Trudne i dylematyczne sytuacje w pracy coacha

Uniwersytet Śląski w Katowicach Wydział Nauk Społecznych

Instytut Filozofii

Trudne i dylematyczne sytuacje w pracy coacha

Karolina Słomiany Numer albumu: 295873

Kierunek: Doradztwo filozoficzne i coaching

Praca licencjacka napisana pod kierunkiem Dr hab. Danuty Ślęczek-Czakon

Katowice 2016

1 Słowa kluczowe: dylematy moralne, coaching, etyka, trudne i dylematyczne sytuacje w pracy coacha

OŚWIADCZENIE

Świadoma/y odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oznacza to, że przy pisaniu pracy poza niezbędnymi konsultacjami nie korzystałam/em z pomocy innych osób, a w szczególności nie zlecałem opracowania tej rozprawy lub jej części innym osobom, ani nie odpisywałam/em tej rozprawy lub jej części od innych osób.

Oświadczam również, że przedstawiona przez mnie praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.

Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja jest identyczna z załączoną wersję elektroniczną.

Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, że gdyby niniejsze oświadczenie okazało się nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi dyplomu licencjata zostanie cofnięta.

Zgodnie z ustawą z dnia 04 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.

U. nr 24, poz. 83) wyrażam zgodę na udostępnienie mojej pracy dla celów naukowych i dydaktycznych.

……… ...

Data Podpis autora pracy

2 Spis treści

Wstęp ... 3

Rozdział I Zarys etyki ogólnej i zawodowej ... 5

1.1. Definicja i klasyfikacja etyki ogólnej ... 5

1.2. Etyka zawodowa i jej zadania ... 14

1.3. Rola pracy w życiu człowieka ... 15

1.4. Kodeksy etyki zawodowej jako zbiór zasad moralnych przedstawicieli profesji ... 17

Rozdział II Coaching jako jedna z form wspierania rozwoju osobistego ... 19

2.1. Historia coachingu ... 19

2.2. Definicja coachingu ... 22

2.3. Odmiany coachingu ... 23

2.4. Coaching a inne formy wspierania rozwoju ... 24

2.5. Etyka w coachingu jako wymóg wysokiej jakości w pracy ... 26

Rozdział III Trudne i dylematyczne sytuacje w pracy coacha ... 29

3.1. Różnica między dylematem a trudną sytuacją ... 29

3.2. Przykłady trudnych sytuacji i propozycje ich rozwiązania ... 30

3.3. Przykłady dylematów – spór o możliwość słusznego wyboru. Analiza przypadków ... 36

Zakończenie ... 49

Bibliografia ... 51

3:1464933201

3 Wstęp

Dynamika zmian społecznych i gospodarczych obejmujących cały glob oraz technologiczne przyspieszenie sprawiają, iż można zaryzykować twierdzenie, że żyjemy w epoce, która oferuje ludziom nadmiar możliwości, a z drugiej charakteryzuje się powszechnym niedoborem czasu. Życie w takich realiach stawia przed nami spektrum wyzwań. Remedium na tego typu sytuację ma być rozwój osobisty. Mimo, iż temat ten przewijał się przez tysiące źródeł nigdzie nie pojawiła się jego konkretna definicja. Pewien psycholog, coach i trener Artur Król na swoim blogu postanowił stworzyć własną definicję rozwoju osobistego, która prezentuje się następująco: „Rozwój osobisty: zbiór metod i informacji, możliwych do indywidualnego stosowania i służących usprawnieniu jakości ludzkiego życia w różnych jego obszarach, m.in. społecznym, zawodowym, poznawczym i emocjonalnym”¹ . Obecnie z każdej strony jesteśmy bombardowani ofertami kursów samodoskonalenia, ale co tak naprawdę kryje się pod hasłem rozwoju osobistego? Własne spostrzeżenia oraz znajomość literatury z dziedziny coachingu były podstawą do sformułowania głównego problemu badawczego, który brzmi następująco: Jako, że jedną z popularniejszych obecnie metod rozwoju jest coaching – celem niniejszej pracy jest namysł i analiza nad tym, jakie elementy są szczególnie ważne do dobrego wykonywania zawodu coacha oraz uwypuklenie trudności, na jakie może on natrafić. W oparciu o rodzaje dylematów oraz przykłady trudnych sytuacji, podjęta zostanie próba udzielenia odpowiedzi na pytania: czy w praktyce zawodowej coachowie podczas trudnych sytuacji i w obliczu dylematów polegają tylko na swojej intuicji, a może jednak mają czas na refleksję i odwołanie się do moralnego głosu rozsądku? W jaki sposób drogowskaz, którym niewątpliwie jest Kodeks Etyczny Coacha pomaga im w rozwiązywaniu trudnych i dylematycznych sytuacji? Czy jego znajomość rozwiązuje wszystkie problemy, a może są sytuacje, których nie da się przewidzieć?

Rozważania te oparte zostaną na analizie dostępnych w Polsce tekstów źródłowych z zakresu etyki ogólnej, ze szczególnym uwzględnieniem stanowiska Jacka Hołówki.

Wykorzystany zostanie także dorobek, który udało się dotychczas zgromadzić na temat profesji jaką jest coaching, z kodeksami etycznymi włącznie. Szczególny wpływ w tej dziedzinie wywarła publikacja Małgorzaty Sidor-Rządkowskiej, która wniosła do świata

1 http://blog.krolartur.com/rop-1-1-czym-jest-rozwoj-osobisty/ Blog prowadzi psycholog, coach, trener – Artur Król, właściciel firmy ChangeMarker. Pracuje z ludźmi indywidualnie, trenuje grupy, występuje jako mówca, a na swoim blogu zamieszcza materiały dotyczące wprowadzania zmian zarówno w myśleniu jak i w działaniu.

data dostępu: 18/02/2016r.

4:8151241995

4 coachingu wnikliwą analizę tego zawodu, nie tylko od strony jego pochodzenia i zastosowania, lecz również dylematów często pojawiających się na jego gruncie.

W rozdziale I omówię najważniejsze zagadnienia etyki ogólnej, za Jackiem Hołówką przedstawię sześć teorii etycznych, które można zastosować w decyzjach moralnych.

Zarysuję także znaczenie pracy w życiu człowieka i aktualność etycznych kodeksów zawodowych.

W rozdziale II przybliżę historię coachingu, próby definiowania tego zawodu i cechy przypisywane coachowi. Wskażę także różne rodzaje coachingu i znaczenie Kodeksu Etycznego Coacha w praktyce tego zawodu.

Rozdział III będzie kluczowy dla pracy. Wyjaśnię w nim różnicę między trudną sytuacją a dylematem. Omówię dwa rodzaje dylematów, które najczęściej pojawiają się w coachingu.

Inspirując się stanowiskiem Małgorzaty Sidor-Rządkowskiej podam cztery przykłady dylematów w pracy coacha – omówię je i poddam analizie. Analiza dylematów będzie prowadzona z wykorzystaniem treści i założeń etycznych wskazanych wcześniej w pracy.

Coaching jest nowym zawodem i szybko rozwijającą się dyscypliną, może dlatego niewielu autorów zauważyło i podjęło w swoich publikacjach kwestię dylematów moralnych i trudnych sytuacji w pracy coacha. Podejmując ten ważny problem mam nadzieję na ożywienie refleksji etycznej w coachingu i uświadomienie konieczności dalszych badań w tym zakresie.

5:1020854142

5

Rozdział I Zarys etyki ogólnej i zawodowej

1.1.Definicja i klasyfikacja etyki ogólnej

Zainteresowanie sprawami etyki towarzyszy ludzkości od zamierzchłych czasów.

Prawdą jest, że każda epoka miała swoje dominujące idee, które organizowały świadomość oraz wytyczały kryteria ocen. Jednak bez wątpienia istnieją pewne fundamentalne pytania, uniwersalne dla każdej z epok. Już nasi przodkowie je sobie zadawali, ale nam ludziom współczesnym również nie są obce. To pytania o to, jak żyć, jak zachowywać się w stosunku do siebie i innych oraz jak realizować swoją aktywność, aby o naszym życiu można było powiedzieć, że jest dobre, piękne i sprawiedliwe².

Celem etyki jest obrona autentycznego szczęścia ludzi tak, by nie zagubili się w świecie własnej cywilizacji, nie utracili swojej tożsamości i godności. Skłania o bezpieczeństwo własne i bliźnich, a także przyrody³.

Etyka od najdawniejszych czasów nazywana jest nauką o dobru: o tym co dobre, a co złe.

Dobro stanowi dodatnią, a zło ujemną wartość etyczną. Samo słowo „etyka” wywodzi się od greckiego wyrazu „ethos”, który oznacza obyczaj. Analogiczne znaczenie ma też jego bliskoznacznik – łacińskie słowo „moralis”, to od niego wywodzi się pojęcie „moralność”.

Dlatego też oba te wyrazy kojarzono z obyczajowością. Jednak na przestrzeni wieków przedmiot etyki uległ wielu przekształceniom⁴. Dzieje etyki można przedstawić jako historię prób ujęcia istoty jej przedmiotu, tj. powinności moralnej działania.

Arystoteles twierdził, że natura ludzka jest złożona, a wszelkie jej potrzeby powinny być zaspokojone. Zadaniem człowieka jest wypełnianie czynności praktycznych, a ich spełnianie ma być zgodne z rozumem – czyli by żył respektując przy tym cnoty etyczne⁵. Podzielił je na cnoty dianoetyczne, czyli intelektualne (mądrość teoretyczna, zdolność rozumowania i rozsądek) oraz cnoty etyczne (nabywane dzięki doświadczeniu). Cnoty dianoetyczne to różni od cnót etycznych, że można się ich nauczyć. Twierdził, że to przyzwyczajenia są przyczyną cnoty, gdyż to oznacza, że nie rozwija się ona dzięki nauczaniu lub przekonaniu, ale jest skutkiem życia i działania zmierzającego ku szczęściu⁶. „Cnót jest tyle, ile właściwych człowiekowi czynności; gdy np. człowiek ma do czynienia z dobrami

2 Sułek M., Świniarski J., Etyka jako filozofia dobrego działania zawodowego, Dom wydawniczy Bellona, Warszawa 2001, s. 7.

3 Ibidem.

4 Borowski H., Etyka pracy i etyka biznesu, Wydawnictwo Uczelniane, Lublin 1996, s.7.

5 Tatarkiewicz W., Historia filozofii. Filozofia starożytna i średniowieczna, t. I, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 200, s.92.

6 Sułek M., Świniarski J., op.cit., s. 46-47.

6:1028287675

6 zewnętrznymi, wtedy cnotą jest hojność; gdy znów opanowany jest przez uczucie lęku, wtedy cnotą jest męstwo”⁷. Trafnym, rozumnym stosunkiem do lęku jest właśnie męstwo: jako środek między tchórzostwem a zuchwalstwem. Na tej podstawie Arystoteles określał cnotę jako „usposobienie zachowujące środek”, a konkretniej jako „doktrynę środka”, która stanowi najsłynniejszą z jego teorii etycznych⁸.

W literaturze spotyka się różne definicje etyki, które mówią że jest to:

- wiedza o szczęściu, czyli o dobru najwyższym i innych dobrach;

- nauka o moralności, czyli o faktycznych zachowaniach ludzi i ich zasadach postępowania;

- nauka o powinnościach, czyli o zobowiązujących normach postępowania⁹.

W ujęciu holistycznym „etyka to wiedza, o tym co dobre i złe w obyczajach, zwyczajach oraz zachowaniach ludzi zmierzających do doskonalenia cnót i unikania lub eliminowania wad w swym działaniu lub jego skutkach”¹⁰.

Według Tadeusza Stycznia najogólniej można etykę określić jako „dyscyplinę filozoficzną obejmującą zespół zagadnień związany z określeniem istoty powinności moralnej tj. dobra lub zła moralnego, z determinacją jej szczegółowej treści (słuszności), ostatecznym wyjaśnieniem faktu powinności moralnej działania (metafizyka moralności) oraz genezą zła (upadku) moralnego i sposobami jego przezwyciężania (soterologia etyczna)”¹¹.

Mimo wielości definicji etyki wybrałam tą, której autorem jest ksiądz Tadeusz Ślipko. Na jej przykładzie będę chciała prowadzić moje dalsze rozważania.

„etyka jest to nauka filozoficzna, która formułuje ogólne zasady moralne oraz szczegółowe normatywy ludzkiego działania za pomocą wrodzonych człowiekowi zdolności poznawczych”¹².

Poszczególne składniki podanej definicji wymagają krótkiego uściślenia:

Zadaniem etyki jest ustalić cel, moralne wartości i imperatywy oraz szczegółowe normy tego postępowania. Ten moralny imperatyw to nakaz zwany też prawem moralnym, na mocy którego człowiek jest obowiązany lub uprawniony do czynienia lub nieczynienia czegoś.

Podane w definicji wrodzone człowiekowi zdolności poznawcze to nic innego jak zdolność myślenia abstrakcyjnego, dzięki czemu tworzy on ogólne pojęcia etyczne i odpowiednie zasady postępowania. Warto też w etyce zwrócić uwagę na termin doświadczenie, które jest

7 Tatarkiewicz W., op.cit., s.93.

8 Ibidem.

9 Sułek M., Świniarski J., op.cit., s. 48.

10 Ibidem.

11 Styczeo T, ABC tyki, Lublin 1983, s.5.

12 Ślipko T., Zarys etyki ogólnej. Myśl filozoficzna, Wydawnictwo WAM, Kraków 2002, s. 22.

7:5544991842

7 swoistą refleksją, jakiej człowiek dokonuje nad własną świadomością moralną i jej ideami, czyli zdolność uświadamiania sobie stanów własnej świadomości moralnej. Dostarcza ono danych o własnych treściach moralnych przeżywanych, czyli uświadamianych sobie przez poszczególne jednostki. Doświadczenie takie zachodzi np. wówczas, kiedy sam sobie uświadamiam, że uważam kłamstwo za rzecz złą albo że postąpiłem dobrze mówiąc prawdę, mimo że musiałem przezwyciężyć uczucie strachu¹³.

Dla lepszego zrozumienia, czym zajmuje się etyka warto przytoczyć jej trzy podstawowe działy, na które dzieli się ze względu na sposób podejścia do jej przedmiotu i tradycję rozwoju:

etyka normatywna (etyka właściwa), która wartościuje, postuluje i argumentuje, czyli odpowiada na pytanie jak być powinno. To zbiór różnych koncepcji filozoficznych, których celem jest formułowanie odpowiedzi na pytania: co jest dobrem i złem, co jest naszą powinnością, jak osiągnąć szczęście, czym jest cnota;

etyka opisowa (etyka deskryptywna), która opisuje i wyjaśnia, jakie były lub są obyczaje, zwyczaje i zachowania moralne, czyli odpowiada na pytanie jak jest lub jak było. Etyk nie jest tu twórcą systemów normatywnych, lecz obserwatorem życia moralnego we wszystkich jej przejawach;

metaetyka, która analizuje w sposób filozoficzno-metodologiczny normy i oceny moralne, czyli odpowiada na pytanie dlaczego tak jest i dlaczego tak być powinno.

Przedmiotem będzie sama etyka, jej metody oraz sposoby uzasadniania jej twierdzeń¹⁴. Ze względu na zakres refleksji etycznej i jej przedmiot wyróżnia się trzy poziomy etyki:

mikroetyka, jej przedmiotem są relacjami o charakterze etycznym między ludźmi;

makroetyka, interesuje się etycznymi problemami o zasięgu regionalnym i na skalę globalną;

etyka molarna, zajmuje się etycznymi problemami ludzi w organizacjach społecznych, ich moralnością zawodową i postępowaniem firm¹⁵.

Ze względu na szczegółowość i ogólność podejmowanych problemów moralnych i uzasadnień głoszonych dyrektyw, norm i zaleceń wyróżnia się dwa działy etyki:

etyka ogólna, jej przedmiotem jest refleksja nad podstawami etyki takimi jak np. cel, dobro, powinność, sumienie, odpowiedzialność;

etyka szczegółowa, zajmuje się formułowaniem praktycznych wskazówek, które mają odzwierciedlenie w sytuacjach codziennych, jednocześnie dzieli się na etykę indywidualną –

13 Ibidem, s.22-27.

14 Sułek M., Świniarski J., op.cit., s. 35.

15 Ibidem.

8:7151687718

8 normuje życie jednostek ludzkich oraz etykę społeczną – zajmuje się normowaniem społecznej sfery życia¹⁶.

Przytoczę teraz teorie etyczne, które w historii etyki znalazły szczególne uznanie. Są to teorie nie wymagające przyjęcia konkretnych założeń religijnych, politycznych ani społecznych. Kładą natomiast nacisk na niezależność norm moralnych, ich bezstronność, dobrowolność ich przyjęcia oraz ich podatność na racjonalne argumenty¹⁷.Uważam, że te teorie można również zastosować na gruncie etyki zawodowej. Będę chciała je wykorzystać, w rozdziale trzecim, gdy będę rozważać konkretne sytuacje i dylematy etyczne z pracy zawodowej coacha.

Pierwszą teorią, którą pragnę opisać jest formalizm, stoi on na stanowisku, że wartości moralne służą przede wszystkim obronie tego, co jest w nas powszechne, typowe i powtarzalne. Mamy wszyscy żyć tak samo i postępować tak samo w sprawach, które podlegają ocenie moralnej. Ekstrawagancja jest niebezpieczna, tolerowanie wyjątków niedopuszczalne. Formalizm pozwala nam wybrać uniwersalne zasady postępowania, ale potem żąda, byśmy wszyscy stosowali się do nich bezwzględnie i nigdy od nich nie odstępowali. W ujęciu Immanuela Kanta podstawową kategorią w etyce jest pojęcie obowiązku. Wartość moralna towarzyszy – zdaniem Kanta – tylko tym czynom człowieka, które wywodzą się z poczucia obowiązku. Poczucie to, jako odrębną pobudkę postępowania, kojarzy Kant z wyobrażeniem dobrej woli. Dobra wola wyraża się w chęci powinności i jest podstawą moralnej wartości czynu. Wartości tej pozbawione są wszelkie inne motywy działania, które nazywa Kant ogólnie skłonnościami. Innymi słowy, dobro czynu ludzkiego zależy wprost od bezwzględnej wartości „dobrej woli”, tj. poczucia obowiązku. Poczucie to dane jest wszystkim ludziom, dzięki czemu wiedzą oni zawsze, jak powinni postępować.

Przekonanie Kanta o niezawodności głosu obowiązku skłoniło go do rezygnacji ze szczegółowego kodeksu norm etycznych. Jego system ofiaruje jedną, generalną dyrektywę postępowania: „Postępuj tak, abyś mógł chcieć, aby maksyma twojego postępowania stała się powszechnym prawem”. Ta norma ogólna, nazywana przez Kanta imperatywem kategorycznym, wyrażać ma istotę obowiązku, a tym samym służyć jako podstawa w określeniu naszych powinności konkretnych, współokreślanych przez rozmaite życiowe sytuacje i okoliczności. Charakter imperatywu kategorycznego, jako ogólnej wytycznej pozbawionej świadomie szczegółowych, kodeksowych załączników, decyduje o

16 Ibidem.

17 Hołówka J., Etyka w działaniu. Prószyoski i S-ka, Warszawa 2001, s. 13.

9:5424850474

9 przynależności etyki Kanta do tzw. systemów formalnych¹⁸. Ocena moralna musi więc abstrahować od wszelkich partykularyzmów. W każdym wypadku powinniśmy postępować tak, jak nakazuje nam prawo moralne, ślepe na wdzięk, pieniądze, litość, słabość i przyzwyczajenia sprawcy. Jest to etyka surowa i wymagająca. Charakteryzują ją, jak wskazuje Jacek Hołówka – preskryptywizm, który głosi, że nie można sobie samemu czegoś nakazać i nakazu nie wykonać. Kolejną ważną cechą jest uniwersalność norm etycznych, wyraża się ona w żądaniu by raz przyjęta ocena lub zalecenie obowiązywały we wszystkich analogicznych sytuacjach oraz szacunek dla prawa moralnego, który wymaga pominięcia uczuć działającego i konsekwencji jego czynów¹⁹.

Druga teoria – utylitaryzm uznaje, że podstawą moralności jest zasada użyteczności.

„Należy przyczyniać się do największego szczęścia największej liczby ludzi”. Zdaniem J.

Benthama i J.S. Milla człowiek żyje po to, by być szczęśliwym. Obyczaje, tradycja i prawo stanowione narzucają normy niewygodne i bezzasadne. Każdy powinien mieć możność eksperymentowania z własnym życiem i poszukiwania szczęścia na własna rękę. Stąd każde postępowanie jest dozwolone – w tym dewiacje seksualne, dziwaczne upodobania estetyczne, nawyki budzące obrzydzenie, łamanie zobowiązań i kłamstwo – jeśli tylko w takie postępowanie angażują się osoby dorosłe i świadome tego, co robią.

J. Hołówka pisząc o utylitaryzmie zwraca szczególną uwagę na to, że tylko konsekwencje czynu mają znaczenie przy określaniu jego wartości – stwierdzenie o czynie, że jest niesmaczny niegodziwy, odrażający – nawet jeśli prawdziwe, nie ma w tej etyce żadnego znaczenia. Etyka nie uczy wzniosłości, tylko użyteczności. Podkreśla również, że należy maksymalizować nadwyżkę szczęścia nad cierpieniem - suma szczęścia wynikająca z dokonania jakiegoś czynu powinna przewyższać sumę nieszczęścia powodowanego przez ten sam czyn. Wspomina także, że w świetle tej teorii osoby chore i niezdolne do pocieszenia należy porzucić. Sytuację tych osób nazywa beznadziejną. Dopuszczalne jest także poświęcenie jednego człowieka, gdy to daje nadwyżkę szczęścia innym²⁰.

Trzecia teoria to etyka cnoty, która broni swoiście pojętej autonomiczności wartości moralnych i postuluje ćwiczenie stałego, godnego zaufania charakteru. Tradycja antyczna znała tylko jeden wzorzec moralnej doskonałości – uosabiał ją bohater. Tragedia greckie pokazują, że człowiek musi uporać się z wyzwaniami losu. Musi dostrzec, co jest jego obowiązkiem i jakie szkody powstaną w porządku świata, gdy postąpi inaczej niż powinien.

18Etyka, pod red. Henryka Jankowskiego, Paostwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980, s. 223-224.

19 Hołówka J., op.cit., s. 13-14.

20 Ibidem, s.14-15.

10:3790746338

10 Nie jest to etyka czystych rąk, tylko etyka wielkiego serca. Cnotą jest dzielność, niezłomność i męstwo. W Grecji szacunek budził nie ten, kto starał się przestrzegać ogólnych zasad, ale ten, kto ufając w swą siłę, przezorność i pomyślny los robił to, na co maksymalnie mógł się zdobyć człowiek szukający chwały i pragnący sobie zaskarbić pamięć potomnych. Zdaniem Jacka Hołówki teoria ta przyjmuje założenia, że doskonałość jest naturalnie postrzegana i pociąga nas w naturalny sposób, bo uosabia ją bohater zmagający się z wyzwaniami losu.

Potrafi on jasno ocenić stojące przed nim wyzwanie, umie mu sprostać i znieść konsekwencje podjętej decyzji. Przykłady wielkich czynów pokazują, czym jest cnota, to dzielność, niezłomność i męstwo. To właśnie cnota sama sobie jest nagrodą – to doskonałość, której nie da się wyjaśnić ani przez motywy, ani przez konsekwencje dokonanych czynów. Człowiek cnotliwy czerpie satysfakcję ze swej cnoty i zasługuje na szacunek. Oprócz cnoty ważna jest także wspólnota dbająca o wszystkich. W antyku wspólnota troszczyła się o wychowanie młodego pokolenia, narzucała religię, poddawała dorastających ludzi próbom. Posiadanie cnoty wiązało się z rozpoznaniem specyficznych umiejętności, które można było oddać do dyspozycji współmieszkańców²¹.

Z kolei czwarta teoria, etyka miłości bliźniego żąda, by każdy człowiek traktowany był z szacunkiem, miał równe szanse szczęścia, nie był degradowany przez silniejszych od siebie i mógł żyć w poczuciu własnej wartości. Apeluje do powszechnych uczuć życzliwości, współczucia i braterstwa. Jest etyką, która liczy na moralną siłę przykładu i na ozdrawiającą siłę cierpienia. Jej wyznawcy są przekonani, że przemoc budzi odrazę, prześladowania są prowadzone wbrew intuicjom moralnym prześladowców, złe uczynki budzą wyrzuty sumienia i powodują wewnętrzne przeobrażenie złoczyńcy. Jest to etyka dobrowolnego wyrzeczenia, ustępliwości, nieingerencji, niesprzeciwiania się złu siłą i bezgranicznego wybaczenia. Postawę tę reprezentowali przede wszystkim ci wszyscy, którzy chętnie usuwali się ze świata – pustelnicy, anachoreci, asceci, wyznawcy pewnych wersji stoicyzmu, filozofowie Wschodu, religijni nauczyciele dostrzegający heroizm w pokorze i w męczeństwie, a przede wszystkim Jezus Chrystus z Nazaretu nakazywał: „Miłuj bliźniego swego”. Miał na myśli każdego bliźniego, także wroga, przestępcę i dręczyciela. Mohandas Gandhi uważał, że jeśli przemocą odpowiesz na przemoc to ona się nie skończy. Etyka miłości bliźniego opiera się na konkretnych założeniach, które mówią o tym, że żaden człowiek nie jest zły, może najwyżej być moralnie ślepy i niewrażliwy. Zło wynika z trudnych warunków życia, chorobliwej, sztucznie wzniecanej ambicji, poddaniu się

21 Ibidem, s.16-18.

11:8204366764

11 negatywnym naciskom społecznym lub ignorancji moralnej. Usunięcie tych przyczyn automatycznie prowadzi do rozkwitu pozytywnych cech charakteru i do spokoju społecznego. Odpowiadanie złem za zło prowadzi do eskalacji nienawiści, do błędnego koła krzywdy i zemsty, do podejrzliwości i powszechnej utraty poczucia bezpieczeństwa. Dlatego cierpliwość, wybaczenie i niesprzeciwianie się złu siłą jest bardziej właściwą metodą oddziaływania moralnego niż stosowanie pomocy. Ponadto niewskazane jest stosowanie kar, gdyż wystarczającą sankcją moralną jest ukazanie cierpienia i rozczarowania. Nad złem należy płakać, nad złym człowiekiem należy się litować. Często człowiek, któremu darowano karę, czuje dług wdzięczności i chce wykazać, że zasługuje na okazaną łaskę²².

Piąta teoria to etyka umowy społecznej. Jest to kontynuacja teorii Thomasa Hobbesa i Jeana Jacques’a Rousseau, którzy na umowie opierali filozofię polityki. Opiera się na założeniu, że wartości moralne powstają przez niepisaną umowę między ludźmi. Racjonalne jednostki starają się wyobrazić sobie, jakie reakcje między nimi doprowadzą do powstania społeczeństwa, które w najwyższym stopni spełnia zbieżne oczekiwania wszystkich obywateli. Treść takiej umowy jest albo ustalana przez naturalne docieranie się rozmaitych propozycji normatywnych, albo może być efektem świadomych i racjonalnych postanowień.

Najważniejsze założenia etyki umowy społecznej mówią o bezstronnych ocenach moralnych, które można sformułować tylko po zapomnieniu swojej tożsamości. Oznacza to, że każdy jest potencjalnie zdolny do trafnego rozpoznania obowiązków i uprawnień moralnych.

Jednak w jasnym widzeniu tych zagadnień przeszkadza mu nieustanna pogoń za własną korzyścią. Potrafimy sprawiedliwie rozsądzić tylko konflikty między osobami, których los jest nam obojętny. Wtedy badamy, jak wyglądała sytuacja wyjściowa, kto do czego się zobowiązał, kto kogo zawiódł lub oszukał, kto otrzymał od losu więcej niż inni, kto ma prawo dochodzić jakiejś rekompensaty lub nagrody, kto na co zasługuje. Co do zasłony niewiedzy Hołówka pisze, że zasady przyjęte za zasłoną niewiedzy z pewnością uznalibyśmy za wiążące, ponieważ, po pierwsze, są bezstronne, po drugie, maksymalizują szczęście każdej jednostki, i po trzecie – są bardziej wiarygodnie niż wszystko, co ustalamy bez zasłony niewiedzy. W kwestii ustaleń co jest złe, a co dobre, decyzję podjąć mogą tylko kompetentne i doświadczone jednostki – jeśli tylko decyzja będzie swobodna i jednomyślna. Nie jest jasne skąd bierze się nieomylność moralna, jednak bez wątpienia nie możemy być tendencyjni. Musimy wziąć pod uwagę każdy punkt widzenia, wszystkie interesy i wszystkie konsekwencje rozmaitych wyborów, rozważyć wszelkie aspekty społecznego porządku, który

22 Ibidem, s.18-19.

12:6937536921

12 wiąże ludzi uczciwych, pracowitych, życzliwych, przestrzegających prawa i dążących do szczęścia²³.

Ostatnia, szósta teoria - teoria uprawnień - zakłada, że człowiek musi być traktowany inaczej niż wszystkie inne żywe istoty, ponieważ jest bardziej wrażliwy i ma plany życiowe.

Cierpi nie tylko z powodu doznanych nieszczęść, ale także dlatego, że pewne z jego zamierzeń nie dają się osiągnąć, że troszczy się nie tylko o siebie, ale też o rodzinę i przyjaciół, o sztukę, naukę i religię. Uprawnienia przysługują jednostkom, nie społecznościom, ich uznanie jest natychmiast egzekwowalne. Prawa są niezbywalne w tym sensie, że nie wolno ich poświęcać dla dobra innych ludzi. Z tego wynika, podaje Hołówka – autonomia jednostki, która jest najważniejszą wartością, chronioną przez jej uprawnienia.

Teoria uprawnień kwestionuje prawo wspólnoty do ingerowania w moralne decyzje jednostki.

Stoi na stanowisku, że podmiotem rozpoznającym wartości moralne jest zawsze jednostka, a nigdy społeczność, która może tylko wartości te upowszechniać i wdrażać. Dlatego też w każdym konflikcie dotyczącym zasad postępowania jednostki i wspólnoty rację przyznawać musimy jednostce. Każdy ma prawo żyć na własny rachunek i własną odpowiedzialność.

Ponadto wartości moralne muszą być egzekwowalne, oznacza to, że teoria ta daje każdej jednostce absolutne gwarancje bezpieczeństwa przed ingerencją innych ludzi. Powołanie się na posiadanie uprawnień zapewnia natychmiastowe zaspokojenie roszczeń. Hołówka wspomina także o retrospektywnych korekty moralnie dopuszczalnych działań, które są moralnie niedopuszczalne. Istnienie uprawnień znacznie ogranicza wszelkie ruchy stron biorących udział w społecznych interakcjach. Inne systemy etyczne wymagają tylko oględności w działaniu – zabraniają postępować okrutnie i nieuczciwie. Teoria uprawnień dodatkowo zabrania robić też wszystko to, czego inni nie życzą sobie. Nie wolno nikogo uszczęśliwiać na siłę, nawracać na religię, która go nie przekonuje, skłaniać do działań politycznych, które go nie interesują²⁴.

Oprócz przedstawionych sześciu teorii, podkreśla Hołówka, powinniśmy kierować się zasadą roztropności. Etyka często jest zbyt wymagająca, domaga się, abyśmy postępowali wbrew swemu interesowi lub skłonnościom. Proponuje nam system motywacji zupełnie inny od tego, który pojawia się spontanicznie i postuluje własny system jako nadrzędny.

Roztropność jest postawą, która pozwala unikać skrajności – nadmiernego rygoryzmu lub lekceważenia norm moralnych. W postawie tej zawiera się świadomość, że nie jesteśmy w stanie ustalić swych bezwzględnych obowiązków moralnych. Nie istnieje pełna i niezawodna

23 Ibidem, s.19-21.

24 Ibidem, s.21-23.

13:4155107744

13 wiedza moralna. W konkretnych, prostych sytuacjach wiemy jak powinniśmy postępować. W trudnych i niejednoznacznych sytuacjach nie wiemy jednak, jak postąpić, i dlatego liczne problemy moralne są tak trudne i wywołują spory. Gdy myślimy o tych problemach zawodzi nas sumienie i nie umiemy zdecydować, jakich reguł powinniśmy się trzymać. Nie znamy żadnego wiarygodnego źródła wiedzy moralnej. Nie jest nim sumienie ani postanowienie, nie są nim uczucia ani zalecenia tradycji. Opinie innych osób mogą nam się wydawać płytkie albo arbitralne. To znaczy, że właściwą drogę postępowania musimy wytyczyć sobie sami, kierując się zaleceniami rozmaitych teorii etycznych. Warto zaznaczyć, że wartości moralne nie są nadrzędne we wszystkich okolicznościach. Żądania teorii etycznej mogą iść zbyt daleko. Nie jest naszym obowiązkiem moralnym pocieszać każde płaczące dziecko, rozdzielać wszystkich chłopców, którzy biją się na trawie, mówić każdej kobiecie prawdę, gdy pyta jak wygląda. Teorie etyczne łatwo zradykalizować, co sprzyja postawom rygorystycznym i roszczeniowym. Ponadto doskonałość moralna jest złudnym ideałem.

Postawa roztropnościowa zaleca nam znaleźć jakiś kompromis między wymaganiami etyki a realizacją innych celów życiowych. Nie musimy się w pełni poświęcać dla innych, ale nie mamy też prawa poświęcać innych dla własnych celów. Powinniśmy zachować bezstronność i sobie przypisać te same prawa, które gotowi jesteśmy przypisać innym. Powinniśmy wyrobić w sobie wrażliwość na ludzkie potrzeby i bezradność oraz ćwiczyć w sobie cierpliwość wobec błędów i uporu. Nie mamy prawa żądać od nikogo, by stał się ideałem, i tym samym – na mocy zasady bezstronności – mamy prawo zwolnić siebie z dążenia do doskonałości²⁵.

Podsumowując, każda teoria etyczna proponuje kryteria moralnej oceny czynów i zawiera uzasadnienie ich wyboru. Każda teoria ma pewne teoretyczne wady i zalety, dlatego wybór jednej teorii jest trudny. J. Hołówka uważa, że wymienione teorie etyczne zasługują na akceptację i stosowanie przez współczesnych ludzi. Nie znaczy to jednak, że wszystkie stosujemy łącznie. W określonej sytuacji możemy uznać, że jedna z nich ma większe zastosowanie. Zadaniem filozofii jest ułatwienie tego wyboru przez krytyczne omówienie wad i zalet poszczególnych teorii. Ponadto filozofia moralna zwraca uwagę, że w każdym społeczeństwie relacje między ludźmi stają się bardziej zrozumiałe i trwałe, gdy jednostki świadomie wybierają jakąś teorię etyczną i otwarcie się do jej wyboru przyznają. Wtedy ich motywy stają się jaśniejsze i ich zachowanie bardziej przewidywalne.

25 Ibidem, s.24-25.

14:4959237403

14 1.2.Etyka zawodowa i jej zadania

Etyka zawodowa od tysięcy lat była i obecnie też istnieje, gdyż powołała ją do życia ludzka potrzeba porządkowania i optymalizowania świata swej egzystencji²⁶. Za punkt wyjścia moich rozważań dotyczących etyki zawodowej przyjmę za Słownikiem etycznym definicję, że etyka zawodowa to „zespół zasad i norm określających, jak z moralnego punktu widzenia powinni zachować się przedstawiciele danego zawodu”, a kodeks deontologiczny danego zawodu to „uporządkowany logicznie zespół takich norm”. Słownik powiada, że zawodowe kodeksy deontologiczne powstają „poprzez uszczegółowienie i konkretyzację norm etyki ogólnej, funkcjonującej w danym społeczeństwie, dostosowując je do specyfiki danego zawodu”, poprzez:

- zmiany hierarchii poszczególnych norm etyki ogólnej;

- modyfikacji lub konkretyzacji ich treści;

- formułowania nowych reguł, których brak w etyce ogólnej;

- podania swoistych zasad preferencji w sytuacjach konfliktowych;

- wskazanie uprawnień przedstawicieli danego zawodu, które są pochodną pełnionych przez nich funkcji²⁷.

Potrzeba tworzenia etyki zawodowej wynika z faktu, że poszczególne zawody mają do czynienia z określonymi ważnymi wartościami²⁸.

Wartością centralną etyki zawodowej:

- Lekarza jest zdrowie, jego jakość i ochrona;

- Naukowca – prawda;

- Wojskowego – wolność, suwerenność i bezpieczeństwo;

- Nauczyciela – rozwój naukowy i osobowościowy wychowanka;

- Prawnika – sprawiedliwość;

- Dziennikarza – rzetelna informacja ( zła albo dobra, lecz rzetelna);

- Menadżera (kierownika) – sprawność organizacyjna i funkcjonalna;

- Biznesmena (podejmującego aktywność gospodarcza) – zysk, dochód i efektywność²⁹. Te wartości centralne są w etykach zawodowych zaletami oraz cnotami, których celem jest wspomaganie dobra cudzego (najczęściej jest ono również dobrem wspólnym). Ich realizacja określana jest przez reguły i dyrektywy wymagane przez pozytywne powinności (wyrażane

26Mysłek W., Etyka zawodowa. Uwarunkowania, konteksty, zastosowania, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Informatyki i Ekonomii TWP, Olsztyn 2010, s. 104-105.

27 Mały słownik etyczny, pod red. Jedynaka S, Branta, Bydgoszcz 1994, s.7.

28 Ibidem.

29 Sułek M, Świniarski J., op.cit., s. 66.

15:3456624372

15 są w zaleceniach i wskazywanych cnotach wymaganych od przedstawicieli danego zawodu), jak i negatywne powinności (są zakazami i ostrzeżeniami, wskazują wady, których należy unikać). Te pozytywne i negatywne powinności moralne składają się na wzór, ideał etyczno-moralny danego zawodu. Jest to obraz kreślony, z jednej strony, przez treść kodeksów, z drugiej zaś – oczekiwania adresowane do przedstawicieli danego zawodu przez społeczeństwo³⁰. Wyżej wymienione zawody są zawodami zaufania publicznego - profesjami.

Wskazuje się, że etyki zawodowej wymagają właśnie profesje posiadające wysoki prestiż społeczny (np. uczeni), czy też te, gdzie kwalifikacje moralne są nie mniej ważne od zawodowych (np. oficerowie). Zaliczyć można do tej grupy także zawód coacha, szerszą charakterystyką tego zawodu zajmę się w następnym rozdziale.

1.3.Rola pracy w życiu człowieka

Etyka jest nauką o moralności, a ta dąży do zachowania ludzkiej tożsamości i ma ścisły związek z pracą. Zastanowię się czym zatem jest praca i jakie ma znaczenie z punktu widzenia moralności?

Papież Jan Paweł II w encyklice „Laborem exercens” dogłębnie przedstawił problem pracy i ludzi pracy, pisał, że praca oznacza każdą działalność człowieka, do której jest zdolny.

Ze swojej pracy ma spożywać chleb codzienny i przyczyniać się do ciągłego rozwoju nauki i techniki, zwłaszcza do nieustannego podnoszenia poziomu kulturalnego i moralnego społeczeństwa, w którym żyje jako członek braterskiej wspólnoty. Człowiek stworzony został na obraz i podobieństwo Boga i to właśnie praca wyróżnia go od reszty stworzeń, których działalności związanej z utrzymaniem życia nie można nazwać pracą – zdolny jest do niej tylko człowiek.„Jeśli więc prawdą jest, że z pracy rąk swoich spożywa człowiek chleb – i to nie tylko ów codzienny, którym utrzymuje się przy życiu jego ciało, ale też chleb wiedzy i postępu, cywilizacji i kultury – to równocześnie prawdą odwieczną jest, że chleb ten spożywa w pocie czoła”³¹. Wspomina jak w Księdze Rodzaju Bóg stworzył człowieka i kazał mu czynić sobie ziemię poddaną. Bez pracy niemożliwe byłoby bowiem korzystanie z dóbr ziemi, które w niej tkwią w stanie naturalnym. Człowiek staje się więc przez pracę panem ziemi, a pomagają mu w tym narzędzia pracy³². Czyniąc ziemię sobie poddaną człowiek staje się podmiotem pracy i dzięki temu zdobywa ludzką godność. Warto pamiętać, że to praca służy człowiekowi, a nie on jej, więc nie może być jej podporządkowany. Praca nie jest więc,

30 Ibidem, s.67.

31 Jan Paweł II, Encyklika „Laborem Exercens” (O pracy ludzkiej), Księgarnia Św. Jacka, Katowice 1981, s.4-5.

32 Ibidem, s.12.

16:5229549395

16 jak z tego wynika, wartością samą w sobie, lecz mimo wszystko tylko służebną³³. Papież w encyklice podkreśla także kwestię negatywnych znamion pracy – niekiedy ma charakter wyniszczający ludzi. Dotyka to osób, które są wobec niej bezsilne, jak na przykład robotników fabrycznych i innych, którzy są wykorzystywani przez pracodawców i, którzy w obronie swojej godności mają prawo jednoczyć się i przeciwstawiać temu stanowi rzeczy³⁴.

Według Karola Marksa praca stanowi istotną w człowieku potrzebą samorealizacji życia.

Daje mu przez to możliwość uzewnętrznienia się przez twórczość w dziedzinie wytwarzania narzędzi pracy, przekształcenia przyrody, w dziedzinie kontaktów i więzi z innymi ludźmi.

Praca przekreśla egoizm i pozwala na nawiązanie kontaktów z ludźmi. Przez pryzmat pracy jednostka staje się osobą ludzką – praca personifikuje czyli uczłowiecza. Ograniczenie możliwości pracy jest naruszeniem samoafirmacji, stanowi czynniki depersonalizacji³⁵.

Wiele czynników składa się na to, że praca pełni w życiu człowieka istotną rolę. Dzięki niej rozwija się nie tylko człowiek, ale i całe społeczeństwa. To poprzez pracę człowiek się realizuje, wkłada w nią swoją twórczą energię. Praca to także zasadniczy czynnik organizacji relacji międzyludzkich, generuje powszechnie przyjęte zasady ogólnoludzkie. Przyświecają jej specyficzne wartości, dzięki którym tworzą się etosy poszczególnych grup zawodowych³⁶. Wojciech Drzeżdżon w swojej publikacji powołuje się na Andrzeja Sarapatę, który stwierdza, że etyka pracy zawodowej wyrasta z społecznych „korzeni” pracy. Pisał, że na stopień realizacji poszczególnych wartości moralnych decydujący wpływ ma kształt stosunków społecznych w organizacji pracy oraz rozdzielnictwo dóbr między grupami oraz jednostkami. Reguła równości współdziałających podmiotów i sprawiedliwa jej ocena, zgodnie z wkładem podmiotowej energii wytwórczej – nie tylko na tym osadzone są reguły pracy³⁷. Niestety, zdarzają się sytuacje, że praca przeistacza się w miejsce oraz sposób wykorzystania jednych przez drugich. W takim przypadku mamy do czynienia z wyzyskiem, gdzie jedne grupy ludzi działają na szkodę innej. Dotyczy to szczególnie sytuacji, w których podział wynagrodzeń jest nieadekwatny do włożonej przez poszczególnych pracowników pracy, a efekty nie tylko materialne, uzyskuje ten, czyj wkład w pracę jest mniejszy.

33 Ibidem, s.15.

34 Ibidem, s.16-17.

35 Gogacz M., Czym jest etyka zawodowa, [w:] red. A. Andrzejuk, Zagadnienie etyki zawodowej, Oficyna Wydawnicza Navo, Warszawa 1998, s. 11.

36 Drzeżdżon W., Etyczne aspekty pracy zawodowej. Wybrane zagadnienia, Studia Gdaoskie. Wizje i rzeczywistośd, t. X, s. 23. Dostęp na stronie: http://www.studiagdanskie.gwsh.gda.pl/tom10/21- 35_Drzezdzon.pdf, data dostępu: 13/03/2016r.

37 A. Sarapata, Etyka zawodów, Książka i Wiedza, Warszawa 1973. cyt.za. Drzeżdżon W., Etyczne aspekty pracy zawodowej. Wybrane zagadnienia, Studia Gdaoskie. Wizje i rzeczywistośd, t. X, s. 23.

17:9392631802

17 Sprawiedliwość stanowi fundament wartości etycznych³⁸. Wojciech Drzeżdżon trafnie odwołał się też do M. Gogacza, który ujął sens tego zjawiska wręcz doskonale. Pisał, że

„niedostrzeżenie nierównego wkładu pracy przez poszczególnych pracowników należy uznać za niemoralne z uwagi na to, że jest niesprawiedliwe”³⁹.

1.4. Kodeksy etyki zawodowej jako zbiór zasad moralnych przedstawicieli profesji Kodeksy etyczne są odpowiedzią na spontaniczne próby określenia etyki poszczególnych zawodów. Pod pojęciem kodeksu etycznego rozumiemy uporządkowany i zarejestrowany system norm etyki zawodowej, który został oficjalnie ogłoszony przez uprawniony do tego organ i obowiązuje pod określonymi sankcjami w danym środowisku zawodowym. Obecnie organem upoważnionym do formułowania i egzekwowania kodeksu etyki zawodowej jest samorząd zawodowy⁴⁰. „Kodeks etyczny jest też dokumentem bardzo ważnym dla pracowników, ponieważ dzięki wprowadzeniu jasno określonych zasad i standardów daje podstawy do jednakowego traktowania wszystkich zatrudnionych. Określa ramy działalności wraz z wykazem czynności dopuszczalnych i bezwzględnie zakazanych”⁴¹. Kodeksy etyczne nie mają na celu zastąpienie zasad etycznych, lecz ich rozwój. Powinny stanowić drogowskaz, a nie cel sam w sobie.

Typowy kodeks opiera się na następujących elementach: wstępie, zasadach ogólnych oraz tych bardziej szczegółowych (zagadnienia te uporządkowane są według rodzajów interesariuszy firmy, bądź zbudowane są według struktury mieszanej (np. personel, klienci, dostawcy, konkurenci, poufność, konflikt interesów, społeczeństwo), opisie sposobów rozstrzygania sytuacji konfliktowych oraz określeniu sankcji, jakim będzie podlegać osoba lub grupa osób niestosujących się do zasad zawartych w kodeksie etycznym⁴².

38 Ibidem.

39 Gogacz M., Czym jest etyka zawodowa, [w]: red. Andrzejuk A., Zagadnienie etyki zawodowej, Oficyna Wydawnicza Navo, Warszawa 1998, s. 11–14. cyt.za. Drzeżdżon W., Etyczne aspekty pracy zawodowej.

Wybrane zagadnienia, Studia Gdaoskie. Wizje i rzeczywistośd, t. X, s. 23.

40 Sikora A., Pojęcie, rozwój i struktura polskich kodeksów etyki lekarskiej na tle etyki zawodowej, Poznaoskie studia teologiczne, t. 13, 2002, s. 96.

41 Serafin K., Etos ludzi biznesu – rozwój koncepcji i uwarunkowania praktyki, [w]: red. Polok G., Społeczna odpowiedzialnośd – aspekty teoretyczne i praktyczne, Zeszyty naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach „Studia Ekonomiczne”, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2011, s.44

42 Jankowski M., Znaczenie kodeksów etycznych w procesie gospodarowania. Współczesne problemy ekonomiczne. Wybrane zagadnienia teoretyczne a praktyka gospodarcza, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2013, s. 241-242.

18:2362496683

18 Dobrze zaprojektowany kodeks etyczny zmniejsza ryzyko wystąpienia konfliktu interesów, zwiększa zaufanie klientów, ogranicza korupcję oraz inne złe praktyki⁴³. Jednak kodeksy mają też swoich przeciwników, jednym z nich jest Leszek Kołakowski. Uważa on, że posiadanie kodeksu pozbawia nas wolności w podejmowaniu decyzji, a twórcom kodeksów etycznych przyświeca idea kompletności, czyli kodeks miałby zawierać zbiór norm, które można by aplikować do powszechnych sytuacji moralnych i jednoznacznie je przesądzać. Poszukiwanie takiego nieomylnego fundamentu jego zdaniem jest – sposobem pozbawiania sumienia człowieka i jego wrażliwości wobec moralnych wyzwań. Ta negatywna ocena wynika z dostrzeżenia przez niego niebezpieczeństwa osłabienia moralnej wrażliwości, które mogłoby prowadzić do uśpienia sumienia przez schematyczne i bezrefleksyjne odwołanie się do postanowień kodeksu⁴⁴. „Kodeks ma przeobrazić świat wartości w kryształowy pejzaż, gdzie dowolna wartość daje się zawsze zlokalizować i zidentyfikować bez wątpliwości”⁴⁵.

Mimo iż kodeksy etyki zawodowej są krytykowane, uważam, że stanowią bardzo ważny punkt odniesienia dla przedstawicieli danego zawodu. Stanowią odpowiedź na chęć sformalizowania określonych zasad etycznych, które powinny przyświecać każdemu pracownikowi i kierować jego działaniem, dzięki nim człowiek zaczyna snuć refleksję nad tym jakie zachowania są akceptowane i stosowne w danej sytuacji, a jakie absolutnie niedopuszczalne. Ich znajomość jest oparciem przy dylematach etycznych i trudnych sytuacjach, Co prawda nie można uregulować zachowania we wszelkich sytuacjach, które są coraz bardziej zróżnicowane. To jednak znajomość kodeksu umożliwia etyczne poruszanie się wokół problemu akcentując normy i obowiązki, które powinno się respektować.

43 Cieślik J.,Gasparski W., Opracowanie kodeksu etycznego, [w]:Etyczna Firma, Pakiet narzędziowy dla wdrożenia standardów etycznych w małej i średniej firmie, s. 6, dostęp na stronie:

http://www.kozminski.edu.pl/fileadmin/wspolne_elementy/Jednostki/CPrzedsiebiorczosci/Publikacje/Teoria_i _metodyka_nauczania_przedsiebiorczosci/Cieslik_J.__Gasparski_W.__Etyczna_Firma__Centrum_Etyki_Biznesu .pdf, data dostępu: 11/03/2016r.

44 Kołakowski L., Etyka bez kodeksu, [w]: Kultura i fetysze. Eseje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 152-153.

45 Ibidem.

19:3365652164

19

Rozdział II Coaching jako jedna z form wspierania rozwoju osobistego

2.1. Historia coachingu

Coaching jest działalnością robiącą w ostatnim czasie zawrotną karierę, jednocześnie wzbudzającą wiele dyskusji zarówno w świecie teorii, jak i praktyki oraz na pograniczu tych dwóch światów, gdzie wiedza naukowa wchodzi w zastosowanie. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest wzrastające zainteresowanie koncepcją, praktyką i samym nawet pojęciem coachingu i dążenie do zrozumienia jego istoty⁴⁶. Pierwszym krokiem często czynionym, by dowiedzieć się, czym jest zawód coacha jest przybliżenie jego historii.

John Whitmore w swojej bestselerowej książce „Coaching trening efektywności” zwraca uwagę, na fakt, że coaching traktowany jako metoda uwalniania ludzkiego potencjału, nie jest nowym fenomenem⁴⁷. W tym celu warto cofnąć się do czasów starożytnych i bliżej przyjrzeć się sylwetce greckiego filozofa Sokratesa. Mieszkał on w Atenach, chodził po mieście, drażnił i fascynował, bo jego działalność polegała na zadawaniu pytań. Gdy je zadawał nie zależało mu na wysłuchiwaniu cudzych opinii i głoszeniu swoich poglądów. Sokrates pytał o znaczenie pojęć, np. co to znaczy przyjaźń, pobożność, dobro, sprawiedliwość. Jako, że codziennie używamy wielu z tych słów, intencją Sokratesa było zorientowanie się i uświadomienie pytanemu tego, czy wie o czym mówi, a przede wszystkim czy to rozumie.

Jego sposób zadawania pytań był dość ironiczny, gdyż on mnożył pytania a jego rozmówcy mieli coraz większy problem z udzieleniem zadowalającej odpowiedzi. Ponadto bardzo ważną funkcją, którą spełniały jego pytania nazywano intelektualnym akuszerstwem, bo pomagał innym w rodzeniu tzw. spójnych, sensownych myśli. Był niczym położna, która pomaga przy porodach. Jednocześnie podkreślał przy tym, że nie posiada mądrości tylko jej szuka.

Przeprowadzane z nim rozmowy nie kończyły się nauczaniem, przekazywaniem wiedzy, bo jak podkreślał Sokrates: „Nie rodzę sam, pomagam tylko innym”⁴⁸. Rozmowy, których Sokrates był niekwestionowanym mistrzem, nie musiały odbywać się na rynku wśród ludzi, ale z przyjacielem lub – co najważniejsze z samym sobą. Gdy Sokrates zalecał rozmowy na ważne tematy, był przekonany, że są najlepszym sposobem na poznanie samego siebie, a hasło „Poznaj samego siebie!” stanowiło bardzo ważny element greckiej kultury⁴⁹. Bez wątpienia w działalności Sokratesa i jego metodach dyskusji, upatruje się współczesnych

46 Marciniak T.M., Przegląd istniejących definicji coachingu, (w): Coaching. Teoria, praktyka, studia, przypadków, (pod.red.) Sidor-Rządkowska.M., Oficyna a Wolters Kluwer business, Kraków 2009, s.19.

47 Whithmore J., Coaching trening efektywności, Wydawnictwo G+J, Warszawa 2011, s.17.

48 Środa M., Etyka dla myślących, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2010, s. 43.

49 Ibidem, s. 42-44.

20:9725693816

20 zalążków coachingu. Wszyscy mamy wrodzoną umiejętność uczenia się, której przeszkadza wydawanie poleceń. Dlatego właśnie coach w swojej pracy nie bazuje na poleceniach, lecz pytaniach, które tak zadaje swojemu klientowi, aby w efekcie to on sam doszedł do odpowiednich wniosków i dokonał wglądu w siebie.

Przybliżając historię coachingu nie wolno pominąć XVI wieku, ponieważ od tamtego czasu do teraz przekształcenia jakie dokonały się na gruncie tego pojęcia są bardzo znaczące.

Zmiany te dokonały się głównie w warstwie semantycznej. Coaching z określenia kołowego środka transportu oraz usługi przewożenia ludzi przeobraził się w bardziej metaforyczne rozumienie – jako przenoszenie ludzi do konkretnego celu w sferze psychicznej. W tej przenośni zawarta jest podróż, a konkretniej droga – z miejsca obecnego do miejsca docelowego, przy uwzględnieniu potencjalnych przeszkód na drodze do celu⁵⁰. „Zadaniem powozu jest komfortowo i bezpiecznie pokonać odległość geograficzną, rolą coacha jest sprawić, aby wewnętrzna podróż klienta była łatwa i przyjemna”⁵¹. Nie do końca zgadzam się że coaching metaforycznie nazywany tutaj podróżą należy do łatwych i przyjemnych form wspierania rozwoju. Uważam, że kluczowym pojęciem jest skuteczność, ale aby coaching mógł być skuteczny, często klient musi wyjść poza stare ramy myślenia, w których tkwił latami i pozbyć się przekonań, które go ograniczają, a takie wyjście ze strefy komfortu rzadko kiedy można nazwać przyjemnym i łatwym krokiem ku zmianie. Wymaga to wysokiej samoświadomości i determinacji.

Ewaluacja słowa coach dokonywała się stopniowo. Około XIX wieku termin ten używany był w terminologii akademickiej, określano nim ludzi, którzy przygotowywali studentów do egzaminów.

XX wiek przyniósł również dynamiczny rozwój psychologii. Do lat 40. zajmowała się ona głównie rozpoznawaniem i eliminowaniem problemów, w dużej mierze zgodnie z duchem dzieł Freuda i Junga. Istotna zmiana dokonała się w tym zakresie wraz z pojawieniem się tekstów autorstwa psychologa Abrahama Maslowa. Wyróżniał się on na tle swoich poprzedników tym, że w człowieku dostrzegał to co prawidłowe, a nie upośledzone.

Równolegle z postępem w dziedzinie psychologii następowały również nadzwyczajne zmiany w sferze handlu. Przejawiało się to tym, że właściciele międzynarodowych przedsiębiorstw

50 Zob. Wujec B., Geneza i definicje coachingu, *w+: Coaching Review 1/2012 (4), s.6. dostęp na stronie:

http://www.kozminski.edu.pl/fileadmin/wspolne_elementy/Jednostki/Czasopismo_MBA/CoachingReview_1- 2012_Wujec_Geneza_i_definicje_coachingu.pdf, 18/03/2016r.

51 Ibidem.

21:1084202233

21 przekazywali kontrolę nad swoja firmą w ręce pracowników. Umożliwiali im nawet wyznaczenie wysokości własnych wynagrodzeń⁵².

Kolejne przekształcenie tego pojęcia wiązało się włączeniem go do dziedziny sportu.

Wspomniany wcześniej Whitmore miał w tym swój udział, lecz by to się dokonało musiał uczyć się od najlepszych – jego mistrzem był Thimoty Gallwey. Wniósł on wiele znaczących obserwacji do świata coachingu. Zajmował się trenowaniem drużyny tenisowej. Podczas jednej z rozgrywek zauważył, że gdy schodzi z boiska, jego podopieczni robią znacznie większe postępy niż wtedy, gdy krąży wśród nich i wydaje im polecenia. Dzięki temu, że zgłębiał zasady duchowości i psychologii powstał zbiór pytań, stwierdzeń i ćwiczeń, które miały wspierać proces samodzielnej nauki. Do jego najważniejszych postulatów zaliczało się stosowanie „ukierunkowania”. Chodziło o wyznaczenie sobie celów jeszcze przed podjęciem działań. Gracz musiał stoczyć najpierw swoją wewnętrzną walkę, zanim wszedł na kort życia⁵³.

Whitmore najpierw był uczniem Gallweya, by później stać się kontynuatorem jego koncepcji. W swojej książce „Coaching trening efektywności”, która zyskała status biblii coachingu i przetłumaczono ją na dwadzieścia dwa języki – promował techniki coachingowe korzyści, jakie płyną z wykonywania tego zawodu⁵⁴. Szczególny wpływ na jego działalność wywarło uczestnictwo w kalifornijskim Esalen Institute, które było forum dla spotkań grupowych i wymiany poglądów. W dyskusjach brały udział liczne wpływowe osobistości – teoretycy, psychoterapeuci, przywódcy duchowi i pisarze. To spowodowało, że połączył odkrycia poczynione podczas tej osobistej podróży rozwojowej z technikami Gallweya, a nową koncepcję sprowadził do Europy, gdzie stała się fundamentem funkcjonowania szkółek narciarskich i tenisowych stosujących metodę indywidualnego ukierunkowania. Jego podejście kładło nacisk na wynik podejmowanego działania, wiarę we własne siły oraz pewność i odpowiedzialność jednostkową⁵⁵. Nie spodziewał się, że coaching przeobrazi się w profesję rozwijającą się w niewyobrażalnym tempie. Profesja ta w początkowej fazie napotykała na problemy, oraz rozumiano ją w różnoraki sposób, jednak udało jej się przez to przebrnąć. Efektem tego są wzrastające liczby profesjonalnych stowarzyszeń coachów⁵⁶.

52 Wilson C., Nowy coaching biznesowy. Przewodnik po najlepszych praktykach. MT Biznes, Warszawa 2015, s.27.

53 Ibidem, s.28.

54 Whitmore J., op.cit., s.8.

55 Wilson C., op.cit., s.29

56 Whitmore J., op.cit., s.7.

22:5652650021

22 2.2.Definicja coachingu

Jak dotychczas coaching nie doczekał się jednoznacznego określenia, gdyż w różnych źródłach informacji spotyka się szereg jego definicji. Ja w swojej pracy posłużę się definicją największej ogólnoświatowej organizacji reprezentującej środowisko profesjonalnych coachów – International Coach Federation, która definiuje coaching w następujący sposób:

„Coaching jest interaktywnym procesem, który pomaga pojedynczym osobom lub organizacjom w przyspieszeniu tempa rozwoju i polepszeniu efektów działania. Coachowie pracują z klientami w zakresach związanych z biznesem, rozwojem kariery, finansami, zdrowiem i relacjami interpersonalnymi. Dzięki coachingowi klienci ustalają konkretniejsze cele, optymalizują swoje działania, podejmują trafniejsze decyzje i pełniej korzystają ze swoich naturalnych umiejętności. Profesjonalni coachowie zapewniają nieustającą współpracę przygotowaną specjalnie w celu niesienia pomocy klientom w osiąganiu satysfakcjonujących rezultatów w ich życiu zawodowym i osobistym. Coachowie pomagają ludziom poprawiać ich osiągnięcia i podnosić jakość ich życia. Są oni nauczeni słuchania, obserwowania i przystosowywania własnego podejścia do indywidualnych potrzeb klienta.

Dążą do wydobycia rozwiązań i strategii z wnętrza klienta. Wierzą, że klient jest z natury kreatywny i pełen pomysłów. Zadanie coacha polega na wydobyciu tych umiejętności, zasobów i kreatywności, które klient już posiada⁵⁷”.

Definicję pragnę uzupełnić o zestaw cech, które zaproponowali A. Ratajczak oraz P.

Pilipczuk, oto te cechy:

Szacunek i akceptacja wartości coachowanego - tutaj podstawę stanowią wartości, i zachowania osoby coachowanej, które nie mogą być poddane ocenie przez coacha;

Świadome dokonywanie zmian - to klient samodzielnie, bez przymusu, podejmuje decyzję o zmianie;

Bazowanie na pytaniach – coaching prowadzony jest w oparciu o pytania, bez udzielania rad i sugestii;

Pobudzenie do myślenia – celem coachingu jest docieranie do świadomości, a nawet podświadomości. Wzbudza często uśpioną, zablokowaną lub stłumioną zdolność – myślenia;

Nierozerwalny związek z rozwojem osoby coachowanej – coaching zapewnia permanentne doskonalenie i własną ewaluację;

57 Definicja pochodzi ze strony: http://icf.org.pl/pl79,coaching.htmli jest własnością International Coach Federation, która jest organizacją non profit i poświęca się rozwijaniu profesji coachingowej poprzez określenie standardów kompetencyjnych i etycznych, dostarcza niezależnych struktur akredytacji dla coachów i dla szkół coachingu oraz buduje forum wymiany doświadczeo, data dostępu: 24.02.2016.

23:4557837324

23 Wspomaga proces uczenia się – w coachingu to klient jest jedynym ekspertem od własnych zasobów, ma się uczyć, a nie być uczonym lub pouczanym;

Brak dyrektywności – nikt z zewnętrznego otoczenia osoby coachowanej nie może mieć wpływu na proces;

Dobrowolność - osoba coachowana musi wykazać wolę udziału w procesie;

Koncentracja na osiągnięciu celu – coaching koncentruje się na stworzeniu hierarchii osiągalnych celów i determinacji w dążeniu do nich;

Ekologia celów – dobro osoby coachowanej jest najważniejsze, jeżeli cel może jej zaszkodzić, należy go przeprojektować lub z niego zrezygnować;

Maksymalizacja aktywności osoby coachowanej – w coachingu dąży się do jak najaktywniejszego wzmocnienia i doskonalenia potencjału osoby coachowanej;

Indywidualna odpowiedzialność za proces – odpowiedzialność za proces coachingowy i jej rezultat ponosi osoba coachowana, a nie coach;

Człowiek jako centrum procesu coachingowego – cała uwaga jest skupiona na osobie coachowanej, nie na procesie, czy stosowanych narzędziach;

Waga wzajemnej relacji – w coachingu bardzo ważne miejsce zajmuje troska o wzajemne poszanowanie, szczerość i zaufanie;

Samodzielne korzystanie z własnych zasobów, talentów i możliwości przez osobę coachowaną – w coachingu uwaga skoncentrowana jest na zasobach tkwiących w kliencie, a nie w otoczeniu⁵⁸.

2.3. Odmiany coachingu

Coaching to metoda pracy, która wykorzystuje wiele narzędzi. W zależności od środowiska i potrzeb klientów coachingu, można wyróżnić różne jego typy. Przykładowe rodzaje coachingu to:

Executive coaching oraz coaching menedżerski dedykowane kadrze zarządzającej, kierowniczej i menedżerskiej, zapewniające właściwą perspektywę dla strategicznego spojrzenia, zbudowania adekwatnego planu działania i świadomego zarządzania.

Coaching biznesowy – ukierunkowany na rozwój sprawności biznesowej, optymalizację procesów zarządczych oraz pracę nad celami i rezultatami biznesowymi; dla firm

58A. Ratajczyk, P. Pilipczuk, http://www.iccpoland.pl/pl/centrum_prasowe/definicja_coachingu, data dostępu:

28.02.2016r.

24:1082515227

24 i przedsiębiorców pragnących radykalnie podnieść efektywność zarządczą, skuteczność realizacji projektów oraz rentowność przedsięwzięć.

Coaching zawodowy — związany z określaniem celów i rozwojem kariery zawodowej, pomaga zdobyć umiejętności niezbędne do osiągnięcia sukcesu; dla osób wprowadzających istotne zmiany w swoim życiu zawodowym.

Coaching personalny — life coaching — koncentrujący się na rozwoju i zmianie w życiu prywatnym, osiągnięciu równowagi między życiem zawodowym i osobistym; dając klientowi głęboki wgląd w siebie, jest skutecznym narzędziem ułatwiającym osiąganie upragnionych celów.

Obok coachingu indywidualnego rozwinął się również coaching zespołowy, stanowiący doskonałą ścieżkę trwałego rozwoju firmy poprzez dynamiczne wsparcie członków zespołów zarządzających i projektowych⁵⁹.

2.4. Coaching a inne formy wspierania rozwoju

Coaching łączy się z innymi, pokrewnymi mu dziedzinami, ale nie jest z nimi tożsamy.

W publikacjach o tej tematyce wskazuje na pewne istotne różnice. Dlatego, aby dobrać odpowiednią metodę do potrzeb klienta – warto w tym celu dokonać rzetelnego rozróżnienia:

Doradztwo, opiera się na pracy z klientem, który potrzebuje poradnictwa i porady. Często doradca jawi się jako człowiek, z którym po prostu można porozmawiać - szczególnie w sytuacji, gdy zmagamy się ze smutkiem, szokiem czy lękiem. Doradca podpowiada klientowi rozwiązanie jego problemów, opracowuje rozwiązania dla zaistniałego problemu oraz ewaluuje postępy. Doradztwo prowadzone jest przez specjalistów z danej dziedziny, którzy posiadają sprofilowaną wiedzę. Doradcy w swojej pracy sięgają niekiedy po techniki rozwiązywania problemów, jednak na celu mają wyłącznie nakierowania klienta na przyszłość. Z kolei coaching polega głównie na wspieraniu w rozwoju, a pośrednio na rozwiązywaniu szerszych problemów. Coach nie jest źródłem wiedzy eksperckiej, nie przedstawia rozwiązań, a pomaga w ich tworzeniu, wspiera w podjęciu decyzji⁶⁰.

Psychoterapia to praca z klientem, mająca na celu przywrócenie równowagi psychicznej, emocjonalnej oraz tej w stosunkach interpersonalnych osób, u których w życiu pojawiło się zaburzenie. Psychoterapeuta stawia diagnozy, stosuje interwencje i działania korygujące.

Dąży do z góry przyjętych i założonych rezultatów – określonych w ramach obowiązujących

59 Wilczyoska M., Nowak M., Kudka J., Sawicka J., Sztajerwald K., Moc coachingu: poznaj narzędzia rozwijające umiejętności i kompetencje osobiste, Wydawnictwo Helion 2013, s.19.

60 Wilson C., op.cit., s. 30.

25:3545989675