Medycyna Weterynaryjna - Summary Med. Weter. 69 (10), 616-621, 2013

Praca oryginalna Original paper

W ¿ywieniu drobiu nieœnego istotn¹ rolê odgrywaj¹ makro- i mikroelementy, wiele z nich podlega bilan-sowaniu w mieszankach paszowych. Zawartoœæ pier-wiastków w surowicy krwi jest dobrym wskaŸnikiem zaopatrzenia mineralnego kur, jak te¿ œwiadczy o in-tensywnoœci metabolizmu sk³adników mineralnych s³u¿¹cych do budowy koœci, piór i jaj. Sk³adniki mi-neralne w paszy oddzia³uj¹ na jakoœæ skorupy oraz walory dietetyczne treœci jaja, co ma istotne znaczenie w ocenie ich wartoœci konsumpcyjnej (8, 28, 32).

Do najczêœciej oznaczanych makroelementów i mi-kroelementów nale¿¹: Ca, P, Mg, K, Na i Cl oraz Cu, Cr, I, Mn, Fe, Se i Zn. Pierwiastki te maj¹ istotne zna-czenie w kszta³towaniu odpornoœci, zdrowia i produk-cyjnoœci ptaków (18, 26). W celu zapewnienia odpo-wiedniego zaopatrzenia mineralnego drobiu stosuje siê coraz wiêcej ró¿nych dodatków mineralnych i orga-nicznych (lub mineralno-orgaorga-nicznych) (5, 9, 14, 33). O ich efektywnoœci decyduje iloœæ, Ÿród³o oraz forma skarmianych dodatków paszowych, co znajduje od-zwierciedlenie m.in. w profilu mineralnym krwi kur (4, 12).

Wp³yw mineralno-roœlinnych preparatów paszowych

na profil mineralny krwi kur nieœnych

w chowie œcio³owym*

)

FABIOLA BUBEL, EUGENIUSZ R. GRELA*, ZBIGNIEW DOBRZAÑSKI**, KRYSTYNA POGODA-SEWERNIAK**

Laboratorium Biotechnologii – „Poltegor-Instytut”, Instytut Górnictwa Odkrywkowego we Wroc³awiu, ul. Parkowa 25, 51-616 Wroc³aw

*Instytut ¯ywienia Zwierz¹t i Bromatologii, Wydzia³ Biologii i Hodowli Zwierz¹t, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin

**Katedra Higieny Œrodowiska i Dobrostanu Zwierz¹t, Wydzia³ Biologii i Hodowli Zwierz¹t, Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu, ul. Che³moñskiego 38 C, 51-630 Wroc³aw

Bubel F., Grela E. R., Dobrzañski Z., Pogoda-Sewerniak K.

Effect of dietary mineral-plant preparations on the mineral blood profile of laying hens in a deep litter housing system

Summary

The study concerned the determination of the influence of various manufactured mineral-plant additives, based on humic and calcium raw materials and dried herbs, lucerne and glycerol, on the content of Ca, P, Mg, K, Na, Cl and Cu, Fe, Zn in the blood serum of Lohmann Brown (LB) laying hens housed in a deep litter system. Five groups (20 hens in each) were formed, and they were fed using a standard mixture (group C) and ones enriched (3% share) in the following preparations: A – herbal-humic, B – herbal, C – humic--lucerne, D – glycerol-humic. Blood for examinations was collected twice; at the peak of the laying period (phase I), and in further stages of laying production (phase II).

The applied mineral-plant feed additives did not unequivocally affect the differentiation of the value of blood serum mineral indices; however, the glycerol-humic preparation significantly increased the level of Ca, P in phase I, and Cu, Zn in phase II. Generally, higher contents of Ca, P, Mg, K and Cu, Fe and Zn were noted in phase II of the laying period, when compared to phase I.

The results of this study may suggest the acceptance of the following values as initial data for further research on establishing of mineral indices reference values in laying hens’ blood serum. In phase I (peak of the laying period) and in phase II (further stage of laying period) they were: calcium 6.2-7.1 and 7.6-8.3 mmol/l, phosphorus 1.6-2.1 and 1.9-2.2 mmol/l, copper 3.7-5.1 and 5.0-7.1 µmol/l, iron 39-45 and 40-47 µmol/l, and zinc 37-43 and 39-47 µmol/l, respectively. The following values are proposed for the electrolytes during the entire laying period: sodium 147-149 mmol/l, potassium 4.6-5.2 mmol/l, chlorine 115-118 mmol/l.

Keywords: mineral-plant preparations, hen, blood serum, mineral profile

*) _{Badania wykonano w ramach przedsiêwziêcia MNiSW „Inicjatywa}

Celem badañ by³o okreœlenie wp³ywu wybranych dodatków mineralno-organicznych wytworzonych na bazie niektórych zió³, suszu z lucerny oraz surowców wapniowych i huminowych na kszta³towanie siê pro-filu mineralnego surowicy krwi kur nieœnych w cho-wie œcio³owym.

Materia³ i metody

Badania przeprowadzono na 100 nioskach lohmann brown (LB) w kurniku doœwiadczalnym z pod³ogowym systemem chowu na œció³ce s³omiastej (5 niosek/m2_).

Ozna-kowane kury mia³y swobodny dostêp do wody i paszy. Utworzono grupê kontroln¹ (K) oraz cztery grupy doœwiad-czalne (A, B, C i D) licz¹ce po 20 ptaków w ka¿dej, utrzy-mywanych w oddzielnych kojcach. Ptaki wstawiono w 16. tygodniu ¿ycia, a preparaty doœwiadczalne wprowadzono w 22. tygodniu ¿ycia i podawano je przez 46 tygodni. Kontrolowano wskaŸniki produkcyjne (nieœnoœæ, spo¿ycie i wykorzystanie paszy, masa jaja) i cechy jakoœciowe jaj, a wyniki s¹ przedmiotem osobnego opracowania. Stado by³o pod sta³¹ kontrol¹ weterynaryjn¹, ptaki nie wykazy-wa³y ¿adnych objawów chorobowych, a parametry produk-cyjne (nieœnoœæ, zu¿ycie paszy) i jakoœciowe jaj odpowia-da³y standardom dla tych kur (15).

W ¿ywieniu kur stosowano typow¹ granulowan¹ mie-szankê pe³noporcjow¹ (MP) przeznaczon¹ dla niosek stad towarowych, zawieraj¹c¹ m.in. œrutê pszenn¹, otrêby ku-kurydziane i pszenne, œrutê sojow¹ poekstrakcyjn¹, olej roœlinny, fosforan jednowapniowy, premiks mineralno-wita-minowy. Zawartoœæ sk³adników pokarmowych w MP przed-stawiono w tab. 1. Grupy doœwiadczalne (A-D) otrzymy-wa³y dodatkowo po 3% dodatków mineralno-organicznych. W grupie A zastosowano preparat zio³owo-huminowy, w B huminowo-zio³owy, w C huminowo-lucernowy, a w D glicerolowo-huminowy. Dodatki te wytworzono na bazie

surowców huminowych i roœlinnych przy wykorzystaniu egzotermicznej reakcji hydratyzacji wapna tlenkowego. Sposób produkcji jest przedmiotem zg³oszenia patentowe-go nr P.386149 (34). W sk³ad preparatów wchodzi³y nastê-puj¹ce surowce: sproszkowany humodetrynit, suszone zio³a (pokrzywa, krwawnik, rumianek, dziurawiec), susz z lu-cerny, glicerol oraz wêglan wapnia. Wytworzone prepara-ty oraz mieszankê paszow¹ poddano analizom chemicznym na zawartoœæ podstawowych sk³adników pokarmowych, w tym mineralnych, wed³ug standardowych metod labora-toryjnych stosowanych w ocenie pasz (1).

Krew do badañ pobierano w godzinach porannych z lewej ¿y³y skrzyd³owej (vena basilica) do plastikowych probó-wek o pojemnoœci 1,5 ml, w nastêpuj¹cych okresach nieœ-noœci:

• w 27. i 37. tygodniu ¿ycia kur I faza (szczyt nieœnoœci) – I faza (n = 20),

• w 54. i 65. tygodniu ¿ycia kur (póŸniejszy okres nieœ-noœci) – II faza (n = 24).

Krew wirowano 8 min. przy 4000 rpm, a oddzielon¹ su-rowicê zebrano do plastikowych probówek i do momentu wykonania analiz przechowywano w temperaturze minus 20°C. W surowicy oznaczono zawartoœæ pierwiastków nastê-puj¹cymi metodami: cynku (Zn) – testem kolorymetrycznym z odbia³czaniem z zastosowaniem 2-(5-bromo-2-pyridy-lazo)-5-dietylamino)fenolu; miedzi (Cu) – testem kolory-metrycznym z zastosowaniem 4-(3,5-dibromo-2-pyridylazo)--N-etyl-N-(3-sulfopropyl)aniliny, przy u¿yciu zestawów od-czynnikowych firmy RANDOX; fosforu nieorganicznego (P) – metod¹ UV z zastosowaniem fosfomolibdenianu; magnezu (Mg) – testem fotometrycznym z zastosowaniem b³êkitu ksylidylowego; wapnia (Ca) – testem fotometrycz-nym z u¿yciem kompleksonu orto-krezoloftaleinowego, przy u¿yciu odczynników firmy HORIBA ABX. Zawartoœæ ¿e-laza (Fe) w surowicy wykonano testem fotometrycznym z ferrozyn¹ przy wykorzystaniu zestawów odczynnikowych firmy ALPHA DIAGNOSTICS. Zawartoœæ sodu (Na), po-tasu (K) i chloru (Cl) oznaczono przy pomocy zespo³u elek-trod jonoselektywnych, wzglêdem elekelek-trody odniesienia, w module ISE przeznaczonym do pomiaru stê¿enia elek-trolitów zintegrowanym z analizatorem Pentra 400, firmy HORIBA ABX. Badania krwi wykonano w laboratorium biochemicznym, które bierze udzia³ w miêdzynarodowej kontroli jakoœci badañ (RIQAS).

Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej, obli-czono wartoœci œrednie (–x), odchylenia standardowe (SD), istotnoœæ ró¿nic miêdzy grup¹ kontroln¹ (K) a doœwiad-czalnymi (A-D) w dwóch fazach nieœnoœci okreœlono tes-tem Duncana, przyjmuj¹c poziom istotnoœci p < 0,05.

Wyniki i omówienie

Wartoœæ pokarmowa mieszanki dla grupy kontrol-nej (K) i grup doœwiadczalnych (A-D) by³a zbli¿ona, zgodna z normami ¿ywienia drobiu (26) oraz instruk-cj¹ ¿ywienia kur LB (15). Zawartoœæ bia³ka ogólnego i t³uszczu surowego w badanych preparatach by³a niewielka i kszta³towa³a siê, odpowiednio, w zakresie 2,05-4,85% oraz 0,27-0,44% (tab. 2). Zastosowane dodatki cechowa³y siê podobnym odczynem i zawar-toœci¹ suchej masy. Nieznaczne ró¿nice dotyczy³y

za-k i n d a ³ k S Jednostka Zawatroœæ a s a m a h c u S (%) 89,45 e n l ó g o o k ³ a i B (%) 17,50 a n z c il o b a t e m a i g r e n E (kca/lkg) 2678 y w o r u s ³ ó i p o P (%) 12,15 e w o r u s o n k ó ³ W (%) 13,96 y w o r u s z c z s u ³ T (%) 14,61 a C (g/kg) 32,98 P (g/kg) 16,39 a N (g/kg) 11,56 K (g/kg) 13,31 g M (g/kg) 11,63 u C (mg/kg) 19,64 n Z (mg/kg) 93,76 e F (mg/kg) 481,6 n M (mg/kg) 84,75

Tab. 1. Zawartoœæ sk³adników pokarmowych w mieszance standardowej

wartoœci popio³u surowego. Zawartoœæ pierwiastków by³a zró¿nicowana: najwiêcej wapnia – 31,22% za-wiera³ preparat zio³owo-huminowy (A), miedzi i cyn-ku – preparat A, ¿elaza – preparat B i C, a sodu prepa-rat C.

Koncentracjê makroelementów w surowicy krwi kur w dwóch okresach nieœnoœci (I i II) zestawiono w tab. 3. Poziom wapnia (Ca) w surowicy krwi niosek kszta³-towa³ siê w granicach 6,16-8,25 mmol/l. Ró¿nice sta-tystycznie istotne (p < 0,05) wyst¹pi³y tylko w I fazie nieœnoœci miedzy grup¹ K a D (glicerolowo-humino-wa). Odnotowane stê¿enia s¹ podobne do podawanych w literaturze, na przyk³ad u niosek lohmann brown

(LB) w wieku 42-50 tygodni ¿ycia, otrzymuj¹cych kredê huminow¹, stwierdzono œredni¹ zawartoœæ wap-nia 6,52 mmol/l, podczas gdy w gru-pie kontrolnej (wêglan wapnia) by³o 5,30 mmol/l (29). Natomiast u kur nieœnych moravia BSL miêdzy 25. a 40. tygodniem ¿ycia zaobserwowa-no wzrost stê¿enia Ca w surowicy z 6,29 do 7,19 mmol/l, a nastêpnie spadek do 5,92 mmol/l w 50. tygod-niu ¿ycia (27). W badaniach w³as-nych uzyskano najwy¿sze wartoœci tego parametru w II fazie nieœnoœci w grupie C (huminowo-lucernowa). Generalnie w tej fazie nieœnoœci (II) odnotowano we wszystkich grupach wzrost stê¿enia Ca o 6-25,6% w po-równaniu do I fazy nieœnoœci. Nale¿y to t³umaczyæ obni¿aj¹c¹ siê z wie-kiem produkcj¹ jaj i mniejszym wy-korzystaniem Ca, co w konsekwen-cji skutkuje wzrostem jego koncen-tracji w surowicy krwi. Potwierdza to z³o¿one mechanizmy metabolizmu wapnia (i fosforu) u kur nieœnych (17, 19).

W przeprowadzonych badaniach nie wykazano istot-nego wp³ywu zastosowanych dodatków paszowych na koncentracjê Ca w surowicy krwi, chocia¿ w pierw-szym okresie nieœnoœci (I faza) da³ siê zaznaczyæ istotny jego wzrost w grupie D.

Œrednia koncentracja fosforu nieorganicznego (P) w surowicy krwi niosek wynosi³a 1,58-2,09 mmol/l. Ró¿nice statystycznie istotne wyst¹pi³y tylko w I fazie nieœnoœci miedzy grup¹ K a A, C i D. W ogólnej oce-nie uzyskane wyniki by³y oce-nieco ni¿sze ni¿ podawane w piœmiennictwie. U niosek brown nick w pierwszej fazie nieœnoœci stwierdzono wysoki poziom fosforu (3,76 mmol/l), gdy zastosowano w diecie 0,7% KCl i 0,25% NaCl (14). U kur LB stwierdzono najwy¿-szy poziom P w drugiej fazie nieœ-noœci (2,16 mmol/l), gdy stosowano fosforan dwuwapniowy (w porówna-niu do fosforanu jednowapniowego lub sodowo-wapniowego) (4). Z ko-lei u kur isa brown miêdzy 22. a 75. tygodniem ¿ycia, bez wzglêdu na sys-tem utrzymania (klatki tradycyjne, klatki wzbogacane, g³êboka œció³ka) stwierdzono ponad dwukrotny spa-dek stê¿enia tego parametru (21).

W badaniach w³asnych wykazano wp³yw suplementacji mieszanki pa-szowej ró¿nymi dodatkami mineral-no-organicznymi na kszta³towanie siê poziomu P w surowicy krwi, ale tylko w I fazie nieœnoœci.

Tab. 2. Charakterystyka fizykochemiczna preparatów paszowych

rt e m a r a P t a r a p e r P A -o w o ³ o iz ( ) y w o n i m u h -B -o w o n i m u h ( ) y w o ³ o iz -C -o w o n i m u h ( ) y w o n r e c u l-D -o w o l o r e c il g ( ) y w o n i m u h -) % ( a s a m a h c u S 72,97 75,77 72,73 74,06 ) % ( y w o r u s ³ ó i p o P 52,84 44,67 45,03 47,09 ) % ( e n l ó g o o k ³ a i B 14,52 14,85 14,75 12,05 ) % ( e w o r u s o n k ó ³ W 13,31 13,41 12,90 11,68 ) % ( y w o r u s z c z s u ³ T 10,31 10,27 10,44 10,30 ) H p ( n y z c d O 12,71 12,68 12,71 12,47 ) % ( a C 31,22 24,80 24,21 21,80 ) % ( P 10,92 10,91 10,55 10,31 ) % ( g M 11,64 11,67 11,15 10,91 ) % ( K 10,65 10,51 10,58 10,14 ) g k / g m ( a N 181,8 222,1 349,0 176,5 ) g k / g m ( n M 141,0 141,3 163,3 159,7 ) g k / g m ( e F 1470 2660 2680 2440 ) g k / g m ( u C 3,61 2,44 1,95 1,09 ) g k / g m ( n Z 32,6 26,7 24,5 32,1 a z a F i c œ o n œ e i n a p u r G K A B C D ñ p a W I 6,16a_{±1,09 6,89±1,41 6,32±1,55 7,00±1,52 7,14}b_±1,46 II 7,74±1,78 7,78±2,13 7,61±1,72 8,25±1,68 7,57±1,10 r o f s o F I 1,58a_{±0,29 1,84}b_{±0,37 1,73±0,36 1,84}b_{±0,48 2,09}b_±0,36 II 2,17±0,64 1,87±0,54 2,02±0,58 2,01±0,82 2,03±0,32 z e n g a M I 1,32±0,18 1,30±0,17 1,21±0,18 1,22±0,16 1,32±0,11 II 1,61±0,35 1,66±0,40 1,46±0,29 1,41±0,46 1,58±0,20

Tab. 3. Stê¿enie podstawowych makroelementów w surowicy krwi niosek (mmol/l, –x ± SD)

Objaœnienia: I – szczyt nieœnoœci, II – póŸniejsza faza nieœnoœci; grupy: K – kontrolna, A – zio³owo-huminowa, B – huminowo-zio³owa, C – huminowo-lucernowa, D – glice-rolowo-huminowa; a-b p < 0,05

Œrednia zawartoœæ magnezu (Mg) kszta³towa³a siê w zakresie 1,21-1,66 mmol/l. Nie stwierdzono ró¿nicy statystycznie istotnej miêdzy grup¹ K a pozosta³ymi. W piœmiennictwie podawane s¹ nieco wy¿sze stê¿enia tego pierwiastka. U niosek isa brown zawartoœæ Mg w surowicy wynosi³a œrednio 1,74 ± 0,28 mmol/l (2), zaœ u 60-tygodniowych niosek hy-line Brown œrednio 1,63 ± 0,07 mmol/l (31).

Nie wykazano istotnego wp³ywu zastosowanych dodatków paszowych na koncentracjê magnezu w surowi-cy krwi kur. Przyswajanie Mg u kur odbywa siê w jelicie cienkim, a wie-le pierwiastków (np. K, Ca, K, Ni, Al) mo¿e ograniczaæ jego wch³ania-nie (2, 12, 18).

Stê¿enie podstawowych elektroli-tów w surowicy krwi kur w dwóch okresach nieœnoœci zestawiono w ta-beli 4.

Œrednie wartoœci stê¿enia sodu wynosi³o 146,6-149,2 mmol/l. Nie stwierdzono ró¿nicy statystycznie istotnej miêdzy grup¹ K a pozosta³y-mi. Uzyskane wartoœci s¹ zbli¿one do danych dostêpnych w piœmiennic-twie. U kur nieœnych hisex brown miêdzy 45. a 51. tygodniem ¿ycia odnotowano wartoœci oscyluj¹ce w przedziale 118,6-150,7 mmol/l (7), zaœ u kur Ross Brown œrednio 153

± 0,9 mmol/l (22). Maksymalne stê¿enie Na (165 mmol/l) stwierdzono u kur leghorn w 30. tygodniu ¿y-cia (10).

Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e poziom sodu by³ stabilny w ca³ym okresie ¿ycia niosek, bez zna-cz¹cego wp³ywu zastosowanych dodatków, mimo i¿ zawiera³y one pewne iloœci Na. Dane piœmiennictwa (8) wskazuj¹, ¿e ró¿ny poziom soli sodu, potasu i chlo-ru w paszy, wyra¿ony wg wzochlo-ru Mongina (20) jako DEB (dietary electrolite balance) nie przek³ada siê bezpoœrednio na zawartoœæ Na w surowicy krwi kur.

Œrednie stê¿enie potasu (K) w surowicy krwi nio-sek waha³o siê w zakresie 4,62-5,22 mmol/l. Nie stwierdzono ró¿nicy statystycznie istotnej miêdzy gru-p¹ kontroln¹ a pozosta³ymi (doœwiadczalnymi). U kur nieœnych hisex brown miêdzy 45.-51. tygodniem ¿y-cia wartoœæ tego parametru kszta³towa³a siê w grani-cach 3,33-4,52 mmol/l (7), zaœ u niosek LB w wieku 47-56 tygodni ¿ycia odnotowano stê¿enie K w suro-wicy krwi w granicach 5,78-6,21 mmol/l (8). Nieco ni¿sz¹ zawartoœæ tego pierwiastka u niosek ross brown (œrednio 3,48 ± 0,03 mmol/l) w porównaniu do wyni-ków badañ w³asnych podaj¹ inni autorzy (22).

Nie wykazano wp³ywu zastosowanych dodatków paszowych na kszta³towanie siê stê¿enia potasu w su-rowicy krwi ptaków. Istniej¹ dane (14) wskazuj¹ce, ¿e wysoki poziom chlorku potasu (0,7% w paszy) istotnie zwiêksza stê¿enie K, lecz nie wywo³uje hiper-kalcemii i nie wp³ywa na zawartoœæ Ca w surowicy krwi kur.

Œrednie wartoœci stê¿enia chloru w surowicy krwi (Cl) wynosi³y 115,5-117,5 mmol/l. Nie stwierdzono ró¿nicy statystycznie istotnej miêdzy grup¹ K a pozo-sta³ymi (A-D). Podobne lub tylko nieco ni¿sze war-toœci (107,9-115,9 mmol/l) uzyskano u kur nieœnych hisex brown w wieku 45-51 tygodni ¿ycia, bez wzglê-du na zawartoœæ w paszy syntetycznego preparatu de-toksykacyjnego (7). Niektóre chlorki podane z pasz¹ lub w wodzie pitnej podnosz¹ istotnie u niosek brown nick poziom Cl we krwi (max. 137,25 mmol/l), gdy ich zawartoœæ w diecie wynosi³a 0,7% KCl i 0,25% NaCl (14).

Nie wykazano wp³ywu zastosowanych dodatków paszowych na kszta³towanie siê stê¿enia tego pier-wiastka w surowicy krwi kur, podobnie jak w przy-padku sodu i potasu. Kationy te, razem z g³ównym Objaœnienia jak w tab. 3

Tab. 4. Stê¿enie elektrolitów w surowicy krwi niosek (mmol/l, –x ± SD)

a z a F i c œ o n œ e i n a p u r G K A B C D d ó S I 148,5±2,0 147,7±1,9 147,6±2,7 148,0±2,1 148,9±1,2 II 149,2±3,2 146,9±3,7 148,1±2,1 146,6±4,9 147,6±2,4 s a t o P I 4,86±0,38 4,69±0,32 4,75±0,45 4,62±0,41 4,64±0,43 II 5,05±0,76 5,02±0,37 5,22±0,51 4,85±0,46 4,91±0,42 r o l h C I 117,8±1,7 116,1±1,9 115,5±2,9 116,1±2,8 116,4±1,6 II 117,5±2,6 117,0±3,1 117,4±3,2 117,3±4,5 116,2±2,7

Objaœnienia jak w tab. 3

Tab. 5. Stê¿enie wybranych mikroelementów w surowicy krwi niosek (µmol/l, –x ± SD) a z a F i c œ o n œ e i n a p u r G K A B C D Ÿ d e i M I 3,84±1,42 5,09±0,89 4,06±1,52 4,11±1,78 3,65±1,44 II 4,97a_{±1,55 5,14±0,97 5,57±1,06 5,72±1,50 7,11}b_±1,13 o z a l e ¯ I 41,8±4,8 44,6±6,0 39,3±6,1 42,8±5,4 41,8±4,3 II 47,4a_{±7,5 44,9±10,2 40,1}b_{±9,9 44,9±8,6 45,5±7,8} k n y C I 37,2a_{±7,3 39,6±8,3 35,6±9,5 39,5±8,7 43,3}b_±6,7 II 39,1a_{±9,7 42,2±13,2 43,8±14,0 46,8}b_{±12,4 43,0±6,9}

anionem, czyli chlorem, decyduj¹ o równowadze kwa-sowo-zasadowej organizmu, co u drobiu nieœnego ma szczególnie znaczenie (7, 14, 18), dlatego te¿ Mongin (20) proponuje stosowanie wskaŸnika DEP, uwzglêdniaj¹cego ³¹czn¹ zawartoœæ tych pierwiastków w diecie kur. Dla utrzymania prawid³owych parame-trów krwi oraz cech jakoœciowych jaj DEP powinien wynosiæ 256 mEq/kg (8).

Koncentracjê podstawowych mikroelementów w su-rowicy krwi niosek zestawiono w tab. 5.

Œredni poziom miedzi (Cu) w surowicy kszta³towa³ siê w granicach 3,84-7,11 µmol/l. Ró¿nica statystycz-nie istotna wyst¹pi³a tylko w II fazie statystycz-nieœnoœci miêdzy grup¹ K a D (glicerolowo-huminowa). Zwraca uwagê znaczny wzrost stê¿enia tego parametru w II serii ba-dawczej (póŸniejsza nieœnoœæ) w porównaniu do okresu intensywnej nieœnoœci (I faza). Podobne tendencje stwierdzili inni autorzy (21) u niosek isa brown. Naj-wy¿szy poziom Cu wyst¹pi³ w 47. tygodniu (max. 4,8 µmol/l), istotnie ni¿szy by³ w 22., ale tak¿e w 75. ty-godniu ¿ycia kur. Stê¿enie Cu w surowicy krwi spad³o z 4,40 do 2,83 µmol/l, gdy do mieszanki dodano 400 µg Cr/kg i 250 mg kwasu L-askorbinowego/kg (23), zna-na jest bowiem interakcja miêdzy Cu a Cr (16).

W ogólnej ocenie zastosowane dodatki paszowe nie wp³ynê³y na kszta³towanie siê poziomu miedzi w su-rowicy, z wyj¹tkiem preparatu D, który w II fazie spo-wodowa³ istotny wzrost stê¿enia Cu w krwi kur.

W przypadku ¿elaza (Fe) uzyskano wyniki 39,3--47,4 µmol/l. Ró¿nica statystycznie istotna wyst¹pi³a tylko miedzy grup¹ K a B w II fazie. W piœmiennic-twie jest wiele danych w tym zakresie. Niektórzy autorzy (6) uwa¿aj¹, ¿e stê¿enie miedzi w diecie kur, a szczególnie stosunek Cu/Fe maj¹ wp³yw na poziom ¿elaza we krwi kur. U niosek hy-line brown stwier-dzono relatywnie wysoki poziom Fe, bo 138,2-149,1 µmol/l, w zale¿noœci od poda¿y kwasu ä-aminole-wulinianowego (ä-ALA) (3). Natomiast u niosek isa shaver odnotowano stê¿enie 105,0-129,1 µmol Fe/l, a dodatek ziarna amarantusa (max. 10%) nie wp³ywa³ istotnie na koncentracjê tego pierwiastka (13). Pod-wy¿szony poziom Cr i witaminy C w diecie mo¿e zwiêkszaæ stê¿enie Fe w surowicy nawet o 30% (23). Wprowadzone do paszy dodatki generalnie nie wp³y-nê³y na stê¿enie Fe w surowicy krwi, a nawet w przy-padku preparatu huminowo-zio³owego (grupa B) na-st¹pi³o istotne obni¿enie zawartoœci tego metalu. Trudno to wyjaœniæ, tym bardziej, ¿e zastosowane preparaty zawiera³y spore iloœci ¿elaza.

Stê¿enie cynku (Zn) w surowicy wynios³o 35,6-46,8 µmol/l. Ró¿nice statystycznie istotne wyst¹pi³y miê-dzy grup¹ K a D (I faza) oraz K a C (II faza). Dane piœmiennictwa w tym zakresie s¹ znacznie zró¿nico-wane. U niosek isa brown stwierdzono wzrost stê¿e-nia Zn w surowicy od 22. do 47. tygodstê¿e-nia ¿ycia (max. 78,5 µmol/l), a nastêpnie spadek utrzymuj¹cy siê do 75. tygodnia ¿ycia (21). U niosek LB (szczyt nieœ-noœci), otrzymuj¹cych ró¿ne fosforany paszowe,

od-notowano wartoœci w przedziale 37,34-40,64 µmol/l (4). Z innych badañ wynika, ¿e poziom tego biopier-wiastka mo¿e wzrosn¹æ w surowicy nawet trzykrot-nie, gdy wprowadzimy do mieszanki chelat cynku w iloœciach 140 mg Zn/kg (10).

Zastosowane preparaty organiczno-mineralne wp³y-nê³y w ograniczonym zakresie na kszta³towanie siê poziomu Zn, nast¹pi³ bowiem istotny wzrost tego pier-wiastka tylko w grupach C i D (w stosunku do grupy K). Wskazuje to na z³o¿ony metabolizm cynku, który ³atwo wchodzi w interakcje z niektórymi kwasami orga-nicznymi (np. kwas fitynowy, EDTA), tak¿e wieloma makro- i mikroelementami, co mo¿e ograniczaæ jego wch³anianie (12, 18).

Podsumowanie

Zastosowane mineralno-roœlinne dodatki paszowe nie wp³ynê³y jednoznacznie na zró¿nicowanie warto-œci wskaŸników mineralnych surowicy krwi kur miês-nych, chocia¿ preparat glicerolowo-huminowy istot-nie zwiêksza³ w I fazie poziom Ca, P, a w II fazie Cu i Zn. W II fazie nieœnoœci wy¿sza by³a zawartoœæ Ca, P, Mg, K oraz Cu, Fe i Zn w porównaniu do I okresu. Nie stwierdzono prostej zale¿noœci miêdzy zawarto-œci¹ pierwiastków w zastosowanych preparatach a ich stê¿eniem w surowicy krwi, co jest zrozumia³e, zwa-¿ywszy na niewielki ich udzia³ w diecie (3%), liczne interakcje miêdzypierwiastkowe oraz skomplikowane procesy metabolicznych przemian mineralnych u kur nieœnych (3, 6, 11, 16, 28, 31).

Szczegó³owy zakres wartoœci referencyjnych wskaŸ-ników mineralnych dla prawie wszystkich grup zwierz¹t gospodarskich (z wyj¹tkiem drobiu) podaje Winnicka (30). Opracowano ju¿ fizjologiczne wartoœci podsta-wowych parametrów biochemicznych krwi dla kurcz¹t brojlerów i indyków nieœnych (24) oraz wartoœci refe-rencyjne dla przepiórek japoñskich (25). Natomiast dla kur nieœnych nadal brakuje tych danych, dlatego autorzy sugeruj¹ przyjêcie uzyskanych wyników jako wyjœciowej bazy do dalszych badañ nad ustaleniem wartoœci referencyjnych wskaŸników mineralnych w surowicy krwi kur w chowie œcio³owym. W I fazie (szczyt nieœnoœci) oraz w II fazie (póŸniejszy okres nieœnoœci) wynios³yby one, odpowiednio: wapñ 6,2--7,1 i 7,6-8,3 mmol/l, fosfor 1,6-2,1 i 1,9-2,2 mmol/l, miedŸ 3,7-5,1 i 5,0-7,1 µmol/l, ¿elazo 39-45 i 40-47 µmol/l, cynk 37-43 i 39-47 µmol/l. Dla elektrolitów w ca³ym okresie nieœnoœci proponuje siê wartoœci: sód 147-149 mmol/l, potas 4,6-5,2 mmol/l, chlor 115-118 mmol/l.

Piœmiennictwo

1.AOAC Official Methods of Analysis. Helrich K. (ed.), Association of Offi-cial Analytical Chemists, Arlington, USA 1990.

2.Capcarova M., Kolesarova A., Arpasova H., Massanyi P., Lukac N., Kova-cik J., Kalafova A., Schneidgenova M.: Blood biochemical dynamics and correlations in laying hens after experimental nickel administration. Int. J. Poult. Sci. 2008, 7, 538-547.

3.Chen Y. J., Cho J. H., Yoo J. S., Wang Y., Huang Y., Kim I. H.: Evaluation of ä-aminolevulinic acid on serum iron status, blood characteristic, egg perfor-mance and quality in laying hens. Asian-Austr. J. Anim. Sci. 2008, 21, 1355--1360.

4.Dobrzañski Z., Opaliñski S., HoffmannK., Bubel F., Pogoda-Sewerniak K.: Effect of different feed phosphates on blood plasma mineral profile in laying hens. EJPAU ser. Vet. Med. 2011, vol. 14, iss. 4.

5.Dobrzañski Z., Korczyñski M., Chojnacka K., Górecki H., Opaliñski S.: Influence of organic forms of copper, manganese and iron on bioaccumula-tion of these metals and zinc in laying hens. J. Elementol. 2008, 13, 309-319. 6.El-Husseiny O., Fayed S. A., Omara I. I.: Response of layer performance to iron and copper patway and their interactions. Asian J. Basic Appl. Sci. 2009, 3, 4199-4213.

7.Garalevièienë D.: Effect of antioxidant preparation “Oxynil” on health status and productivity of laying hens fed naturally moulded feed. Med. Vet. Zoot. 2003, 24, 22-29.

8.Gezen S., Eren M., Deniz D.: The effect of different dietary electrolyte balan-ces on eggshell quality in laying hens. Revue Méd. Vét. 2005, 156, 491-497. 9.Górecki H., Chojnacka K., Dobrzañski Z., Ko³acz R., Górecka H., Trzisz-ka T.: The effect of phosphogypsum as the mineral feed additive on fluorine content in eggs and tissues of laying hens. Anim. Feed Sci. Technol. 2006, 128, 84-95.

10.Gyenis J., Suto Z., Romvari R., Horn P.: Tracking the development of serum biochemical parameters in two laying hen strains: a comparative study. Arch. Tierz. 2006, 49, 593-606.

11.Idowu O. M. O., Ajuwon R. O., Oso A. O., Akinloye O. A.: Effects of zinc supplementation on laying performance, serum chemistry and Zn residue in tibia bone, liver, excreta and egg shell of laying hens. Int. J. Poultr. Sci. 2011, 10, 225-230.

12.Kinal S.: Sk³adniki mineralne, [w:] Grela E. R. (red.) Chemia i biotechnolo-gia w produkcji zwierzêcej. PWRiL, Warszawa 2011.

13.Króliczewska B., Zawadzki W., Bartkowiak A., Skiba T.: The level of selected blood indicators of laying hens fed with addition of amaranth grain. EJPAU, ser. Vet. Med. 2008, vol. 11, iss.2.

14.Kurtoglu V., Kurtoglu F., Balevi T.: Effects of sodium bicarbonate, potas-sium chloride and sodium chloride supplementation on some blood bioche-mical parameters in laying hens. WPSA, Proc. 16th _{Europ. Symp. Poult. Nutr.,}

Aug. 26-30, 2007, Strasbourg p. 189-192.

15.Layers Management Guide. Lohmann Brown-Clasic. Lohmann Tierzucht GMBH, Cuxhaven, Germany 2010.

16.Lien T. F., Chen K. L., Wu C. P., Lu J. J.: Effects of supplemental copper and chromium on the serum and egg traits of laying hens. Br. Poult. Sci. 2004, 45, 535-539.

17.Matos R. de: Calcium metabolism in birds. Vet. Clin. North Am. Exot. Anim. Pract. 2008, 11, 59-82.

18.Mazurkiewicz M. (red.): Choroby drobiu. Wyd. UP Wroc³aw 2005. 19.Miller E. R., Wilson H. R., Harms R. H.: The relationship of production status

to serum calcium and phosphorus in hens. Poult. Sci. 1978, 57, 242-245.

20.Mongin P.: Recent Advances in Dietary Anion-Cation Balance Inpoultry, [w:] Cole D. J. A., Haresign W. (wyd.): Recent Developments in Poultry Nutrition. Anchor Press Ltd., Butterworths, London 1989, s. 94-104. 21.Pavlík A., Lichovníková M., Jelínek P.: Blood plasma mineral profile and

qualitative indicators of the eggshell in laying hens in different housing systems. Acta Vet. Brno 2009, 78, 419-429.

22.Sahin K., Kucuk O.: A simple way to reduce heat stress in laying hens as judged by egg laying, body weight gain and biochemical parameters. Acta Vet. Hung. 2001, 49, 421-430.

23.Sahin K., Sahin N., Kucuk O.: Effects of dietary chromium and ascorbic acid supplementation on digestion of nutrients, serum antioxidant status, and mineral concentrations in laying hens reared at a low ambient temperature. Biol. Trace Elem. Res. 2002, 87, 113-124.

24.Schmidt E. M. S., Paulillo A. C., Lapera I. M., Martins G. R. V., Junior L. N., Testi A. P.: Serum biochemical parameters of female bronze turkeys (Mele-agris gallopavo) during egg-laying season. Int. J. Poult. Sci. 2010, 9, 177-179. 25.Scholtz N., Halle I., Flachowsky G., Sauerwein H.: Serum chemistry refe-rence values in adult Japanese quail (Coturnix coturnix japonica) including sex-related differences. Poult. Sci. 2009, 88, 1186-1190.

26.Smulikowska S., Rutkowski A.: Normy ¿ywienia drobiu. Wyd. IFi¯Z PAN, Jab³onna k. Warszawy 2005.

27.Suchý P., Straková E., Jarka B., Thiemel J., Veèerek V.: Differences between metabolic profiles of egg-type and meat-type hybrid hens. Czech J. Anim. Sci. 2004, 49, 323-328.

28.Œwi¹tkiewicz S., Arczewska-Wlosek A.: Prebiotic fructans and organic acids as feed additives improving mineral availability. Words Poult. Sci. J. 2012, 68, 269-280.

29.Tronina P., Korczyñski M., Opaliñski S., Dobrzañski Z., KaŸmierska M.: Wp³yw kredy huminowej na jakoœæ jaj oraz zawartoœæ wapnia i fosforu w surowicy krwi kur niosek. Zesz. Nauk. UP Wroc³aw, ser. Biol. Hod. Zw. 2008, 567, 177-187.

30.Winnicka A.: Wartoœci referencyjne podstawowych badañ laboratoryjnych w weterynarii. Wyd. SGGW, Warszawa 2011.

31.Yalçýn S., Erol H., Özsoy B., Onbaþýlar I., Yalçýn S., Üner A.: Effects of glycerol on performance, egg traits, some blood parameters and antibody production to SRBC of laying hens. Livest. Sci. 2010, 129, 129-134. 32.Yan L., Lee J. H., Meng Q. W., Ao X., Kim I. H.: Evaluation of dietary

supple-mentation of delta-aminolevulinic acid and chito-oligisaccharide on produc-tion performance, egg quality and hematological characteristic in laying hens. Asian-Austr. J. Anim. Sci. 2010, 23, 1028-1033.

33.Yesilbag D., Eren M.: Effects of dietary boric acid supplementation on performance, eggshell quality and some serum parameters, in aged laying hens. Turk. J. Vet. Anim. Sci. 2008, 32, 113-117.

34.Zg³oszenie patentowe nr P.386149: Sposób wytwarzania preparatów humi-nowo-zio³owo-mineralnych. Urz¹d Patentowy RP 2008.

Adres autora: prof. dr hab. Zbigniew Dobrzañski, ul. Che³moñskiego 38C, 51-630 Wroc³aw; e-mail: zbigniew.dobrzanski@up.wroc.pl