Magda Heydel
Zwrot kulturowy w badaniach nad
przekładem
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (120), 21-33
2009
Zw rot kulturowy
w badaniach nad przekładem
D w ie o s ta tn ie d e k a d y w s tu d ia c h n a d p rz e k ła d e m n azy w a się c z a se m z p rz e s a d ą w łaściw ą m ło d y m d y sc y p lin o m a k a d e m ic k im „ e p o k ą ” zw rotów . N a jw a ż n ie j szy m i n a js z e rs z y m z n ic h je s t „zw ro t k u ltu ro w y ”, p ro c e s , k tó re g o k o rz e n ie się g a ją p o c z ą tk ó w w sp ó łc z e sn y c h s tu d ió w n a d p rz e k ła d e m , czy li p ro w a d z o n y c h od la t sie d e m d z ie sią ty c h u b ieg łeg o w ie k u b a d a ń p o lisy ste m o w y c h 1, p ra c ta k zw anej „szko ły m a n ip u lis tó w ”2 o raz n ie m ie c k ie j szk o ły f u n k c jo n a ln e j3.
„ Z w ro t k u ltu r o w y ” w b a d a n ia c h n a d p r z e k ła d e m to te r m i n n a w ią z u ją c y do b a d a ń k u ltu ro w y c h p o p u la r n y c h d z iś w w ie lu d z ie d z in a c h h u m a n is ty k i. T e rm in u jm u je , d e fin iu ją c rzecz n a jp o b ie ż n ie j, te k ie r u n k i b a d a ń p rz e k ła d o z n a w c z y c h , k tó re p ro w a d z ą do w yjścia p o z a g ra n ic e w y z n a c z a n e p rz e z p a ra d y g m a t filo lo g ic z ny, zw łaszcza językoznaw czy, u z n a w a n y o d p o ło w y u b ie g łe g o w ie k u za z a s a d n ic z y o b sz a r d z ia ła n ia tr a n s la to lo g ii. P rz e k ła d o z n a w s tw o z o rie n to w a n e k u ltu ro w o za p rz e d m io t sw o ich b a d a ń n ie u w aża ju ż tr a n s f e r u m ięd zy języ k o w eg o i m ię d z y te k
-Zob. I. Even-Zohar Miejsce literatury tłumaczonej w polisystemie literackim [1978], w:
'Współczesne teorie przekładu. Antologia, red. P. Bukowski, M. Heydel, Znak, Kraków
2009, s. 195-204; G. Toury Descriptive Translation Studies and Beyond, John Benjamin, A m sterdam -Philadelphia 1995.
Zob. Manipulation o f Literature. Studies in Literary Translation, ed. by T. Hermans, Croom Helm, London-New York 1985.
Zob. H.J. Vermeer Ein Rahmen fü r eine allgemeine Translationstheorie [1978], w: tegoż Aufsätze zur Translationstheorie, Groos, Heidelberg 1983, s. 48-61; M. Snell-Hornby Translation Studies. An Integrated Approach, John Benjamins,
2
2
stow ego, lecz sk o m p lik o w a n ą i w ie lo w y m ia ro w ą sferę k o n ta k tó w m i ę d z y k u ltu r o w ych. To k u ltu r a , a n ie języ k , słow o czy te k s t, je st w p rz e k ła d o z n a w s tw ie e p o k i zw ro tó w „« jed n o stk ą» o p e ra c y jn ą p r z e k ła d u ”4.
M o ty w e m p r z e w o d n im z w ro tu k u ltu ro w e g o je s t p rz e d e f in io w a n ie p o la b a d aw czeg o i p rz e jś c ie w s tu d ia c h n a d p r z e k ła d e m o d o b sz a ró w śc iśle w y ty c z o n y c h i z a m k n ię ty c h do p r z e s tr z e n i m u ltid y s c y p lin a r n y c h i o tw a rty c h , a ta k ż e o d p o sta w y p re s k ry p ty w n e j, p o s trz e g a ją c e j te o r ię p r z e k ła d u ja k o z b ió r n a r z ę d z i k r y ty c z n y c h i p r z y b o r n ik k ry te rió w o c e n y tłu m a c z e ń , do p o sta w y d e s k ry p ty w n e j, a w ięc o p is u k o n k r e tn y c h te k s tó w z a is tn ia ły c h i fu n k c jo n u ją c y c h w sw o ich k o n te k s ta c h , k tó r y c h p ro b le m a ty z a c ja m o ż e p o słu ż y ć ja k o p o d s ta w a do fo r m u ło w a n ia p e w n y c h n o rm .
Z w ro t k u ltu ro w y łą c z y się z p o d d a n ie m w w ą tp liw o ś ć z a ło ż e ń u z n a w a n y c h d o ty c h c z a s za f u n d a m e n ta ln e . P o p ie rw s z e , p o d w a ż e n iu u le g a te z a o m o ż liw o śc i o d k ry c ia i u s ta b iliz o w a n ia z n a c z e n ia te k s tu p r z e k ła d a n e g o , a w ięc o is tn i e n iu je d n o z n a c z n y c h ro z s trz y g n ię ć in te r p r e ta c y jn y c h . P ro w a d z i to do z a n e g o w a n ia a b s o lu tn e j p o z y c ji o ry g in a łu ja k o ź ró d ła z n a c z e ń , k tó r e , w y łu s k a n e z języ k a o ry g in a łu , n a le ż y p rz e n ie ś ć w ję z y k i te k s t p r z e k ła d u . P o z y c y jn y i h is to ry c z n y c h a r a k t e r le k tu ry , w p ro w a d z e n ie w p o le a n a liz y c z y te ln ik a ja k o p o d m io tu a k tu le k tu ry , z a n e g o w a n ie je d n o z n a c z n o ś c i i je d n o ś c i te k s tu - sło w em le k c ja h e r m e n e u ty k i i d e k o n s tr u k c ji - p ro w a d z ą do p rz e d e f in io w a n ia re la c ji łą c z ą c e j dw a tr a d y c y jn ie n ie p o d d a w a n e w w ą tp liw o ś ć e le m e n ty a k tu tłu m a c z e n ia : o ry g in a ł i p r z e k ła d . Z a n e g o w a n e z o s ta je m ia n o w ic ie , tr a k to w a n e d o tą d ja k o n a tu r a ln e i p r z e z ro c z y s te , z a ło ż e n ie o i s tn i e n iu p o te n c ja ln e j i p o ż ą d a n e j e k w iw a le n c ji m ię d z y te k s te m w y jśc io w y m i d o c e lo w y m , a ta k ż e p re s k ry p ty w n y z g r u n t u p o s t u la t d ą ż e n ia do o s ią g n ię c ia ow ej e k w iw a le n c ji w p ro c e s ie tr a n s la c ji p o p rz e z sz e re g p o d e jm o w a n y c h p rz e z tłu m a c z a s u w e re n n y c h d e c y z ji. P rz e k ła d , w e d łu g o b o w ią z u jące g o d o tą d m o d e lu , m ia ł dąży ć do (ró ż n o ro d n ie d e fin io w a n e j) id e n ty c z n o ś c i z o ry g in a łe m .
T y m c z a se m je d e n z g łó w n y ch p rz e d s ta w ic ie li p rz e k ła d o z n a w s tw a k u ltu ro w e go, T h e o H e rm a n s , p isz e , że k ie d y z n ik a ró ż n ic a , z n ik a ta k ż e tłu m a c z e n ie ; in n y m i słowy: a b s o lu tn a e k w iw alen cja jest śm ie rc ią tr a n s la c ji, choć p rz e k ła d n ie jest w s ta n ie p o p e łn ić sa m o b ó jstw a , b o ró ż n ic a is tn ie je w n im zaw sze, ch y b a że o jej n iw e la c ji z a d e c y d u je ja k a ś w yższa in s ta n c ja 5. P rz e k ła d je st z a te m w ta k im u ję c iu c e le b ra c ją ró ż n ic , a w z a je m n a n ie w s p ó łm ie rn o ś ć sfer w yjściow ej i docelow ej - w w ie lu w y m ia ra c h , o k tó ry c h n iż e j - sta n o w i z a s a d n ic z e p o le re fle k s ji p rz e k ła d o z n a w - czej, a n ie - czy n ie ty lk o - o cen y ja k o śc i p rz e k ła d u . O w a n ie w sp ó łm ie rn o ść d o ty czy z re s z tą in n y c h , p o za języ k o w y m , p o z io m ó w fu n k c jo n o w a n ia p rz e k ła d ó w , bo
4 Translation, History and Culture, ed. by S. Bassnett, A. Lefevere, Pinter,
London-N ew York 1990, s. 8.
5 T. Herm ans Przekład, zadrażnienie i rezonans [2007], w: Współczesne teorie przekładu, s. 57-58.
zw ro t k u ltu ro w y to o tw a rc ie p o la b ad a w c z e g o n a sz e ro k o p o ję te k o n te k sty . R ó ż n i ce n a p o z io m ie te k s tu a ln y m sta n o w ią d o g o d n y p u n k t w y jścia d la a n a liz y p rz e k ła - d o zn aw czej, ale is to tn e p y ta n ia d o ty c z ą k s z ta łtu w c h o d z ą c y c h w in te ra k c ję k u l tu r , ic h p o d m io to w o śc i i re p r e z e n ta c ji o raz stre fy ic h sty k u , k tó r a je st n ie r z a d k o stre fą k o n flik tu , a zaw sze s tre fą m a n ip u la c ji i n e g o c ja c ji.
Z p o z io m u filo lo g ic z n e g o uw aga p rz e n ie s io n a z o sta je n a p o z io m p o lity k i i e ty k i, s tą d - to k o le jn y p o d w a ż o n y d o g m a t - w p ra k ty c e p rz e k ła d o w e j i k ry ty c z n e j n e g u je się w a rto ś ć d ą ż e n ia do u z y s k a n ia e fe k tu n a tu r a ln o ś c i te k s tu p rz e ło ż o n e go w r a m a c h sty ló w i id io m ó w k u l t u r y d o celo w ej o ra z do id e a ln e j n ie w id z ia ln o - ści tłu m a c z a - p o ś r e d n ik a . E ty c z n y w y m ia r p ra c y tłu m a c z a m a się w y ra ż a ć (tu je d n a k d y s k u r s „ p o - z w r o tn y ” o d p r e s k r y p ty w iz m u c a łk ie m się n ie u w a ln ia !) w s z a c u n k u d la g ło s u o ry g in a łu ja k o In n e g o , d la jego f u n d a m e n ta ln e j o b co ści, n ie d a ją c e j się u ją ć w k a te g o r ia c h n a le ż ą c y c h do s y s te m u li te r a tu r y w ła s n e j6. P rz e k ła d o k a z u je się sfe rą ró ż n o r a k o p o ję te j in te r w e n c ji - p o lity c z n e j czy sp o łe c z n e j - w o b o w ią z u ją c e sty le i d y s k u r s y l i t e r a t u r y d o c e lo w e j. K o n ie c z n e je s t z a te m u ja w n ia n ie o b e c n o śc i p o d m io tu in te r w e n c ji - tłu m a c z a , b o w ie m c h o c ia ż z n a j d u je się o n n a p ie rw s z y m fr o n c ie p ro c e s ó w k u ltu ro tw ó rc z y c h , je st - ja k o k re ś la to w ty tu le sw ojej h is to r i i p r z e k ła d u w k u ltu r z e Z a c h o d u L a w re n c e V e n u ti7 - n ie w id z ia ln y .
K o n se k w e n c ją ty c h z m ia n je s t p r z e n ie s ie n ie u w ag i z tr a k to w a n e g o d o tą d jak o a b s o lu tn y p u n k t o d n ie s ie n ia o ry g in a łu i k o n te k s tu ź ró d ło w e g o n a p r z e k ła d , p o s trz e g a n y ja k o e le m e n t k u lt u r y d o c e lo w e j, w łą c z a ją c y się w is tn ie ją c e w n ie j k a n o n y i f u n k c jo n u ją c y w r a m a c h o b o w ią z u ją c y c h ta m n o rm . A k c e n t p rz e s u w a się te ż z sa m e g o p r o d u k tu p ro c e s u p r z e k ła d u n a jego w ie lo r a k ie u w a ru n k o w a n ia i k o n te k s ty , w ty m n a jeg o tw ó rc ó w (w y tw ó rcó w ), a w ięc z te k s tó w n a lu d z i - t ł u m aczy , ic h z a p le c z e , w sp ó łp ra c o w n ik ó w , in s ty tu c je , w r a m a c h k tó r y c h d z ia ła ją , n a śro d o w isk a s p o łe c z n e i p o lity c z n e . R ó w n ie d u ż e z n a c z e n ie , co s a m e te k s ty p rz e k ła d ó w , z y s k u ją ja k o m a te r ia ł b a d a w c z y ta k ż e to w a rz y s z ą c e im p a ra te k s ty , o ta c z a ją c a je k ry ty k a lite r a c k a i in n e św ia d e c tw a fu n k c jo n o w a n ia d z ie ła p r z e ło ż o n e g o w k u ltu r z e d o celo w ej. M ik r o a n a liz y p o św ię c o n e o p is o w i z ja w is k n a p o z io m ie p o sz c z e g ó ln y c h u tw o ró w , ja k ró w n ie ż s y n te ty c z n e o g lą d y w ię k sz y c h o b sz a ró w lite r a c k ic h , czy to s y n c h r o n ic z n e , czy d ia c h r o n ic z n e , d o k o n y w a n e są na tle k o n te k s tu s p o łe c z n e g o , p o lity c z n e g o i k u ltu ro w e g o . W y z w a la ją się z o b c ią ż a jące j je n ie r a z a k a d e m ic k o ś c i, b y m ó w ić o sp ra w a c h , k tó r e są is to tn e d la w s p ó ł c z e sn e g o św ia ta . W „ e p o c e z w ro tó w ” b o w ie m p r z e k ła d w z n a c z e n iu n a js z e rs z y m p o s trz e g a n y je st ja k o k lu c z o w y m e c h a n iz m tw o rz e n ia k u ltu ry , a tłu m a c z - jak o
Zob. A. Berman Przekład jako doświadczenie obcego [1985], w: Współczesne teorie
przekładu, s. 247-264.; L. Venuti Przekład, wspólnota, utopia [2000], w: Współczesne teorie przekładu, s. 265-294.
L. Venuti The Translator’s Invisibility. A History of Translation, Routledge, L ondon- New York 1995.
6
7
2
4
d a le k i o d n ie w in n o ś c i w s p ó łu c z e s tn ik p ro c e s ó w tw o rz e n ia to ż s a m o ś c i8, w a lk i o w ła d z ę 9 o ra z k o n flik tó w m i li ta r n y c h i k u ltu r o w y c h 10.
P o c z ą tk i z w ro tu k u ltu ro w e g o się g a ją la t 70. i p ra c b a d a c z y z B elg ii i H o la n d ii, a ta k ż e z I z r a e la 11. W ty m sa m y m o k re s ie p rz e k ła d o z n a w s tw o , czy li Translation
S tudies, z a c zy n a w y o d rę b n ia ć się jak o sa m o d z ie ln a d y sc y p lin a n a u k o w a . W a ż n y m
p u n k te m w jej ro z w o ju o k a z a ł się szk ic Ja m e sa H o lm e s a The N a m e a n d N a tu re of
Translation S tu d ie s12. A u to r p r e z e n tu je w n im „ m a p ę ” tw o rzącej się d z ie d z in y , k tó
rą n azy w a f u n k c jo n u ją c y m do d z is ia j te r m in e m Translation S tu d ie s13, d e fin iu je z a k re s jej z a in te re s o w a ń o raz p o d k re ś la c e n tr a ln ą p o zy cję b a d a ń o p iso w y ch , k tó re p o p ie rw sz e , d o ty k a ją sam ej is to ty p r z e k ła d u jak o z ja w isk a , p o d ru g ie zaś, d o s ta r cz a ją m a te r ia łu do te o re ty c z n y c h u o g ó ln ie ń .
W ro k u 1978 o p u b lik o w a n y z o sta je , p rz y w o ły w a n y ju ż p rz e z e m n ie w pływ ow y szkic iz ra e ls k ie g o b a d a c z a Ita m a r a E v e n -Z o h a ra Miejsce literatury tłum aczonej w po-
lisystemie literackim 14, k tó ry , w y k o rz y stu ją c m o d e le w y p ra c o w a n e p rz e z fo rm a li-
stów, zw łaszcza T y n ia n o w a , u m ie sz c z a lite r a tu r ę tłu m a c z o n ą jak o je d e n z sy ste m ó w w p o lisy ste m ie k u ltu r y do celo w ej, b o w ie m p r z e k ła d y fu n k c jo n u ją w jej o b szarze, z a te m p o d p o rz ą d k o w u ją się o b o w iązu ją cy m w n ie j sy ste m o m w arto ści, k tó re z k o le i k s z ta łtu ją ic h o d b ió r 15. W p ra c a c h E v e n -Z o h a ra o raz G id e o n a T o u ry ’eg o 16, w o p is ie p ro c e s u p r z e k ła d u n a s tę p u je p r z e s u n ię c ie p u n k tu c ię ż k o śc i z ek w iw a le n c ji w obec o ry g in a łu n a a k c e p to w a ln o ść w r a m a c h k o n te k s tu docelow ego. A k- c e p to w a ln o ść w ła śn ie jest t u p o ję c ie m k lu c z o w y m , a d e k w a tn o ść w s to s u n k u do o ry g in a łu p o z o sta je w t l e 17.
P o z io m a k c e p to w a ln o śc i p r z e k ła d u o p isać m o ż n a , o d n o sząc się do o b o w ią z u ją c y c h w k u ltu r z e docelow ej n o rm . W o b u p rzy w o ły w a n y c h p ra c a c h T o u ry d
efi-8 Zob. M. Cronin Translation and Identity, Routledge, London-N ew York 2006. 9 Zob. Translation and Power, ed. by M. Tymoczko, E. Genzler, University of
M assachusetts Press, Amherst-Boston 2002.
10 Zob. M. Baker Translation and Conflict. A Narrative Account, Routledge, London-N ew York 2006; E. A pter The Translation Zone. A New Comparative
Literature, Princeton University Press, Princeton and Oxford 2006.
11 Por. E. Genzler Contemporary Translation Theories, M ultilingual Matters, Clevendon-Buffalo-Toronto-Sydney 2001, s. 76-77; Manipulation o f Literature, s. 14-15.
12 J.S. Holmes The Name and Nature of Translation Studies [1978], w: The Translation
Studies Reader, ed. by L. Venuti, Routledge, New York-London 2007, s. 180-183.
13 Tamże, s. 183-184
14 I. Even-Zohar Miejsce literatury...
15 G. Toury Descriptive Translation Studies..., s. 53-54.
16 Zob. G. Toury In Search of a Theory of Translation, Porter Institute for Poetics and Semiotics, Tel Aviv University, Tel Aviv 1980; tegoż Descriptive Translation Studies... 17 G. Toury Descriptive Translation S tu d ie s ., s. 60.
n iu je n o r m y ja k o p e w n e p ra w id ło w o ś c i z a c h o w a ń p r z e k ła d o w y c h w y n ik a ją c e z w p ły w ający ch n a p o z io m a k c e p to w a ln o śc i p rz e k ła d ó w o g ra n ic z e ń s p o łe c z n o -k u l tu ro w y c h , tw o rz ą c y c h sk a lę ro z c ią g a ją c ą się p o m ię d z y a n a rc h ią a śc isły m i re g u ła m i. P rz e s u n ię c ia i ró ż n ic e w obec o ry g in a łu są w p rz e k ła d z ie n ie u n ik n io n e , a sa m a o cen a a d e k w a tn o śc i, czy li k ry ty k a p rz e k ła d u , ta k ż e je st fu n k c ją n o rm o b o w ią z u ją c y c h w k u ltu r z e d o c e lo w e j18. P rz e d m io te m b a d a n ia je st tu z a te m o b sz a r k u l tu r y i rz ą d z ą c e n im p ra w id ło w o ś c i, a n ie o d s u n ię ta n a d a le k i m a r g in e s sp raw a „ w ie rn o śc i” p r z e k ła d u w obec o ry g in a łu . N o rm y p e łn ią w obec in d y w id u a ln y c h t ł u m a c z y fu n k c ję d y re k ty w co do p o z io m u sp o łe c z n e j a k c e p ta c ji d la w y p o w ied zi, stylów i p o e ty k . O z n acza to , że sto so w an ie się do is tn ie ją c y c h n o rm d a je g w a ra n cję a k c e p ta c ji, a w ięc u z n a n ia p rz e k ła d u za te k s t k u lt u r y do celo w ej. S p rz e c iw ie n ie się n o rm ie , k tó r e m o ż e w y n ik a ć z ety cz n ej p o sta w y tłu m a c z a re s p e k tu ją c e g o a u to n o m ię o ry g in a łu i sta w ia ją c e g o so b ie za cel s tw o rz e n ie te k s tu a d e k w a tn e g o w obec p ie rw o w z o ru , m o że być g e ste m tw ó rc z y m , p ro w a d z ą c y m do re w iz ji n o rm lu b stw o rz e n ia now ej w a rto ś c i lite r a c k ie j, ale n ie b e z p ie c z n y m , b o g ro ż ą c y m o d rz u c e n ie m .
D o m in u ją c y m h a s łe m w b a d a n ia c h n a d p r z e k ła d e m li te r a c k im w la ta c h 80. s ta ł się ty tu ł w y d a n e g o w A m s te rd a m ie p o d re d a k c ją T h e o H e rm a n s a p rz y w o ły w a n e g o ju ż tu t a j to m u The M a n ip u la tio n o f L iterature. S tu d ies in L itera ry Transla
tion (1985), k tó r y d a ł n a z w ę ta k zw a n e j „ sz k o le m a n ip u lis tó w ”, ro z w ija ją c e j o p i
sow e i sy ste m o w e b a d a n ia n a d p rz e k ła d e m lite r a c k im , tr a k to w a n y m ja k o g a tu n e k o tr u d n e j do p rz e c e n ie n ia r o li d la ro z w o ju sy ste m ó w lite r a c k ic h . P o strz e g a ją c li te r a tu r ę ja k o sk o m p lik o w a n y u k ła d d y n a m ic z n y c h r e la c ji, m a n i p u li ś c i p o s tu lo w a li śc isły z w ią z e k m ię d z y te o r e ty c z n y m i m o d e la m i a p r a k ty c z n y m i o p is a m i fu n k c jo n o w a n ia tłu m a c z o n y c h u tw o ró w , z ró w n o c z e sn y m p r z e s u n ię c ie m a k c e n tu w s tro n ę ty c h d r u g ic h 19. K a ż d y p r z e k ła d , ja k p is z e w e w s tę p ie do w sp o m n ia n e g o to m u H e rm a n s , z a k ła d a ja k iś s to p ie ń m a n i p u la c j i te k s tu w y jścio w eg o , d o k o n a n y w ja k im ś c e lu 20.
T en sp o só b m y ś le n ia o p rz e k ła d z ie ro z w in ą ł w sw o ich b a d a n ia c h A n d ré Le- fev ere21, k tó r y w y p ro w ad ził do le k s y k o n u p rz e k ła d o z n a w stw a z a c z e rp n ię ty z o p ty k i te r m i n re f ra k c ja (p ó ź n ie j p o s łu g u je się te r m in e m p rz e p is a n ie /re w ritin g ), o z n a c z a ją c y m w szelk ie d z ia ła n ia te k sto w e , ta k ie ja k k ry ty k a lite r a c k a , a d a p ta c ja , an- to lo g iz a c ja o ra z tłu m a c z e n ie , k tó re w ja k iś sp o só b m a n ip u lu ją z n a c z e n ie te k s tu w yjściow ego. D z ia ła n ia te zaw sze p o d p o rz ą d k o w a n e są w ła d z y in s ty tu c ji s p ra w u
18 Tamże, s. 57
1 9 Manipulation of Literature, s. 14.
2 0 Tamże, s. 11.
21 Zob. Translation/History/Culture. A Sourcebook, ed. by A. Lefevere, Routledge, London-New York 1992; A. Lefevere Translation, Rewriting and the Manipulation of
Literary Fame, Routledge, London 1992; tegoż Ogórki Matki Courage. Tekst, system
2
6
ją c y c h k o n tr o lę n a d tłu m a c z e m czy k ry ty k ie m , z a s a d n ic z o p rz y p o m o c y n a rz ę d z i e k o n o m ic z n y c h i p o lity c z n y c h , a n ie w y łą c z n ie k u ltu ro w y c h , ta k ic h ja k o b o w ią z u ją c e w d a n e j k u ltu r z e w zo rce i n o rm y sty listy c z n e . L efev ere o k reśla tę k o n tro lę m ia n e m „ p a tr o n a tu ” . W k s z ta łto w a n iu p rz e k ła d u , d z ia ła n ia p a r excellance m a n i- p u la ty w n e g o , p o lity k a w y p rz e d z a w ięc p o e ty k ę , a języ k z a jm u je t u d o p ie ro trz e c ią po zy cję w sk a li w a żn o ści. B a d a n ia L e fe v e re ’a z n a la z ły k o n ty n u a c ję n p . w p ra c a c h H e rm a n s a 22 i L ia n ie r i23, a n a liz u ją c y c h ro lę p r z e k ła d u w b u d o w a n iu św iad o m o ści k laso w ej, d e m o k ra c ji czy k u lt u r y n a ro d o w e j w n o w o ż y tn y c h sp o łe c z e ń stw a c h .
Z a m o m e n t p rz e ło m o w y d la z w ro tu k u ltu ro w e g o u z n a je się c zęsto ro k 1990 i k sią ż k ę Translation, H istory a nd C ulture p o d re d a k c ją S u sa n B a ssn e tt i A n d ré Le- fe v e re ’a. T e rm in „ c u ltu ra l t u r n ” u ż y ty ta m z o sta ł w ty tu le ro z d z ia łu w s tę p n e g o 24, a z e b ra n e w to m ie ro z p ra w y z ró ż n y c h p e rs p e k ty w r o z p a tr u ją p o d w ó jn e z a k o rz e n ie n ie te k s tu p rz e k ła d u , ze szcz e g ó ln y m n a c is k ie m n a k o n te k s t docelow y, jego z a le żn o ść o d o b o w ią z u ją c y c h i z m ie n n y c h k o n w e n c ji czy s ta n d a rd ó w oceny, p r z e su n ię c ie u w ag i b a d aw czej z a d e k w a tn o śc i n a fu n k c jo n a ln o ś ć te k s tu p rz e ło ż o n e g o , a p rz e d e w sz y stk im n a w a ru n k i m o d e lu ją c e jego p o w sta w a n ie i d z ia ła n ie 25. K o le j n a k sią ż k a teg o ta n d e m u a u to rsk ie g o , Constructing Cultures. Essays on Literary Trans
lation26, p o św ię c o n a je st z a g a d n ie n io m h is to r ii, p o s tk o lo n ia liz m u i a k u ltu r a c ji,
g d z ie za sp ra w ą p r z e k ła d u i tłu m a c z a odbyw a się ty tu ło w y p ro c e s k o n s tru o w a n ia k u ltu r, b o w ie m tłu m a c z s ta je się tu m e d ia to r e m k o m u n ik a c ji m ię d z y k u ltu ro w e j, o d p o w ie d z ia ln y m za b u d o w a n ie o b ra z u O bcego, a p o d le g a ją c y m ro z m a ity m id e o lo g ic z n y m i p o lity c z n y m n a c is k o m i o g ra n ic z e n io m , z a ró w n o w e w n ę trz n y m , n ie u ś w ia d o m io n y m , ja k i z e w n ę trz n y m .
P isząc o ź ró d ła c h i in s p ira c ja c h z w ro tu k u ltu ro w e g o la t d z ie w ię ć d z ie sią ty c h , n ie m o ż n a z a p o m n ie ć o ro li, ja k ą w p ro c e s ie ty m ob o k szk o ły b e lg ijs k o -iz ra e lsk ie j i m a n ip u listó w , o d eg rało p rz e k ła d o z n a w stw o n ie m ie c k ie , zw łaszcza ta k zw an a szk o ła fu n k c jo n a ln a (te o ria s k o p o s u ), ro z w ija n a p rz e z V e rm e e ra 27, K u s s m a u la 28 o raz
2 2 T. Herm ans Translation, Ethics, Politics, w: The Routledge Companion to Translation
Studies, ed. by J. Munday, Routledge, London-N ew York 2009, s. 93-105.
23 A. Lianieri Translation and the Establishment o f Liberal Democracy in Ninetheen Century
England. Constructing the Political as an Interpretive Act, w: Translation and Power,
s. 1-24.
24 Translation, History and Culture, s. 1.
25 Tamże, s. 12.
26 S. Bassnett, A. Lefevere Constructing Cultures. Essays on Literary Translation, M ultilingual Matters, Clevendon 1998.
27 H.J. Vermeer Ein Rahmen fü r eine allgemeine Translationstheorie.
28 P. Kussmaul Überzetzen als Entscheidungsprozess. Die Role der Fehleranalyse in der
Überzetzungsdidaktik, w: Überzetzungswissenschaft - Eine Neuorientierung. Zur Integrierung von Theorie und Praxis, hrsg. von M. Snell-Hornby, Francke, Tübingen
R e iss i V e rm e e ra 29 czy te o ria a k c ji p rz e k ła d o w e j30. W ty c h u ję c ia c h n a jis to tn ie j szy m e le m e n te m p r z e k ła d u ja k o p ro c e s u i jak o p r o d u k t u je st n a k ie r o w a n ie na cel, a z a te m n a o k re ś lo n e p rz e z „ k lie n ta ” z a d a n ie , ja k ie tłu m a c z e n ie m a sp e łn ić w k o n k re tn y m k o n te k ś c ie k u ltu r y docelow ej. T e m u c z y n n ik o w i p o d p o rz ą d k o w a n e są s tra te g ie p rz e k ła d o w e , w y z n a c z a n e in d y w id u a ln ie w o d n ie s ie n iu do k o n k re tn e g o „ z le c e n ia ” . W p rz e c iw ie ń stw ie do m a n ip u lis tó w , b a d a c z e sz k o ły f u n k c jo n a ln e j n ie o g ra n ic z a li się do a n a liz y te k s tó w lite r a c k ic h , s łu sz n ie p o s trz e g a ją c p rz e k ła d jak o zjaw isk o w sz e c h o b e c n e i is to tn e d la k a ż d e g o p o z io m u k o n ta k tó w k u ltu ro w y c h . N a ro lę n ie m ie c k ie g o p rz e k ła d o z n a w s tw a w p rz y g o to w a n iu z w ro tu k u ltu ro w e g o zw raca uw agę M a ry S n e ll-H o rn b y , a u to r k a p rzy w o ły w an ej ju ż k s ią ż k i Translation Studies, g d z ie z a ry so w a n y z o sta ł p ro je k t s tu d ió w n a d p rz e k ła d e m jak o in te rd y sc y p lin y , s y tu u ją c e j się n a s ty k u ję z y k o z n aw stw a, lite ra tu ro z n a w s tw a , se m io ty k i, e tn o lo g ii, so cjo lo g ii i p sy c h o lo g ii. S n e ll-H o rn b y d a je w n ie j z a ry s w y ła n ia ją c e j się n ie z a le ż n e j d y sc y p lin y Translation Studies, k tó r a c z e rp ie p o ję c ia i n a rz ę d z ia z w y m ie n io n y c h w yżej p ó l, a ró w n o c z e śn ie , n a z a s a d z ie w z a je m n o śc i, ofe r u je im ta k ż e p e w n e zyski.
P ró b ę p o d s u m o w a n ia p rz e ło m o w e j d e k a d y - la t d z ie w ię ć d z ie sią ty c h - p r z e d staw ia S n e ll-H o rn b y w sw ojej k o le jn e j k sią ż c e The Turns o f Translation Studies. N ew
Paradigm s or S h iftin g V iew points?31. S p o g lą d a ją c n a m in io n ą d e k a d ę , a u to r k a tw ie r
d z i, że w Translation Studies jak o szero k o p o ję te j d y sc y p lin ie z d z isie jsz e j p e rs p e k tyw y w id o c z n e są dw a z a s a d n ic z e „ z w ro ty ” - p ie rw s z y jest m e to d o lo g ic z n y , w y n i k a ją c y z p rz e s u n ię c ia śro d k a c ię ż k o śc i k u s tu d io m e m p iry c z n y m , z a ró w n o w z a k re s ie p r z e k ła d u p is e m n e g o , ja k i u stn e g o , d ru g i n a to m ia s t w iąże się z b e z p re c e d e n so w y m ro z w o je m te c h n o lo g ii k o m u n ik a c y jn y c h o raz p ro c e s e m g lo b a liz a c ji, co w pływ a ta k ż e n a p o d ję c ie b a d a ń n a d z a g a d n ie n ia m i d o ty c h c z a s w p rz e k ła d o - z n a w stw ie u w a ż a n y m i za p o m o c n ic z e (np. n a d p r z e k ła d e m u s tn y m i a u d io w iz u a ln y m , te rm in o lo g ią , lo k a liz a c ją , b a d a n ia m i k o rp u s o w y m i, p rz e k ła d e m w sp o m a g a n y m k o m p u te ro w o ), a co za ty m id z ie n a o s ła b ie n ie ro li p r z e k ła d u lite ra c k ie g o , tra k to w a n e g o d o ty c h c z a s jak o p a ra d y g m a t c e n tr a ln y 32.
P rz e k ła d u s tn y i sp o so b y jego o p is u , a w ięc je d n a z p o z o rn ie p o b o c z n y c h d z ie d z in Translation Studies m o g ą p o słu ż y ć jak o ciek a w y p rz y k ła d , a z a ra z e m m o d e l, z m ia n n a s tę p u ją c y c h w sp o so b ie m y ś le n ia o p rz e k ła d z ie w ogóle. O d k w e stii m o ż liw o ści i te m p a p rz e tw a r z a n ia in f o rm a c ji czy p o je m n o ś c i p a m ię c i i te c h n ic z n y c h o g ra n ic z e ń w p ra c y tłu m a c z a u stn e g o o raz w y n ik a ją c y c h z n ic h p r z e s u n ię ć s e m a n
29 K. Reiss, H.J. Vermeer Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie, Niemeyer, Tübingen 1984.
30 J. H olz-M änttäri Translatorisches Handeln. Theorie und Methode, Suomalainen Tiedeakatemia, Helsinki 1984.
31 M. Snell-Hornby The Turns of Translation Studies. New Paradigms or Shifting
Viewpoints?, John Benjamins, A m sterdam -Philadelphia 2006.
2
8
ty c z n y c h 33, a n a liz a p rz e s u w a się k u z a g a d n ie n io m a u to r y te tu i w ładzy, p re s ji sy tu a c ji i e m o c jo n a ln y c h u w a ru n k o w a ń d z ia ła n ia tłu m a c z a , jego ro li sp o łeczn ej i o d p o w ie d z ia ln o śc i. H e r m a n s 34 p o d a je p rz y k ła d y w y w ia d u z S a d d a m e m H u s e in e m z ro k u 1991, p o d c z a s k tó re g o z d e n e rw o w a n y tłu m a c z b y ł w ie lo k ro tn ie p o p ra w ia n y p rz e z d y k ta to ra , w y k ład ó w a m e ry k a ń s k ie g o n e g a c jo n is ty w N ie m c z e c h , g d z ie tłu m a c z e m b y ł n e o n a z is ta , ale ta k ż e (p rz e c h o d z ą c w d o m e n ę lite r a tu r y ) s y tu a c ji z a g ro ż e n ia , w ja k ie j p ra c o w a li tłu m a c z e o b ło żo n eg o fatw ą S a lm a n a R u sh d ie g o . W y ra ź n ie u ja w n ia się tu z n a c z e n ie k o n te k s tó w p o zaję zy k o w y ch , a zw łaszcza d z ia ła n ia w ła d z y w fo rm o w a n iu p rz e k ła d u , n ie ty lk o u stn e g o : w sp ó łc z e sn e p rz e k ła d o - z n aw stw o n ie m o ż e b e z n a ra ż a n ia się n a z a m k n ię c ie w w ieży z k o ści sło n io w ej, p o z o sta w a ć w s z tu c z n ie zaw ężo n ej sferze b a d a n ia a d e k w a tn o ś c i w y b o ró w słow n y c h czy sty listy c z n y c h , lecz m u s i an a liz o w a ć k s z ta łtu ją c e je u k ła d y w ła d z y i z a le ż n o ś c i o raz ic h p o lity c z n e , e k o n o m ic z n e , sp o łe c z n e i k u ltu ro w e k o n s e k w e n c je 35. Z a in te re s o w a n ie w ra ż liw y m sty k ie m p r a k ty k i p rz e k ła d o w e j z rz eczy w isto ścią p o z a lite r a c k ą , czy to w k o n te k ś c ie w o je n i p ro c e só w p o lity c z n y c h , czy h is to r ii li te ra tu ry , o k re ś la się c z a se m ja k o zw ro t e ty c z n y 36. A n d re w C h e s te r m a n 37 z a p ro p o n o w ał n a w e t w p ro w a d z e n ie d la p r a k ty k u ją c y c h tłu m a c z y p rz y s ię g i H ie ro n im a na w zó r p rz y s ię g i H ip o k ra te s a , k tó ra zo b o w iązy w ałb y tłu m a c z y do tw o rz e n ia p r z e k ła d ó w a d e k w a tn y c h p o d w z g lę d e m w y ra z u , o p a rty c h n a p ra w d z iw y m p o d o b ie ń stw ie w obec o ry g in a łu , a ta k ż e do b u d o w a n ia w z a je m n e g o z a u fa n ia i m in im a liz o w a n ia n ie p o r o z u m ie n ia m ię d z y u c z e s tn ik a m i z a p o ś re d n ic z o n e j p rz e z n ie g o k o m u n ik a c ji w tłu m a c z e n iu . P ow rót do etyki - ta k i ty tu ł n o siło sp e c ja ln e w y d a n ie p is m a „T h e T r a n s la to r ” p o d re d a k c ją A n th o n y ’ego P y m a (2001) - to w ezw an ie do p o s ta w ie n ia w c e n tr u m z a in te re s o w a n ia in d y w id u a ln y c h d e c y z ji p o d e jm o w a n y c h p rz e z in d y w id u a ln y c h tłu m a c z y , d la k tó ry c h tłe m są ró ż n o ro d n e u w a ru n k o w a n ia i s y s te m y w a rto ś c i, w p ro w a d z o n e w o b s z a r b a d a n ia tr a n s la to lo g ic z n e g o d z ię k i z w ro to w i k u ltu ro w e m u . W u ję c ia c h P y m a tłu m a c z to n a d e w szy stk o w sp ó łtw ó rca d ia lo g u m ię d z y k u ltu ro w e g o , a ta p o zy cja z o b o w ią z u je go do d b a ło ś c i o w z a je m n e
33 Por. np. F. Pöchhacker Issues in Interpreting Studies, w: The Routledge Companion to
Translation Studies, s. 128-140.
34 T. Herm ans Translation, Ethics, Politics, s. 93-94.
35 Zob. np. A. Lefevere Translation, Rewriting...; T. Herm ans Translation in Systems.
Descriptive and Systemic Approaches Explained, St. Jerome, M anchester 1999;
J. Lam bert Functional Approaches to Culture and Translation. Selected Papers
by José Lambert, John Benjamins, A m sterdam -Philadelphia 2006.
36 Zob. np. „The Translator” 2001 no 7 (2), num er specjalny: The Return to Ethics, ed. by A. Pym; T. Herm ans Translation, Ethics, Politics, s. 93-105.
37 A. Chesterm an Ethics of Translation, w: Translation as Intercultural Communication.
Selected Papers from E S T Congress, Prague 1995, ed. by M. Snell-Hornby,
Z. Jettm arova i K. Kaindl, John Benjamins, A m sterdam -Philadelphia 1997, s. 147-157; tegoż Proposal for a Hieronymic Oath”, w: „The Translator” 2001 no 7 (2), s. 139-154.
z a u fa n ie i z ro z u m ie n ie s tro n , b o w ie m s k u tk i jego p ra c y w y c h o d z ą d a le k o p oza p o z io m u m o ż liw ia n ia czy u ła tw ie n ia k o m u n ik a c ji językow ej. T łu m a c z jest m e d ia to re m , k tó r y n ie m o że by ć ca łk o w ic ie b e z stro n n y , zaw sze w szak d a je w tw o rz o n y m d y s k u rs ie w y raz w ła sn e j p o d m io to w o śc i i su b ie k ty w n o śc i, sta ją c się a g e n se m w p r z e s tr z e n i sp o łe c z n e j, w sp ó łtw o rz ą c jej id eo lo g iczn y , p o lity c z n y i k u ltu ro w y k sz ta łt. B a d a n ia n a d p rz e k ła d e m jak o d y sk u rse m id e o lo g iczn y m p o d e jm o w a li lic z n i b a d a c z e , m .in . M o n a B a k e r38 czy Je re m y M u n d a y 39.
W ty m k o n te k ś c ie , w y św ie tla ją c y m w ie lo ra k ie n a c is k i, ja k im p o d d a w a n y jest tłu m a c z , ale ró w n ie ż u ja w n ia ją c y m , że sa m p rz e k ła d je st p r a k ty k ą d a le k ą od n ie w in n o ś c i i n e u tr a ln o ś c i, sz c zeg ó ln ie w ażn e o k a z a ły się dw a p a ra d y g m a ty : s tu d ia g e n d e ro w e i s tu d ia p o s tk o lo n ia ln e . O ba te k ie r u n k i w o b rę b ie Translation Studies d o c z e k a ły się ju ż sp o re j b ib lio g r a fii, o m a w ia ją c e j ic h ró ż n o r o d n e asp ek ty . O ba w d u ż y m s to p n iu w sp ó łtw o rz ą zw ro t k u ltu ro w y , b o w ie m o d w o łu ją się do p o z a te k - stow ego życia p rz e k ła d ó w - zw łaszcza ic h ro li w fo rm o w a n iu to ż s a m o śc i k u lt u r o w ych g ru p m n ie jsz o śc io w y c h - p o d k re ś la ją c z a g a d n ie n ia e ty k i i p o lity k i.
B a d a n ia g e n d e ro w e n a d p rz e k ła d e m w yw odzą się z a n a liz p r z e k ła d u k o b ie c e go czy fe m in isty c z n e g o , a ta k ż e ro li i p o z y c ji k o b ie t w d y s k u rs ie p rz e k ła d o w y m 40. K o b ie to m - p o d o b n ie ja k p rz e k ła d o m - tr a d y c y jn ie w y zn acza się w s p o łe c z e ń stw ie ro lę p o d rz ę d n ą i z a le ż n ą od m ę ż c z y z n y /o ry g in a łu . Z n a jd u je to o d b ic ie w t r a d y c y jn e j m e ta fo ry c e p rz e k ła d o w e j, n a p rz y k ła d z ró w n u ją c e j k o b ie tę i p rz e k ła d w k o n te k ś c ie k a te g o r ii w ie rn o ś c i i p ię k n a czy p rz e n o s z ą c e j w d o m e n ę tr a n s la c ji re la c je w ła d z y i d z ie d z ic z e n ia w p a tr ia r c h a ln e j ro d z in ie 41. W a ż n y m e le m e n te m fe m in is ty c z n y c h b a d a ń n a d p r z e k ła d e m je st te ż o p is a n ie i sp ro b le m a ty z o w a n ie m ie js c a i sp e c y fik i p rz e k ła d u d o k o n y w a n e g o p rz e z k o b ie ty 42. S tu d ia n a d p rz e k ła d e m fe m in is ty c z n y m p o w sta w a ły w ięc n a s z e ro k im tle p r o te s tu p rz e c iw k o p a t r i a r c h a ln e j d o m in a c ji w k u ltu r z e i języ k u . P rz e k ła d w ta k im u ję c iu zn ó w o k a z u je się z a d a n ie m o w iele szerszy m n iż ty lk o o d d a n ie tr e ś c i tłu m a c z o n e g o d z ie ła . N a k a ż d y m e ta p ie - p o cząw szy od w y b o ru te k s tu p o p rz e z za sto so w a n e s tra te g ie p r z e k ła dow e aż do k o n s tr u k c ji e fe k tu fin a ln e g o - tłu m a c z k a p ra c u je n a d s tw o rz e n ie m g ło su , k tó r y w k u ltu r z e fa llo g o c e n try c z n e j jest u ciszan y , m a rg in a liz o w a n y i p o d lega p rz y m u s o w e m u „ p rz e k ła d o w i” n a k a te g o rie języ k a d o m in u ją c e g o .
38 M. Baker Translation and Conflict.
39 J. M unday Style and Ideology in Translation. Latin American Writing in English, Routledge, London-N ew York 2008.
40 Zob. m.in. L. von Flotow Translation and Gender. Translating in the ‘era of feminism’, St. Jerome and University of Ottawa Press M anchester-Ottawa 1997; S. Simon
Gender in Translation. Cultural Identity and the Politics of Transmission, Routledge,
London-New York 1996.
41 Zob. L. C ham berlain Gender a metaforyka przekładu [1988], w: Współczesne teorie
przekładu, s. 385-401.
3
0
F e m in is ty c z n a re fle k sja p rz e k ła d o z n a w c z a , ja k ró w n ie ż szersze m y ś le n ie gen - dero w e, o b e jm u ją c e p ra c e p o św ięco n e z a g a d n ie n io m p rz e k ła d u g e jo w sk ieg o 43, jest w sw ym c h a ra k te rz e in te rw e n c jo n is ty c z n a , z a ró w n o sam a p ra k ty k a p rz e k ła d o w a , ja k i jej te o re ty z o w a n ie je st d z ia ła n ie m o d o n io s ły c h s k u tk a c h sp o łe c z n y c h i k u l tu ro w y c h , staw ia te ż p rz e d tłu m a c z k a m i p o lity c z n e z a d a n ie o d k ry w a n ia i k re a c ji k o b ie c y c h te k s to w y c h s tra te g ii p o d m io to w y c h , a ta k ż e , n a p o z io m ie k ry ty k i, d e m a s k o w a n ia zaw ła sz c z e ń k o b ie c y c h te k s tó w w p rz e k ła d z ie , m a n ip u la c ji, p o p rz e z k tó re u le g a ją on e z a fa łsz o w a n iu lu b z n is z c z e n iu . P rz e k ła d fe m in isty c z n y , sa m n ie rz a d k o p o s łu g u ją c y się m a n ip u la c ją staw ia p rz e d so b ą z a d a n ie w y ró w n y w an ia n ie ró w n o ści, tr a d y c y jn ie o b e c n y c h w d y s k u r s ie 44.
W ty m a sp e k c ie p rz e k ła d o z n a w s tw o z o rie n to w a n e g e n d e ro w o zb ie g a się z p a r a d y g m a te m p o s tk o lo n ia ln y m , g d z ie ró w n ie ż c e n tr a ln e m ie js c e z a jm u je p o trz e b a in te rw e n c ji w obec a s y m e trii i n ie ró w n e g o u k ła d u sił w w y m ia n ie m i ę d z y k u ltu r o w ej. W g rę w c h o d z ą p y ta n ia o w a ru n k i, n a ja k ic h odbyw a się p rz e k ła d m ię d z y k u ltu r ą i ję z y k ie m im p e r iu m a k o lo n ia m i, o to , k to je u s ta la , a ta k ż e o k ie r u n e k p rz e k ła d u , selek cję m a te r ia łu o raz u s ta la n ie jego p o z y c ji i p r e s tiż u w o b rę b ie k a n o n u d o c e lo w e g o 45. P rz e k ła d n a ję z y k k o lo n iz a to r a z p u n k t u w id z e n ia k o lo n ii ozn acza n a d a n ie tłu m a c z o n e m u te k s to w i w ysokiego p re s tiż u , choć ró w n o c z e śn ie jest p rz e c ie ż n a rz ę d z ie m p o s z e rz a n ia o b s z a ru d o m in a c ji, a p rz e ję c ie p rz e z k u lt u rę do celo w ą p rz e ło ż o n e g o te k s tu , tra k to w a n e g o ja k e k s p o n a t (zdobycz), w z m a c n ia o śro d e k w ła d z y im p e ria ln e j. M e c h a n iz m p a tr o n a tu , d z ia ła n ie in s ty tu c ji k o n tr o lu ją c y c h sty k m ię d z y k u ltu ro w y w s y tu a c ji n ie ró w n o ś c i s tro n o raz w s p ó ło d p o w ie d z ia ln o ść ety c z n a tłu m a c z a u ja w n ia się tu z c a łą m o cą. P rz e k ła d n a b ie r a cech d o sło w n ie ro z u m ia n e g o tr a n s f e r u w ła sn o ś c i p o p rz e z n a d p is a n ie n a te k ś c ie o ry g i n a ln y m obcego sp o s o b u m y ś le n ia i k o n s tru o w a n ia sensów .
Ó w o b sz a r s ty k u m ię d z y d o m in u ją c ą k u lt u r ą im p e r iu m a k u lt u r ą k o lo n ii o k re śla się m ia n e m p r z e s trz e n i h y b ry d y c z n e j, n az y w a n e j te ż sfe rą p r z e k ła d u 46. O k a z u je się b o w ie m , że n ie m o ż liw e jest ju ż d o ta rc ie do czy steg o „ o ry g in a łu ” k u ltu r y lo k a ln e j, do ro d z a ju negritude, „ d u c h a ” k u ltu r y tu b y lc z e j czy jej „ a u te n ty c z n y c h ” k o rz e n i, a ró w n o c z e śn ie k u ltu r a k o lo n iz a to ra ta k ż e u le g a „ z m ą c e n iu ” i c z ę śc io w e m u z a n e g o w a n iu p rz e z w c h o d z ą c ą w n ią In n o ś ć : s tre fa p r z e k ła d u je st s tre fą k u ltu ro w e g o p rz e m ie s z a n ia i p rz e m ie s z c z e n ia , m ig ra c ji i tr a n s fo r m a c ji, c h a ra k te ry s ty c z n y c h d la s p o łe c z e ń stw p o s tk o lo n ia ln y c h . T e rm in „ h y b ry d y c z n o ś ć ” s ta
43 Zob. K. Harvey Translating Camp Talk. Gay Identities and Culture Transfer [1998], w: The Translation Studies Reader, s. 402-422.
44 Por. np. T. Herm ans Translation, Ethics, Politics, s. 101.
45 Zob. m.in. Post-colonial Translation. Theory and Practice, ed. by S. Bassnett, H. Trivedi, Routledge, London-N ew York 1999; T. N iranjana Siting Translation.
History, Poststructuralism and the Colonial Context, University of California Press,
Berkeley-Los Angeles 1992; M. Tymoczko Translation in a Postcolonial Context. Early
Irish Literature in English Translation, St. Jerome, M anchester 1999.
n o w i ta k ż e k a te g o rię o p is u zjaw isk te k s tu a ln y c h , ob serw o w an y ch w lite r a tu rz e sfery p o ś re d n ie j: w ielo ję z y c z n o śc i, n ie s ta b iln o ś c i g a tu n k o w e j, ro z c h w ia n ia n a rr a c y jn e go i n ie p e w n e j p o d m io to w o śc i. P rz e k ła d i lite r a tu r a p o s tk o lo n ia ln a są o b sz a ra m i p a r a le ln y m i i w z a je m n ie się w so b ie o d b ija ją c y m i, d a ją c y m i się o p isy w ać p rz y p o m o c y ty c h sa m y c h k a te g o r ii47.
K o n te k st p o s tk o lo n ia ln y p o zw ala ró w n ie ż zau w aży ć, że sam o p rz e k ła d o z n a w - stw o n ie jest d y s k u rs e m n e u tr a ln y m i n ie w in n y m , p o d o b n ie ja k n a p rz y k ła d e tn o lo g ia. D z ie d z in y te , w sp ó łtw o rz ą c w y m ia n ę m ię d z y k u ltu ro w ą , k o n s tr u u ją r e p r e z e n ta c je k u ltu r. D la te g o p ro b le m a ty z a c ji p o d le g a ć m u s z ą ta k ż e cele i m e to d y w ob rę b ie sam ej d y scy p lin y . Z e tk n ię c ie z o d m ie n n y m i o d z a c h o d n ic h tra d y c ja m i m y śle n ia o p rz e k ła d z ie p o zw ala n a p rz e d e fin io w a n ie k a te g o r ii o p is u p o z o rn ie oczy w isty c h , ta k ic h ja k c h o ć b y p o d m io to w o ść in d y w id u a ln e g o tłu m a c z a , k tó r ą trz e b a p rz e m y śle ć w k o n fr o n ta c ji z c h iń s k im m o d e le m p rz e k ła d u jak o d z ia ła n ia z b io ro - w ego48 czy w ręcz sam o p o ję c ie p rz e k ła d u , k tó r e w ró ż n y c h ję z y k a c h in d y js k ic h o k a z u je się n ie p rz y s ta w a ln e do p o ję ć e u ro p e js k ic h 49. D o ty c z y to ta k ż e m e ta fo ry k i stan o w iącej p o d sta w y k o n c e p tu a liz a c ji p rz e k ła d u w tr a d y c ji z a c h o d n ie j, n a p rz y k ła d o b razó w p rz e z ro c z y ste j szyby, z a u fa n e g o p o ś r e d n ik a , m o s tu p o n a d p r z e p a ścią o bcości etc. N a jb a rd z ie j b o d a j u d e rz a ją c ą p o s tk o lo n ia ln ą m e ta fo rą p rz e k ła d u jest m e ta fo ra k a n ib a lis ty c z n a , o d w o łu jąca się do ro z u m ie n ia a n tro p o fa g ii jak o a k tu z a ra z e m ag re sji i u w ie lb ie n ia - k u ltu r a p o s tk o lo n ia ln a „ p o ż e ra ” e u ro p e jsk ie w zorce k u ltu ro w e , b y z n ic h c z e rp a ć siłę do w z ro s tu i ro z w o ju 50.
P rz e k ła d o z n a w s tw o sp o d z n a k u k u ltu ro w e g o o tw arło ta k ż e w iele in n y c h p ó l b a d a w c z y c h . W śró d n ic h w a ż n ą d z ie d z in ą je st n a p r z y k ła d h is to r ia p rz e k ła d u , s ta w ia ją c a so b ie p y ta n ia o ro lę li te r a tu r y tłu m a c z o n e j w tw o rz e n iu k a n o n ó w lite r a t u r o raz jej sty ló w i id io m ó w , ale ró w n ie ż b a d a ją c a d z ie je tłu m a c z e k i tłu m a c z y , k tó ry c h lo sy m o g ą sta n o w ić h is to rię a lte rn a ty w n ą w obec h is to r ii a u to ró w d z ie ł o ry g in a ln y c h . N ie tr u d n o d o strz e c , że i tu is tn ie je c iek a w a sfera p o ś r e d n ia , h y b ry d a ln a , w k tó re j a u to r z y o k a z u ją się tłu m a c z a m i, a tłu m a c z e - a u to n o m ic z n y m i tw ó rc a m i. G ra n ic e ty c h k a te g o r ii są p ły n n e , a ic h z m ie n n o ś ć jest o d z w ie rc ie d le n ie m h is to ry c z n e j re la ty w n o śc i k a te g o r ii o p is u . D la te g o ob o k tzw. „ z w ro tu h is to ry c z n e g o ” m ó w i się te ż o „zw rocie k re a ty w n y m ”, a w ięc lin ii b a d a ń , k tó re d z ia ła l n ość tłu m a c z a a n a liz u ją jak o d z ia ła ln o ś ć tw ó rc z ą (notabene, b io rą c p o d u w ag ę w ie lo w iek o w ą tr a d y c ję p r z e k ła d u lite ra c k ie g o tr u d n o tu a k u r a t d o strz e c rzeczy w iście p u n k t z w ro tn y i n o w ą ścieżk ę). W a ż n y m o b sz a re m b a d a ń jest w o s ta tn im czasie socjologia p rz e k ła d u , w id ząca fe n o m e n tłu m a c z e n ia jak o p ra k ty k ę sp o łe c z n ą i p o d
47 Zob. M. Tymoczko Literatura postkolonialna i przekład literacki [1999], w: Współczesne
teorie przekładu, s. 429-447.
48 Zob. np. Asian Translation Traditions, ed. by E. Hung, J. Wakabayashi, St. Jerome, M anchester 2005.
4 9 Zob. H. Trivedi In Our Own Time, on Our Own Terms, w: Translating Others, ed. by T. Hermans, St. Jerome, M anchester 2006.
32
d a ją c a a n a liz ie ró w n e w y m ia ry z a w o d u tłu m a c z a o raz b a d a c z a p r z e k ła d u 51. M a m y ta k ż e ta k z w a n y zw ro t k o g n ity w n y , czy li b a d a n ia n a d p ro c e s e m p r z e k ła d u a n a li z o w an y m z p e rs p e k ty w y p sy c h o lin g w isty c z n e j52 czy te o r ii re le w a n c ji53 p rz y u ż y c iu d a n y c h e m p iry c z n y c h p o z y sk iw a n y c h ró ż n y m i m e to d a m i54.
N a s z k ic o w a n y t u p o b ie ż n ie z a ry s s tu d ió w n a d p r z e k ła d e m w ep o ce z w ro tu k u ltu ro w e g o p o k a z u je , ja k b a rd z o p o sz e rz y ło się p o le z a in te re s o w a ń tej d z ie d z i ny, o fe ru ją c lic z n e , n ie r z a d k o ro z b ie ż n e ścieżk i. J e s t to n ie z w y k le tw ó rc z e i o b ie c u ją c e , je d n a k m o że g ro zić - m a rtw i się ty m n p . Je re m y M u n d a y 55, a u to r w y d a n e go p a rę m ie się c y te m u Routledge C om panion to Translation Studies, fr a g m e n ta c ją lu b ro z p ro s z e n ie m . M u n d a y z a s ta n a w ia się, czy d y sc y p lin a m a dość siln e f u n d a m e n ty i sp ó jn o ść w e w n ę trz n ą , b y śm y - u p ra w ia ją c y ją b a d a c z e - m ie li p ew n o ść, że w ciąż p o c h y la m y się n a d ty m sa m y m p o le tk ie m . W y d aje się je d n a k , że zw ro t k u ltu ro w y w p ro w a d z a n ie ty lk o sw o istą siłę o d śro d k o w ą , d z ię k i k tó re j p rz e k o n u je m y się, że n a p ra w d ę fa s c y n u ją c e b a d a n ia p rz e k ła d o z n a w c z e s y tu u ją się p oza o b rę b e m b e z p ie c z n e g o k rę g u a k a d e m ic k ie j (tak że w sen sie o d e rw a n ia życia) filo lo g ii. J e d n a k u z y s k a n a w te n sp o só b z e w n ę trz n a p e rs p e k ty w a p o z w a la p o d d a ć w w ą tp liw o ść o b o w ią z u ją c e do n ie d a w n a n ie m a l n a z a sa d z ie d o g m a tó w p o jęcia: e k w iw a le n c ji i n a tu r a ln o ś c i, p rz e k o n a n ia o ro li p r z e k ła d u jak o c z y n n ik u z b liż a ją c y m k u lt u r y i tłu m a c z u ja k o s u w e re n n e j je d n o s tc e p o d e jm u ją c e j s tra te g ic z n e d e cyzje. Z m u sz a w ięc do p rz e m y ś le n ia sam eg o se d n a d y scy p lin y . W p ro w a d z e n ie do
Translation Studies n ie o c z y w isty c h d o ty c h c z a s k o n te k s tó w p o lity k i, so cjo lo g ii czy
e k o n o m ii, ja k ró w n ie ż in te rw e n c jo n is ty c z n y c h d y sk u rsó w f e m in iz m u i p o stk o lo - n ia liz m u , k a ż e n a now o d e fin io w a ć p o ję c ia p o d staw o w e, z m ie n ia ró w n ie ż p e rs p e k tyw ę p a tr z e n ia n a p ra k ty k ę tłu m a c z e n io w ą w w ie lu d z ie d z in a c h życia o raz n a f u n k c jo n o w a n ie p rz e k ła d ó w w k u ltu r z e w sp ó łczesn ej.
51 Zob. np. M. Wolf, A. Fukari Constructing a Sociology of Translation, John Benjamins, A m sterdam -Philadelphia 2007.
52 Zob. m.in. R.T. Bell Translation and Translating. Theory and Practice, Longman, London-N ew York 1991; D. Kiraly Pathways to Translation. Pedagogy and Process, Kent State University Press, Kent, OH 1995.
53 Zob. E.-A. G utt Translation and Relevance. Cognition and Context, Blackwell Publishing, Oxford 1991.
54 Zob. A.H. Albir, F. Alves Translation as Cognitive Activity, w: The Routledge Companion
to Translation Studies, s. 70-73.
Abstract
Magda HEYDEL
Jagiellonian University (Kraków)
Cultural Turn in Translation Studies
For nearly two decades now, in Western translation studies ‘cultural turn' has been a key term used to refer to a complex of processes which result in expanding the traditional boundaries of the discipline, especially by shifting the main stress from the linguistic paradigm to much broader areas of cultural studies. Translation stopped being perceived merely as interlingual or intertextual transaction, to become a multidimensional process of intercultural negotiation. The paper presents the main tenets of the turn and discusses its consequences for contemporary research: the interrogation of some long-held assumptions, e.g. the notion of equivalence or the position of translator; the shift from product to process/agents analysis; emergence of new fields of research, like the sociology of translation. Special attention is given to ethics and intervention as topics in translation studies today, with feminist and postcolonial schools as examples.
