duoha Ś w ię t e g o , p rzy k ła d u m i ł o ś o i i p o ś w ię c e n ia d l a s łu c h a c z y o ra z z n a jo m o śc i e g z e g e z y . S z o z e g ó ln le in t e r e s u j ą c y j e s t t u a r t y k u ł A .S z la g o w sk ie g o "Wymowa p ie r w s z y c h w ieków ", g d z ie podsumowująo h i s t o r i ę wymowy p ie r w sz y o h p i ę o i u wieków c h r z e ś c ij a ń s t w a , nazywa t e c z a s y " k r y n ic ą n ie w y sło w io n e g o smaku, s t y l u , p o e z j i , z a p a łu " . U Ojców K o ś o io ła w id z i n a jw y ższe wzory p rzem aw ian ia c z y s t o k o ś c i e l n e g o , a z a c h ę o a ją o w sp ó łc z e sn y c h do k o r z y s t a n ia z pism Ojców p ow ie: "im k to w ię c e j s i ę do n io h z b l i ż y duchem i sposobem w y s ła w ia n ia , tym w yżej s t a n i e w k a z n o d z ie j s t w ie i w ię o e j p o ży tk u p r z y n i e s i e " ^ .
P rzen ieśm y s i ę t e r a z na t e r e n y p o l s k i e zab oru a u s t r i a c k i e g o . P ie r w sz y p o d r ę c z n ik do t e o l o g i i p a s t o r a ln e j wydany we Lwowie w 1884 r . , n a p isa n y p r z e z k i l k u k s i ę ż y obrządku ł a c i ń s k i e g o / m .i n . k s .Z a g ó r s k i / , o p a rty z o s t a ł na t e k s t a c h Ojoów K o ś c io ła , ź r ó d ła o h s o b o
-20
rowych oraz p o d r ę c z n ik a c h n ie m ie c k ic h . Mimo że a u to r z y c z y n ią l i c z n e o d n i e s i e n i a do p ism Ojców K o ś c io ła , t o jed n a k mówią one b a r d z ie j o t e c h n i c e g ł o s z e n i a k azań n iż d a ją m ożnośó p o zn a n ia l i t e r a t u r y p a t r y s t y c z n e j .
W y b itn i p r o f e s o r o w ie p a s t o r a l i ś c i z 2 . p o ł . XIX w. na W ydzia l e T e o lo g io zn y m U n iw e r s y te tu J a g i e l l o ń s k i e g o k s . J ó z e f W ilczek ^ ^ , k s . J ó z e f K rukow ski22 n ie w i e l e p o d a ją m a t e r ia łu w sw ych p o d r ę c z n ik a c h , by można b y ło mówić o ic h z a in t e r e s o w a n iu p a t r y s t y k ą w p rze p o w ia d a n iu k o ś c ie ln y m . P o w ta r z a ją w s k r ó o ie m y ś li za w a r te j u ż w c z e ś n ie j w p o ls k i c h p o d r ę c z n ik a c h . P odob nie nowych m y ś li n ie z n a j
-19 A .S z la g o w s k i, Wymowa p ie r w sz y o h w iek ów . P r e le k c j a z H o m ile ty k i w y g ło sz o n a na r o z p o c z ę c ie roku s z k o ln e g o 1 8 9 8 /9 w Sem inarium W arszawskiem d n ia 5 X 1 8 9 8 . " H om iletyk a" , 4 / 1 8 9 9 / 385 / c a ł o ś ć
3 7 7 - 3 8 5 /.
20 Zob. T e o l o g i j a p a s t e r s k a z ró ż n y c h au torów a s z c z e g ó l n i e z Oj ców ś ś . z e b r a n a . Wydana na k o r z y ś ć sem in arium chłopców a r o h l - d i e o . lw o w sk ie j p r z e z k ilk u k s i ę ż y obrządku ł a o l ń s k i e g o , Lwów
1 8 4 4 , t . l , 1 0 3 -1 4 0 .
21 P a s t o r a ln a o h o m il e t y c e , Kraków 1 8 6 4 , 2 8 .
22 T e o lo g ia p a s t o r a ln a k a t o l i c k a d l a u ży tk u se m in a rió w duohownyoh, Lwów 1 874, 3 3 .
475
-dujemy w p o d r ę c z n ik u k s .B r o n is ła w a M a rk iew icza p t . "O wymowie k a z n o d z ie j s k i e j "23.
Zamykająo t e n p r z e g lą d X IX -w i^ oznej t e o r i i k a z n o d z ie j s t w a pod kątem z a in t e r e s o w a n ia p a t r y s t y k ą oddajmy na k o n ie o j e s z c z e r a z g ł o s Antoniem u S zla g o w sk iem u , k tó r y w roku 1908 p i s z e : "Ojców ś w ię t y c h k a z n o d z ie j a w in ie n w z ią ć s o b ie za n a u c z y c i e l i i przew od ników w trudnym za w o d zie mówoy k o ś c i e l n e g o . Oni bowiem b l i s c y by l i k o le b k i K o ś c i o ł a , p e ł n i ducha B o ż eg o , w ie l c y g e n iu sz e m , b o g a o i m y ślą , p r z e o b f i c i u czu o iem , w p raw ien i do p u b lic z n e g o p rzem aw ian ia i n a u c z a n ia , z n a ją c y d o s k o n a le t a je m n ic e s e r c lu d z k ic h o ra z i c h s k ł o n n o ś c i , w swych wiekopomnyoh p ism ach p o z o s t a w i l i d la k azn o d z ie jó w sk arb y n iew y c z e r p a n e f n i e d o ś c i g ł e w z o r y " 2 \
Przy b ad a n iu i w y ja ś n ia n iu p ism Ojców K o ś c io ła n a le ż y w ed łu g S z la g o w s k ie g o trzym ać s i ę n a s tę p u ją o y c h wskazówek: "gdy n ie można oddawać s i ę c z y t a n iu w s z y s t k ic h pism Ojców, t o t r z e b a w ybrać t e p rze d e w sz y s tk im , k t ó r e od p o w ia d a ją n a jw ię c e j p ow o ła n iu i usposo-* b le n iu k a z n o d z i e i . / . . . / D obrze je d n e g o z n ic h / . . . / o b rać i w j e go mowy w czytyw ać s i ę , tłu m a c z y ć i p r z e r a b ia ć d la w ła sn e g o p o ż y t ku i w y r o b ie n iu s i ę " . C y ta ty w k a z a n ia c h winny b yć k r ó t k i e , d o sa d n e , w um iarkow anej l l o ś c i 2 5 .
Przejdźm y t e r a z do p r a k ty k i k a z n o d z ie j s k ie j i zap ytajm y o wpływ pism Ojców K o ś c io ła na t ę d z i e d z i n ę . Tu r o d z i s i ę p y t a n ie , o j a k i wpływ c h o d z i: ozy o wpływ na t r e ś ć k a z a ń , c z y na i c h formę i j ę z y k ? Wydaje s i ę , że w a n a l i z i e w arto s p o j r z e ć na w s z y s t k ie t e e le m e n ty . T rzeb a jed n a k z a z n a c z y ć , że u ch w y cen ie t e g o wpływu j e s t t u dużo t r u d n i e j s z e . O g ó ln ie można p o w ie d z ie ć , że j e ś l i w t e o r i i n ie zauważono p o tr z e b y z a in t e r e s o w a n ia s i ę p iśm ien n ictw e m p a t r y s tycznym , t o ró w n ie ż i w p r a k ty c e to g o wpływu n ie z n a jd z ie m y , ch oć mogą b yć o c z y w iś c ie w y ją t k i od t e j r e g u ł y .
Po p r z e j r z e n i u w ie l u tomów d z ie w ię t n a s t o w ie c z n y c h k azań nasuwa mi s i ę w n io s e k , że w p ie r w s z e j p o ło w ie tam tego w iek u d r u
-23 Kraków i8 9 8 , 5 4 3 .
2* H o m ile ty k a , PEK XV-XVI 3 4 4 . 25 Tamże 3 4 5 .
kowana k a z a n ia n ie m ia ły żad n ego i s t o t n e g o zw iązk u z l i t e r a t u r ą p a tr y s ty o z n ą 2 6 . Bardzo rzadko p o ja w ia ją s i ę w k a z a n ia c h c y t a t y z pism Ojców, brak t e ż w y b itn y ch k a zn o d z iejó w k o r z y s ta j ą o y o h z ic h d orobku.
P ie r w sz e t łu m a o z e n ia h o m i l i i i mów Ojców K o ś o io ła d la k a z n o d z ie j s t w a z a m i e ś c i ł "P am iętn ik R e lig ijn o -M o r a ln y " o r a z tom k a zań wydany p r z e z k s .P a w ła R z e w u s k ie g o ^ . Ju ż w c z e ś n i e j , od roku 1 8 1 9 , w " D z ie ja c h D o b r o cz y n n o ści K rajow ej i Z a g r a n ic z n e j ku Wy d o s k o n a le n iu j e j S łu żącym i" ora z w k i l k u in n yoh p ism ach wydruko wano k i l k a n a ś c i e te k s tó w p a t r y s t y c z n y c h , a l e w c e la c h a s c e t y c z ny oh i m o raln ych 28.
W 2 . p o ł . XIX w. wyraźny wpływ pism Ojców K o ś c io ła na d ru kowane t e k s t y k a za ń , na io h t r e ś ó i form ę, w ld aó u t a k ic h autorów j a k : Jakub F a lk o w sk i* ^ , Ign aoy H o ł o w i ń s k i ^ , J ó z e f S z p a d e r sk i^ ^ ,
28 Zob. n p .: k s . F e l i c j a n K o n a rzew sk i, K azania p a sy jn e podwójne z dodaniem dwóch k azań na W ie lk i P ią t e k p r z e z x . F e l i c y a n a Domi n ik a n a P ro w in o y l P o l s k i e j , Warszawa 1 8 6 0 , 235; k s .J a n Bogdan, K a z a n ia 1 mowy p og rzeb o w e, Warszawa 1 8 6 i , 84 2 ; k s .A n to n i Konrad P iram ow ioz, Mowy pogrzebow e p rzy zm arłych różn ego w ieku 1 s ta n u n a p isa n e o r y g i n a l n i e , Warszawa 1 8 5 5 , 31 5 ; t e n ż e , Dwu l e t n i e k a z a n ia ś w ią t e c z n e i p a s s y o n a ln e z d od atk iem k i l k u mów p rzygod n ych n a p isa n e o r y g i n a l n i e , Warszawa 1851, t . 1 - 2 , 269; k s.M a r c in K ttn ig s d o r fe r , H o m ilie k a t o l i c k i e c z y l i w ykład ś w ię t y c h e w a n g e lij na n i e d z i e l e i ś w ię t a p o d łu g 3 wyd. z r . 1828, tłu m . k s .P a w e ł R zew u sk i, Warszawa 1843, 437; t e n ż e , K azania k a t o l i o k i e , d ogm atyozn e, m oralne i o ta je m n ic a c h na w s z y s t k ie n i e d z i e l o i u r o c z y s t o ś o i , Warszawa 1 8 5 4 -1 8 5 5 , t . 1 - 4 , 4 9 9 ,5 1 4 , 5 7 2 , 583; k s.T om asz B o ja n o w sk i, Słowo Boże we w s z y s t k ie n i e d z i e l e roku w k o ś o i e l e p a r a fia ln y m ś .K r z y ż a , w W arszaw ie opo w ia d a n e , Warszawa 1 8 5 3 -1 8 5 4 , t . 1 - 3 , 2 8 8 ,3 0 4 ,3 3 8 ; t e n ż e , P r z e mowy p a s t e r s k i e p rzy spraw ow aniu sakram entów ś w ię t y o h , Warszawa
1 8 5 5 , 33 2 ; k s .J a n Komperda, K a za n ia p a r a f i a l n e na n i e d z i e l e o a - łe g o ro k u , p o p u la rn e i obrazowo ludow i op ow iadan e, z przedmową k s . P r . A n to n ieg o S z la g o w s k ie g o . Wydanie nowe p o p ra w io n e, War szaw a 1 9 0 2 , t . 1 - 2 , 3 0 6 ,3 5 3 .
27 Mowy pogrzebow e wybrane z różnyoh autorów n le m ie o k lo h i z n l e - k tó r y o h Ojców K o ś c io ła , Warszawa 1852.
28 J .M .S zy m u sia k , Z arys d z ie jó w p a t r y s t y k l , w : D z ie j e t e o l o g i i k a t o l i c k i e j w P o l s o o ,L u b l i n 1 9 7 6 ,t . 3 , c z . 1 , 8 2 - 8 3 .
29 B i b l i o t e k a k a z n o d z ie j s k a z a w ie r a j ą c a k a z a n ia n i e d z i e l n e i ś w ią - t e o z n e , W ilno 1 846, t . 1 - 5 , 3 7 6 , 4 0 5 ,4 3 1 ,4 4 7 ,4 5 1 .
30 K a za n ia n i e d z i e l n e , ś w ią t e c z n e i p rzygod n e ora z a llo k u o j e miano w P e te r s b u r g u , Kraków 1 8 6 7 , 6 9 4 .
477
-A ntonl Szlagowski**^, Władysław Krynicki****. Wymienieni autorzy pu b lik o w a li sw oje k a za n ia albo w osobnyoh tomaoh, alb o we wspomnia nym c z a so p iśm ie "Homiletyka" wydawanym przez ks.M ariana N a s s a ls k ie g o . Obok d z ia łu te o r e ty c z n e g o z a m ie sz c za ło ono w ie le kazań 1 ho m i l i i Ojców K o ś c io ła , k tó r e s łu ż y ły księżom n ie ty lk o jako wzory wymowy, le c z tak że jak o konkretne p rop ozycje do pow tarzania z am bony***.
Dodajmy j e s z o z e , że w ym ienieni autorzy kazań b y l i znawoami p a tr y s ty k l; jak o p r o fe so r o w ie h o m ile ty k i a n a liz o w a li z klerykam i t e k s t y Ojców K o ś c io ła , d la te g o w sw oich k azan iach p o t r a f i l i wyko r z y sta ń te n dorobek p a tr y sty c z n y n ie ty lk o p rzez wprowadzanie o y - ta tó w , a le ducha wymowy p a tr y s ty o z n e j, j e j ję z y k a i s t y l u .
Można w ięc na k o n ie o p o sta w ló w n iosek , że wpływ pism Ojoów K o ś c io ła na t e o r i ę i praktykę k a z n o d z ie jsk ą mamy w ted y, k ied y kaz
n o d z ie je z n a ją pisma Ojców, a n a liz u j ą io h k azan ia i h o m ilie , odkry wają fenomeny io h w ie lk o ś c i,t a j e m n ic e ic h mowy, sposoby sk u te c z n e go d o c ie r a n ia do słu o h a o z y . Dopiero ta k a znajomośó i um iłowanie Ojców K o ś c io ła może sk u te o z n ie wpływać na nowe, le p s z e o b lic z e kaz n o d z ie jstw a p o ls k ie g o .
K s. Waldemar W ojdeckl
d z ie ln e do użytku plebanów i k aznodziejów p o ls k ic h , Kraków 1875 1878, t . 1 - 4 , XIV, 2 5 5 ,3 0 7 ,3 4 4 .
32 K on feren cje wypowiedziane na r e k o le k c ja c h d la m ężozyzn, War szawa 1 9 0 0 -i9 1 5 .
33 K rótk ie nauki h om lletyozn e na n ie d z i e l e 1 u r o c z y s to ś c i c a łe g o roku według " P o s t y lli k a t o lio k ie j w ię k sz e j" ks.Jakuba Wujka, Włocławek 1912.
34 Z ob ., n p .: Św. Leon W ie lk i, Mowa na u r o o z y sto śo i ś w .P io tr a i Pawła, "Hom iletyka", 1 /1 8 9 8 / 128-131; św.Jan Dam asceński, Ho m ilia na D zień P rze m ien ien ia P ań sk iego, "Homiletyka" 3 /1 8 9 9 /, 337-339; św .G rzegorz W ie lk i, H om ilia XXX miana do ludu w Dzień Z e s ła n ia Ducha Św ., "Homiletyka" 3 / i 8 9 9 / 96-105; św .G rzegorz W ie lk i, H om ilia na pierw szy d z ie ń Bożego N arodzenia, "Homile
L'INFLUENCE DES ĆCRITS DES P&RES DE L'EGLISE SUR LA TH&3RIE ET LA PRATIQUE DE LA PRŹDICATION EN POLOGNE SU XIX SI&CLE
/Sommaire/
La predication polonaise a 1 ^poque de la Renaisaance dcit aa grandeur aux llena aveo la littźrature p^trigtique.
Quand oea llena 8ont devenus moina atrlcta a l a g ę des lumierea, on oonatate le deolin de la predication. Dana la premlere moitie du XIX aleolelatheorle e t l a p ratlquede la pr^dioation-aont enoore Influenoeea par lea idees de 1 epóque dea lumierea. Dana la deuxl- eme moitie du XIX aieole apparait 1^ tendanoe du "retour aux ao- uroea" de la fol ohretienne, o'est-a-dire a la Bibie et aux Perea de l^Eglise.
Dea th^orioiena de la predication et dea preoheura ^minenta oomme I.Hołowidski, A.Lipnioki, J.Szpaderaki, A.Szlagowski, W.Kry- nlokl plaldent pour la oonnai8aance de la formę et du contenu dea homellea et dea aermona patristiquea. Ila invitent a l*enrlohia- aement de la predication par oea valeura. Le retour aux Perea a eu pour effet la parution en Pologne de pluaieura preoheura emlnenta ay debut du XX aieole. On peut orolre que la connaia8anoe des Perea et l'amour de leura oeuvres, de leur formę et leur contenu pourrait avoir enoore de noa jours une lnfluenoe avantagouae aur la pr^dioation en Pologne.
