Demograficzne uwarunkowania rozwoju społecznego

DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA

ROZWOJU SPOŁECZNEGO

Studia Ekonomiczne

ZESZYTY NAUKOWE WYDZIAŁOWE

UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO W KATOWICACH

DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA

ROZWOJU SPOŁECZNEGO

Redaktor naukowy Andrzej Rączaszek

Katowice 2012

Stanisław Stanek, Stanisław Swadźba, Janusz Wywiał, Teresa Żabińska

Komitet Redakcyjny Wydziału Ekonomii

Stanisław Swadźba (redaktor naczelny), Teresa Kraśnicka, Maria Michałowska, Celina Olszak, Magdalena Tusińska (sekretarz)

Rada Programowa

Lorenzo Fattorini, Mario Glowik, Gwo-Hsiung Tzenga, Zdeněk Mikoláš, Marian Noga, Bronisław Micherda, Miloš Král

Recenzent Mirosława Gazińska

Redaktor Elżbieta Spadzińska-Żak

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach 2012 ISBN 978-83-7246-760-7

ISSN 2083-8611

Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej

techniki reprodukcji, wymaga pisemnej zgody Wydawcy

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO W KATOWICACH ul. 1 Maja 50, 40-287 Katowice, tel.: +48 32 257-76-35, faks: +48 32 257-76-43

www.ue.katowice.pl e-mail: [email protected]

SPIS TREŚCI

WSTĘP ... 9

DEMOGRAFIA A POLITYKA SPOŁECZNA Andrzej Rączaszek: ANALIZA PORÓWNAWCZA ELEMENTÓW STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ LUDNOŚCI W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ – WYZWANIE DLA POLITYKI SPOŁECZNEJ ... 13

Summary ... 22

Zofia Szweda-Lewandowska: POMOC INSTYTUCJONALNA W PERSPEKTYWIE STARZENIA SIĘ POPULACJI ... 23

Summary ... 31

Anna Sączewska-Piotrowska: PROBLEM TRWAŁOŚCI UBÓSTWA W POLSCE ... 33

Summary ... 42

Grażyna Magnuszewska-Otulak: PRZEMIANY LUDNOŚCIOWE – WYZWANIA DLA SYSTEMU OCHRONY ZDROWIA ... 43

Summary ... 54

Arkadiusz Przybyłka: ŚWIADCZENIA RODZINNE W POLSCE ... 55

Summary ... 73

Dariusz Rajchel: BEZDOMNOŚĆ I JEJ STRUKTURA W LATACH 2005-2009 NA PRZYKŁADZIE MIASTA OPOLA ... 75

Summary ... 98

DEMOGRAFIA A SOCJOLOGIA Dorota Raczkiewicz: PRORODZINNE ASPEKTY SIECI SPOŁECZNYCH MŁODYCH POLEK ... 101

Summary ... 128

Marta Hozer-Koćmiel: DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA ZMIAN ALOKACJI

CZASU KOBIET W OKRESIE TRANSFORMACJI ... 143

Summary ... 150

Grzegorz Węgrzyn: NARODOWOŚĆ ŚLĄSKA – BYT IDEALNY CZY REALNY?... 151

Summary ... 161

Anna Sowińska: SAMOBÓJSTWO JAKO KONSEKWENCJA NISKIEJ JAKOŚCI ŻYCIA W SYTUACJI BEZROBOCIA ... 163

Summary ... 173

TEORIE REPRODUKCJI, PŁODNOŚĆ I RODZINA Jerzy T. Kowaleski: REPRODUKCJA LUDNOŚCI NA OBSZARACH WIEJSKICH W POLSCE W OKRESIE PRZEMIAN USTROJOWYCH ... 181

Summary ... 196

Milena Lange: INSTYTUCJONALNE FORMY OPIEKI NAD DZIECKIEM W POLSCE PO ROKU 1990 ... 197

Summary ... 203

Małgorzata Pawlus: PŁODNOŚĆ A FEMINIZM ... 205

Summary ... 214

Sławomir Kurek: PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE W POLSCE W ŚWIETLE TEORII DRUGIEGO PRZEJŚCIA DEMOGRAFICZNEGO W UJĘCIU PRZESTRZENNYM ... 217

Summary ... 230

Anna Majdzińska: CZY ISTNIEJE PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE ZAAWANSOWANIA DRUGIEGO PRZEJŚCIA DEMOGRAFICZNEGO W POLSCE? ... 231

Summary ... 240

MIGRACJE I MNIEJSZOŚCI NARODOWE W POLSCE

Zbigniew Długosz: WYBRANE PRZESTRZENNE ASPEKTY TRWAŁYCH MIGRACJI ZAGRANICZNYCH LUDNOŚCI W POLSCE W OKRESIE TRANSFORMACJI ... 243 Summary ... 257 Joanna Machnis: MIGRACJE ZAROBKOWE MŁODZIEŻY AKADEMICKIEJ

WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO- MAZURSKIEGO ... 259 Summary ... 270 Diana Rokita-Poskart: ZRÓŻNICOWANIA SPOŁECZNO-EKONOMICZNE

WE WSIACH „MIGRUJĄCYCH” I „NIEMIGRUJĄCYCH” (ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM SYTUACJI DEMOGRAFICZNEJ, POZIOMU ŻYCIA, ZATRUDNIENIA I BEZROBOCIA ORAZ AKTYWNOŚCI GOSPODARCZEJ

MIESZKAŃCÓW) ... 271 Summary ... 280 Marta Rostropowicz-Miśko: MIGRACJE ZAGRANICZNE A SYTUACJA

DEMOGRAFICZNA ŚLĄSKA OPOLSKIEGO W LATACH 1989-2008 ... 281 Summary ... 288 Magdalena Wilk: DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU EDUKACJI

MNIEJSZOŚCI NIEMIECKIEJ W POLSCE ... 289 Summary ... 297 Grażyna Trzpiot, Anna Pysik: DETERMINANTY ZACHOWAŃ

PROEMIGRACYJNYCH POLAKÓW ... 299 Summary ... 309 Roman Kisiel, Lucyna Szczebiot-Knoblauch, Katarzyna Satkiewicz: MNIEJSZOŚCI

NARODOWE W POLSCE PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ ... 311 Summary ... 319 Witold Śmigielski: ZAMIARY EMIGRACYJNE ŁÓDZKIEJ MŁODZIEŻY

AKADEMICKIEJ W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ ANKIETOWYCH ... 321 Summary ... 329

WYBRANYCH ASPEKTÓW SPOŁECZNYCH W RAMACH PROJEKTU

ZAMAWIANEGO POLSENIOR ... 333 Summary ... 349 Ivan Šotkovský: AGEING PROCESS IN CZECH COHESION REGIONS

AFTER 1990 ... 351 Streszczenie ... 361 Marek Tkaczuk: TRZECI SEKTOR W WARUNKACH STARZENIA SIĘ POLSKIEGO

SPOŁECZEŃSTWA ... 363 Summary ... 376 Sabina Czopko: WPŁYW CAŁOŻYCIOWEJ EDUKACJI NA JAKOŚĆ ŻYCIA

OSÓB STARSZYCH ... 379 Summary ... 385

WSTĘP

Związków polityki społecznej z demografią nie trzeba uzasadniać, bowiem od liczebności populacji i natężenia określonych procesów demograficznych za- leży skala potrzeb społecznych. Polityka społeczna odpowiada na te potrzeby, a socjologia, jako pokrewna nauka społeczna, wyjaśnia zachowania zbiorowości i precyzuje wynikające z tych zachowań potrzeby. Mamy zatem pewien obszar współzależności, który można określić tytułowym sformułowaniem demogra- ficznych uwarunkowań rozwoju społecznego.

W tym obszarze zainteresowań zgromadzono prace naukowe, które można podzielić na pięć rozdziałów. Po pierwsze, są tu opracowania wpisujące się w dyskusję o znaczeniu przemian ludnościowych dla polityki społecznej.

Wspomniany związek demografii z socjologią to drugi rozdział książki. W trze- ciej części nawiązano do teorii demografii i ważnych z punktu widzenia spo- łecznego problemów płodności i funkcjonowania rodzin. Rozdział czwarty, naj- obszerniejszy, jest odpowiedzią środowiska demografów na najnowsze przemiany demograficzne. Tym szczególnym w ostatnich latach procesem jest mobilność zasobów pracy, i wokół problemów migracji koncentrują się zebrane tu prace. Na zakończenie, w rozdziale piątym przedstawiono niektóre zagadnie- nia wynikające z procesu starzenia się populacji, drugiego istotnego nowego problemu w polskiej demografii w okresie transformacji.

Zestaw opracowań jest efektem dyskusji w środowisku demografów, eko- nomistów i socjologów, jaką zapoczątkowała zorganizowana przez Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach „I ogólnopolska konferencja demograficzna po ak- cesji Polski do Unii Europejskiej”.

Dyskusja odbyła się w 2010 roku, a jej efekty publikowane są w roku naro- dowego spisu powszechnego, który przyniesie wyniki będące podstawą dalszych badań. W roku spisu powszechnego ludności zainteresowanie problemami de- mograficznymi jest szczególne i publikacja dobrze wpisuje się w liczne w tym okresie badania i analizy demograficzne.

Andrzej Rączaszek

DEMOGRAFIA

A POLITYKA SPOŁECZNA

Andrzej Rączaszek

Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach

ANALIZA PORÓWNAWCZA ELEMENTÓW STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ

LUDNOŚCI W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ – WYZWANIE DLA POLITYKI SPOŁECZNEJ

Z punktu widzenia polityki społecznej jednym z najważniejszych uwarun- kowań demograficznych jest struktura ludności według wieku¹. Odmienne są bowiem zadania polityki społecznej wobec dzieci, potencjalnych matek, osób w wieku produkcyjnym, czy też wobec osób najstarszych. W niniejszym opra- cowaniu przedstawiono niewielki fragment tych rozważań w odniesieniu do udziału w społeczeństwie, umownie to określając, pokolenia dzieci i pokolenia dziadków.

Nadrzędnym tematem rozważań w niniejszej pracy są demograficzne aspekty rozwoju społecznego. Z tego względu obszar badawczy ograniczono do wybranych, największych potencjałów demograficznych wśród krajów zinte- growanej Europy. Do badań wybrano sześć największych krajów pod względem liczby mieszkańców − są to w kolejności: Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Włochy, Hiszpania i Polska. Stan zaludnienia tych państw przekracza obecnie łącznie 350 mln osób, co stanowi ponad 70% populacji UE na koniec 2009 roku.

Badanie wybranych aspektów polityki społecznej na tak znacznej reprezentacji populacji UE jest więc całkowicie uzasadnione. Oczywiście należy tu dodać, że w mniej ludnych krajach UE tendencje demograficzne mogą być inne, co jednak ogólnego obrazu sytuacji demograficznej w UE nie zmieni w znaczący sposób.

1 J. Orczyk: Polityka społeczna. Uwarunkowania i cele. AE, Poznań 2005, s. 31.

Tabela 1 Ludność wybranych krajów UE w 2009 r.

Lp. Państwo Ludność (w tys.)

1 Niemcy 82 000

2 Francja 62 596

3 Wielka Brytania 61 855

4 Włochy 60 325

5 Hiszpania 46 059

6 Polska 38 153

Źródło: Rocznik Demograficzny. GUS, Warszawa 2010.

Zamiarem autora była analiza zmian w strukturze demograficznej w wybra- nych krajach na przestrzeni minionych 20 lat. Dla Polski jest to okres wyjątko- wy, ze zrozumiałych przyczyn. Także kraje Europy Zachodniej znajdują się jed- nak w szczególnym okresie pogłębiającej się integracji². Jest to doświadczenie całkowicie odmienne od wcześniejszych stuleci ciągłych konfliktów i wojen.

Tak więc wobec wyjątkowego okresu, sprzyjającego stabilnemu rozwojowi spo- łeczno-gospodarczemu, należy podejmować badania pozwalające wyciągać wnioski z obserwowanych tendencji i wskazywać kierunki działań.

Te założenia badawcze należy jednak nieco zmodyfikować wobec niemożno- ści dotarcia do istotnych informacji statystycznych. Autor zamierzał przeprowadzić analizę porównawczą wybranych danych w roku 1990, 2000 i 2009. W podstawo- wym źródle informacji demograficznych, jakim jest Rocznik Demograficzny, w publikacji z 1991 roku brak części z danymi międzynarodowymi. Rocznik De- mograficzny z 1996 roku taką część już zawiera, ale dane są z różnych lat, co zosta- ło zaznaczone w tabeli 2. Można zatem rozpocząć analizę od początku lat 90., przy czym nie są to dane z tych samych lat dla badanych krajów.

Nie poprawi sytuacji korzystanie z innej publikacji, ponieważ w Roczniku Statystycznym 1991³, w tablicy nr 8 (706), dane przedstawiające strukturę ludno- ści wybranych krajów według wieku pochodzą z okresu od 1 stycznia 1985 do 31 grudnia 1990 roku, a zatem także nie przedstawiają sytuacji w tym samym momencie.

Dostęp do najnowszych informacji także jest utrudniony. Są dostępne dane na temat liczby ludności wybranych krajów w 2009 roku, ale struktura ludności według wieku w Roczniku Demograficznym 2010 jest przedstawiona na dzień

2 Zob. Europas Osterweiterung: Das Ende der Vertiefung? Red. J. Alber, W. Merkel. WZB – Jahrbuch 2005, Edition Sigma, Berlin 2005.

3 Rocznik Statystyczny 1991. GUS, Warszawa, s. 497.

Analiza porównawcza elementów struktury demograficznej… 15

1 lipca 2008 roku. Niezależnie od tych ograniczeń podjęto jednak próbę realiza- cji założenia badawczego.

Tabela 2 Elementy struktury demograficznej ludności wybranych krajów na początku lat 90. (w tys.) Lp. Państwo Rok Ludność 0-14 65 + Obciążenie

1 Niemcy 1993 81 338 14 975 12 360 1,21 2 Francja 1994 58 027 11 394 8684 1,31 3 Wielka Brytania 1993 58 191 11 305 9171 1,23

4 Włochy 1990 57 746 9385 8557 1,10 5 Hiszpania 1993 39 141 6995 5573 1,26

6 Polska 1995 38 588 8798 4274 2,06 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Demograficzny 1996. GUS, Warszawa.

W kolejnych kolumnach tabeli 2 przedstawiono liczbę mieszkańców wy- branych krajów, liczbę mieszkańców w wybranych grupach wieku oraz wskaź- nik obciążenia ludności w wieku poprodukcyjnym ludnością w wieku przedpro- dukcyjnym. Są to pojęcia umowne, ponieważ w rzeczywistości mamy do czynienia z jednej strony z liczbą dzieci w przedziale wieku 0-14 lat, z drugiej zaś strony z liczbą osób w wieku powyżej 65 lat. W dużym uproszczeniu są to pokolenia dziadków i wnuków.

Tabela 3 Udział procentowy ludności wybranych przedziałów wieku w wybranych krajach UE

na początku lat 90.

Lp. Państwo Rok Ludność (w tys.) 0-14 65 + 1 Niemcy 1993 81 338 18,4 15,2 2 Francja 1994 58 027 19,6 15,0 3 Wielka Brytania 1993 58 191 19,4 15,8

4 Włochy 1990 57 746 16,2 14,8

5 Hiszpania 1993 39 141 17,9 14,2 6 Polska 1995 38 588 22,8 11,1 Źródło: Ibid.

Z zamieszczonych zestawień wynika, że na początku lat 90. we wszystkich analizowanych krajach zbiorowość wnuków była liczniejsza od zbiorowości dziadków. Nie analizujemy tu liczb bezwzględnych, bowiem potencjały demo- graficzne najludniejszych państw UE znacznie się jednak różnią. Stosunkowo

najliczniejsze było pokolenie wnuków w Polsce. W 1995 roku liczyło ono blisko 23% całości populacji, podczas gdy we Włoszech dzieci w wieku do 14 roku ży- cia stanowiły jedynie nieco ponad 16% populacji. W tym samym czasie w zbio- rowości Polaków tylko około 11% stanowili obywatele w wieku powyżej 65 lat, natomiast stosunkowo najliczniejsi byli oni w Wielkiej Brytanii, gdzie udział procentowy tej grupy wieku sięgał 16%. Widać zatem, że w badanych krajach występuje także znaczne zróżnicowanie kształtu struktury demograficznej lud- ności według wieku.

Bardziej obrazowe są dane z ostatniej kolumny tabeli 2. Wynika z nich re- lacja pokolenia dziadków do pokolenia wnuków. Można powiedzieć, że na jed- nego dziadka w Polsce w 1995 roku przypadało ponad dwoje wnucząt, podczas gdy w pozostałych badanych krajach ten współczynnik obciążenia sięgał zaled- wie poziomu 1,3 (we Francji), zaś najniższy był we Włoszech, na poziomie 1,1.

Skoro przedstawiono tu dane rzeczywiste, to należy wskazać, jakie mają one konsekwencje dla polityki społecznej. Niewątpliwie w pierwszej połowie lat 90.

Polska miała najmłodszą populację spośród badanych tu krajów. Taka struktura demograficzna wymagała zwiększonych nakładów na opiekę przedszkolną.

W tym czasie warunki ku temu nie były sprzyjające, bowiem Polska przechodzi- ła bolesny i społecznie kosztowny proces transformacji gospodarki⁴. Biorąc pod uwagę wcześniejsze zmiany demograficzne w naszym kraju, sytuacja nie wy- magała jednak wzrostu nakładów, bowiem generalna tendencja demograficzna od początku lat 80. wskazywała na zmniejszanie się liczby urodzeń. Tym samym można było nawet dopuścić do zmniejszenia bazy w zakresie infrastruktury spo- łecznej, natomiast perspektywicznie wskazane było zreformowanie systemu kształcenia.

W tym samym czasie w rozwiniętych krajach Europy Zachodniej rosła, wynikająca z zaawansowanego procesu starzenia⁵, presja na otoczenie opieką coraz liczniejszej zbiorowości osób w wieku poprodukcyjnym. Można zatem stwierdzić, że konsekwencje uwarunkowań demograficznych były w Polsce cał- kowicie odmienne niż w największych krajach UE.

4 Por. L. Balcerowicz: 800 dni. Szok kontrolowany. Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1992.

5 Zur Sache 4/94. Themen parlamentarischer Beratung. Zwischenbericht der ENQUETTE- KOMMISSION Demographischer Wandel. Herausforderungen unserer älter werdenden Gesell- schaft an den einzelnen und die Politik. Deutscher Bundestag, Bonn 1994, s. 75.

Analiza porównawcza elementów struktury demograficznej… 17

Tabela 4 Elementy struktury demograficznej ludności wybranych krajów na dzień 1 stycznia 2000 roku (w tys.)

Lp. Państwo Ludność Zmiana 0-14 Zmiana 65 + Zmiana Obciążenie 1 Niemcy 82 037 + 699 12 980 - 1995 13 067 + 707 0,99 2 Francja 59 226 + 1199 11 176 - 218 9423 + 729 1,19 3 Wielka Brytania 59 623 + 1432 11 357 + 52 9302 + 131 1,22 4 Włochy 57 680 - 66 8309 - 1076 10 370 + 1813 0,80 5 Hiszpania 39 442 + 301 5958 - 1037 6590 + 1017 0,90 6 Polska 38 654 + 66 7558 - 1240 4664 + 390 1,62 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Demograficzny 2001. GUS, Warszawa.

Tabele 4 i 5 przedstawiają te same relacje w drugim badanym okresie, u progu pierwszej dekady XXI wieku. Tym razem w Roczniku Demograficznym GUS są dostępne pełne dane statystyczne z jednego okresu. W stosunku do ze- stawień wcześniejszych wymienione tablice zawierają także informacje o zmia- nach, jakie nastąpiły w strukturze ludności według wieku.

Tabela 5 Udział procentowy ludności w wybranych przedziałach wieku w wybranych krajach UE

na początku 2000 roku

Lp. Państwo Ludność 0-14 Zmiana 65 + Zmiana 1 Niemcy 82 037 15,8 - 2,6 15,9 + 0,7 2 Francja 59 226 18,8 - 0,8 15,8 + 0,8 3 Wielka Brytania 59 623 19,1 - 0,3 15,5 + 0,3 4 Włochy 57 680 14,4 - 1,8 18,0 + 3,2 5 Hiszpania 39 442 15,1 - 2,8 16,7 + 2,5 6 Polska 38 654 19,6 - 3,2 12,0 + 0,9 Źródło: Ibid.

Generalnie we wszystkich badanych krajach zmniejszył się odsetek dzieci, natomiast zwiększył się udział dziadków w społeczeństwie. Dynamika tych zmian była jednak mocno zróżnicowana. O ponad 3 punkty procentowe spadł odsetek dzieci w Polsce, i jest to zmiana stosunkowo największa. Najmniejsza zmiana obserwowana była w Wielkiej Brytanii, gdzie spadek wyniósł zaledwie 0,3 punktu procentowego. W pokoleniu dziadków największy przyrost zaobser- wowano we Włoszech, o ponad 3 punkty procentowe, a najmniejszy w Wielkiej Brytanii, ponownie jedynie 0,3 punktu procentowego.

Te zmiany w strukturze wynikają ze zmian bezwzględnych. W dekadzie lat 90. liczba mieszkańców badanych krajów raczej rosła. Największy przyrost w Wielkiej Brytanii przekraczał wówczas 1,4 mln. Wzrost o 1,2 mln odnotowa- no także we Francji, a o 0,7 mln w Niemczech. W pozostałych badanych krajach zmiany były mniejsze, przy czym we Włoszech, jako jedynym wyjątku, liczba mieszkańców zmniejszyła się o 66 tys., w Polsce zaś tej wysokości był przyrost liczby ludności⁶.

W badanych tu zbiorowościach dzieci i dziadków generalnie malała liczba dzieci i rosła liczba seniorów. Jedynym wyjątkiem jest niewielki wzrost liczby dzieci w Wielkiej Brytanii o około 50 tys. W pozostałych badanych krajach spadki były zróżnicowane, ale raczej wysokie. W Niemczech liczba dzieci spa- dła o prawie 2 mln, w Polsce spadek przekraczał 1,2 mln, a o ponad 1 mln spa- dła liczba dzieci we Włoszech i w Hiszpanii. Te generalnie negatywne obserwa- cje będą miały poważne konsekwencje społeczne i ekonomiczne, zarówno obecnie, jak i w przyszłości. Konsekwencje te mogą być szczególnie dotkliwe dla funkcjonowania systemów zabezpieczenia społecznego⁷ w badanych krajach.

W tym samym czasie wzrastała liczba dziadków. Wzrost ten we Włoszech przekraczał 1,8 mln, a w Hiszpanii 1 mln. W Polsce udział w populacji pokole- nia dziadków zwiększył się o 400 tys., a w Wielkiej Brytanii jedynie o ponad 100 tys. Interesujący jest fakt, że przy najbardziej rosnącej liczbie ludności w Wielkiej Brytanii, zmiany w badanych zbiorowościach według wieku były najmniejsze, a struktura ludności według wieku najbardziej stabilna. Można więc przyjąć, że decydujący wzrost odnotowano w przedziale wieku aktywności zawodowej i wynikał on głównie z dodatniego salda migracji.

Wszystkie te zmiany wpłynęły także na współczynnik obciążenia pokolenia dziadków pokoleniem wnuków. Zasadniczo nastąpił spadek tego współczynnika.

Najwyższy miernik w Polsce spadł z ponad 2 do około 1,6. W trzech krajach na jednego dziadka przypada mniej niż jeden wnuk. Jedynie w Wielkiej Brytanii współczynnik się w zasadzie nie zmienił. Obserwowane tempo przemian w strukturach demograficznych wybranych krajów jest zatem mocno zróżnico- wane, ale zasadnicze tendencje w większości przypadków są podobne. Spada liczba dzieci, a zwiększa się liczebność pokolenia dziadków. Stanowi to poważ- ne wyzwanie dla polityki społecznej. Rosną oczekiwania wobec systemu ochro- ny zdrowia ze strony ludzi starszych i wzrasta zapotrzebowanie na usługi pielę-

6 Opublikowane w 2002 r. wyniki Narodowego Spisu Powszechnego każą jednak zweryfi- kować te dane.

7 T. Szumlicz: Definicja systemu zabezpieczenia społecznego. W: Społeczne aspekty rozwo- ju rynku ubezpieczeniowego. Red. T. Szumlicz. SGH, Warszawa 2010, s. 35.

Analiza porównawcza elementów struktury demograficznej… 19

gnacyjne. Zmniejszają się ilościowe rozmiary potrzeb społecznych dzieci i mło- dzieży, chociaż niewątpliwie postęp cywilizacyjny powoduje zwiększenie i zróżnicowanie charakteru tych potrzeb.

Kolejne dwie tabele przedstawiają sytuację najbardziej aktualną, zgodnie z zamieszczonymi powyżej informacjami o dostępie do aktualnych danych de- mograficznych.

Tabela 6 Elementy struktury demograficznej ludności wybranych krajów na dzień 1 lipca 2008 roku (w tys.) Lp. Państwo Ludność Zmiana 0-14 Zmiana 65 + Zmiana Obciążenie

1 Niemcy 82 110 + 73 11 210 - 1770 16 624 + 3557 0,67 2 Francja 62 277 + 3051 11 384 + 208 10 380 + 957 1,10 3 Wielka Brytania* 60 975 + 1352 10 721 - 636 9779 + 477 1,10 4 Włochy 59 832 + 2152 8405 + 96 12 014 + 1644 0,70 5 Hiszpania 44 879 + 5437 6539 + 581 7464 + 874 0,88 6 Polska 38 116 - 538 5863 - 1695 5133 + 469 1,14

* 1.07.2007 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Demograficzny. GUS, Warszawa 2010.

W porównaniu z rokiem 2000 zanotowano w 2008 roku zróżnicowane zmiany w liczebności populacji wybranych krajów. Największy przyrost odno- towano w Hiszpanii, bo sięgający 5,5 mln. W ludniejszych krajach przyrosty by- ły niższe, bo we Francji o 3 mln, we Włoszech o ponad 2 mln, a w Wielkiej Bry- tanii o ponad 1,3 mln. Prawie niezmienna pozostała liczba ludności Niemiec, natomiast w Polsce odnotowano spadek o ponad 0,5 mln. Sytuacja w Polsce nie wynika wyłącznie z zawężonej reprodukcji ludności⁸ i ujemnego salda migracji, ale także z wyników badania NSP. Ostatni spis z 2002 roku ujawnił zmniejszenie liczby mieszkańców o około 400 tys. w stosunku do danych szacunkowych z okresu międzyspisowego. Przedstawione w tabeli 4 dane dotyczące liczby mieszkańców Polski w 2000 roku to właśnie dane szacunkowe.

Zmiany w strukturze ludności według wieku były bardzo zróżnicowane, zwłaszcza w przypadku liczby dzieci w odniesieniu do roku 2000. Te liczby w przypadku Polski i Niemiec uległy obniżeniu o około 1,7 mln. Liczba dzieci w Wielkiej Brytanii spadła już tylko o ponad 600 tys., a w pozostałych krajach zaobserwowano wzrost, najwyższy – o prawie 600 tys. – w Hiszpanii.

8 J. Balicki, E. Frątczak, Ch.B. Nam: Przemiany ludnościowe. UKSW, Warszawa 2003, s. 95.

W przypadku seniorów wszędzie nastąpiło zwiększenie populacji w grupie 65 lat i więcej, ale były tu widoczne znaczne różnice między badanymi krajami.

Najpoważniej wzrosła liczba seniorów w Niemczech i, w pewnym odstępie, we Włoszech. O niecały milion wzrosła liczba ludności w tej grupie wieku we Fran- cji i w Hiszpanii, a tylko o niecałe 0,5 mln w Wielkiej Brytanii i w Polsce. Te dwa przypadki wymagają dodatkowego komentarza. Nie jest kwestionowane starzenie się populacji także tych krajów. W przypadku Wielkiej Brytanii przy- czyny są jednak nieco inne niż w Polsce. Tam z tytułu migracji rośnie ogólna liczba mieszkańców, a są to głównie imigranci w wieku aktywności zawodowej, a wzrost zbiorowości w wieku poprodukcyjnym wynika z naturalnego starzenia się populacji. W Polsce przed 2008 rokiem do grupy ludności w wieku popro- dukcyjnym wchodziły małe liczebnie roczniki, urodzone w czasie II wojny świa- towej. W Wielkiej Brytanii ta zapaść nie była chyba tak znacząca.

Analizy wymagają także dane dotyczące struktury ludności według wieku.

Podobnie jak poprzednio będzie ona przeprowadzona w odniesieniu do procen- towego udziału wybranych grup wieku w całej populacji, co pozwala na porów- nania międzynarodowe.

Tabela 7 Udział procentowy ludności wybranych przedziałów wieku w wybranych krajach UE

w połowie 2008 roku

Lp. Państwo Ludność 0-14 Zmiana 65 + Zmiana 1 Niemcy 82 266 13,8 - 2,0 19,9 + 4,0

2 Francja 61 353 18,4 - 0,4 16,4 + 0,6 3 Wielka Brytania 60 975 17,6 - 1,5 16,0 + 0,5 4 Włochy 59 131 14,1 - 0,3 19,9 + 1,9 5 Hiszpania 44 874 14,6 - 0,5 16,6 - 0,1 6 Polska 38 116 15,6 - 4,0 13,4 + 1,4

Na przestrzeni ośmiu lat nastąpiło dalsze postarzenie się populacji bada- nych krajów. Zmniejszał się odsetek dzieci, a rósł udział seniorów. W szczegó- łach sytuacja jest jednak mocno zróżnicowana. Najwyższy spadek udziału dzieci odnotowano w Polsce (o 4%), co wynika z faktu, że w 2000 roku dzieci urodzo- ne w czasie wyżu demograficznego z przełomu lat 70. i 80. znajdowały się w badanej zbiorowości dzieci z przedziału 0-14 lat. Po ośmiu latach ten wyż znalazł się w większości w przedziale wieku produkcyjnego.

Spadki mniej dotkliwe odnotowano w Niemczech i w Wielkiej Brytanii.

W pozostałych badanych krajach zmniejszenie udziału w populacji łącznej dzie- ci nie przekraczało jednego procenta. W porównaniu z dekadą lat 90. istotne

Analiza porównawcza elementów struktury demograficznej… 21

zmiany odnotowano w Wielkiej Brytanii (przyspieszenie spadku udziału dzieci w populacji ogółem), Włoszech i Hiszpanii (znaczne zmniejszenie tempa zmian, czyli spadek odsetka dzieci mniejszy niż w latach 90.).

W odniesieniu do udziału seniorów w populacji łącznej zmiany są również zróżnicowane. Najbardziej rośnie udział seniorów w Niemczech (o 4%), a o po- łowę mniej we Włoszech. Na trzeciej pozycji jest Polska, gdzie udział w popula- cji osób w wieku 65 lat i więcej wzrósł o 1,4%. Nieznaczny był ten wzrost od- setka we Francji i Wielkiej Brytanii.

Jedynie w Hiszpanii nastąpiła stabilizacja udziału seniorów w populacji ogółem. Przyczyny mogą być różne, ale niewątpliwie do Hiszpanii napływa wie- lu imigrantów w wieku aktywności zawodowej, a wiek poprodukcyjny osiągają roczniki, których liczebność mogła ograniczyć wojna domowa.

Można zatem stwierdzić, że obserwowane są zmiany w liczbie ludności, zbiorowości dzieci i seniorów, ale między sześcioma badanymi krajami widocz- ne są znaczne różnice w dynamice tych zmian. Wynikają one zapewne z różnych przyczyn, które miały i mają wpływ na kształtowanie się struktury ludności.

Na koniec warto jeszcze powrócić do wspominanej wcześniej relacji mię- dzy pokoleniami dziadków i wnuków.

Tabela 8 Współczynniki obciążenia pokolenia seniorów pokoleniem dzieci

Lp. Państwo Obciążenie po 1990 r. Obciążenie w 2000 r. Obciążenie w 2008 r.

1 Niemcy 1,21 0,99 0,67

2 Francja 1,31 1,19 1,10

3 Wielka Brytania 1,23 1,22 1,10

4 Włochy 1,10 0,80 0,70

5 Hiszpania 1,26 0,90 0,88

6 Polska 2,06 1,62 1,14

Przed laty, wobec istnienia klasycznej piramidy demograficznej, pokolenie wnuków było wielokrotnie liczniejsze od pokolenia dziadków. Przejście demo- graficzne⁹, wraz z odejściem od płodności naturalnej i przejściem do świadomej reprodukcji ludności, zasadniczo wpłynęło na tę relację.

Już na początku lat 90. na jednego dziadka przypadał w krajach Europy Za- chodniej tylko niewiele więcej niż jeden wnuk. Wyjątkiem wśród analizowanych krajów była tu jeszcze Polska, gdzie ta relacja przewyższała dwoje wnucząt.

9 Zob. Teoria przejścia demograficznego. Red. M. Okólski. PWE, Warszawa 1990.

W roku 2000 relacja się zmniejszyła i pojawiły się trzy kraje, gdzie populacja dziadków była już liczniejsza niż populacja wnuków. Do 2008 roku obserwowa- no dalsze zmniejszenie się badanej relacji. Tempo zmian jest jednak zróżnico- wane. Najwolniej zmniejsza się badana relacja we Francji i w Anglii. Polska, mimo wciąż najwyższego współczynnika, zbliżyła się już do relacji obserwowa- nej w powyższych krajach. Oznacza to, że spadek relacji w Polsce był najgwał- towniejszy (prawie o 50%). Podobnie szybki spadek jest obserwowany w Niem- czech, gdzie pokolenie dziadków jest już o 1/3 liczniejsze od pokolenia wnuków.

Powyższe zmiany stanowią zasadnicze zagrożenie dla polityki społecznej, gdzie z solidarności międzypokoleniowej wynikał dotychczas dobrobyt senio- rów¹⁰. Obecnie systemy zabezpieczenia społecznego, a szczególnie systemy emerytalne, muszą być inaczej kształtowane. Jest to zasadniczy wniosek płynący z powyższej krótkiej analizy.

COMPARATIVE ANALYSIS OF ELEMENTS OF POPULATION DEMOGRAPHIC STRUCTURES ACROSS THE SELECTED MEMBER

STATES OF THE EUROPEAN UNION – A CHALLENGE FOR SOCIAL POLITICS

Summary

This short publication focuses on a varied pace of changes in population structure with regard to age in the EU member states with the highest population count. The data used in the analysis came from the sources published in Poland. This decision made the analysis slightly more difficult, due to the incompleteness and methodological inconsis- tency of GUS publications.

The author takes into account the association between the number of children and of elderly people. Such a comparison of changes which occurred in the groups of grand- children and grandparents shows the difference in tendencies across the examined coun- tries. The study was an attempt at identifying any probable causes of such differences.

The structural changes in population analysed in the study constitute a significant premise for the social policy of the examined countries and analysed associations need to be followed in the future with regard to potential risks concerning the functioning of the social security systems.

10 Por. P. Szukalski: Przepływy międzypokoleniowe i ich kontekst demograficzny. Uniwersy- tet Łódzki, Łódź 2002.

Zofia Szweda-Lewandowska

Uniwersytet Łódzki

POMOC INSTYTUCJONALNA

W PERSPEKTYWIE STARZENIA SIĘ POPULACJI

Wprowadzenie

Jedną z najistotniejszych konsekwencji przemian demograficznych jest wzrost odsetka osób starszych, a szczególnie dynamiczny wzrost populacji osób najstarszych. Zmiany w strukturze ludności według wieku stwarzają wiele wy- zwań społeczno-ekonomicznych. W sferze opieki nad osobami starszymi następ- stwem procesu podwójnego starzenia się jest wzrost zapotrzebowania na różno- rodne formy wsparcia. System wsparcia jest w pierwszej kolejności oparty na nieformalnych rodzinnych sieciach wsparcia. Jednak wraz z postępującym pro- cesem atomizacji rodziny oraz wertykalizacją sieci rodzinnej z jednej strony zmniejsza się liczba potencjalnych opiekunów osób starszych, a z drugiej strony zwiększa się liczba seniorów wymagających wsparcia w codziennej egzystencji.

Przemiany rodziny w zakresie jej struktury i funkcji powodują konieczność ko- rzystania przez seniorów z formalnej pomocy oferowanej przez organizacje po- zarządowe, wspólnoty religijne lub przez podmioty publiczne. Celem niniejsze- go opracowania jest przedstawienie wpływu czynników demograficzno- -społecznych, a szczególnie przemian struktury ludności według wieku na sys- tem opieki instytucjonalnej w Polsce oraz problemów, przed jakimi staje system opieki nad osobami starszym.

1. Pomoc instytucjonalna

Obecnie pomoc instytucjonalna jest podzielona pomiędzy dwa sektory: sek- tor ochrony zdrowia oraz sektor pomocy społecznej. Przenikanie się systemu ochrony zdrowia oraz pomocy społecznej w zakresie opieki nad osobami star-

szymi prowadzi w przypadku zakładów opiekuńczo-leczniczych (zol) i domów pomocy społecznej (dps) do substytucji tych form pomocy¹. Seniorzy, którzy na skutek zbyt długiego oczekiwania na miejsce w dps dla osób somatycznie cho- rych trafiają do zol, są przykładem klientów pomocy społecznej, którzy nie uzy- skali potrzebnego im wsparcia.

System ochrony zdrowia w ramach usług finansowanych z powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego w zakresie pomocy instytucjonalnej zapewnia opie- kę w placówkach: zamkniętych, ambulatoryjnych i dziennych. Uzupełnieniem powyższej typologii są oddziały rehabilitacyjne oraz geriatryczne, gdzie osoby starsze są największą grupą pacjentów tych oddziałów.

Opieka w placówkach zamkniętych, zapewniających usługi opiekuńcze fi- nansowane przez NFZ, jest świadczona w ramach:

1) oddziałów opieki paliatywnej,

2) oddziałów dla osób przewlekle chorych, 3) hospicjów,

4) zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych (zpo), 5) zakładów opiekuńczo-leczniczych (zol).

System pomocy społecznej jest podzielony na sektor pomocy środowisko- wej oraz instytucjonalnej. Pomoc środowiskowa jest świadczona w miejscu za- mieszkania seniora w postaci usług opiekuńczych i jest kierowana do osób nie- wymagających wsparcia instytucjonalnego. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku pomoc instytucjonalna jest świadczona głównie w ramach domów pomocy społecznej oraz placówek zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub w pode- szłym wieku².

Zróżnicowanie form pomocy osobom starszym świadczonych w ramach pomocy instytucjonalnej nadal jest w Polsce nieduże. Dodatkowo, chociaż w ostatnim dziesięcioleciu zwiększa się liczba placówek prywatnych świadczą- cych pomoc instytucjonalną, to jednak sektor publiczny nadal jest monopolistą w tym zakresie. W pierwszej połowie XXI wieku należy się spodziewać rozwoju różnorodnych form pomocy instytucjonalnej funkcjonującej w obrębie zarówno sektora publicznego, jak i prywatnego. Rozwój ten będzie wynikiem zmian de- mograficznych zachodzących w strukturze ludności Polski.

1 Opieka długoterminowa w Polsce: ocena stanu obecnego oraz rozwiązania na przyszłość.

Red. A. Kozierkiewicz, K. Szczerbińska. TerMedia, Poznań 2007, s. 23.

2 Ustawa o pomocy społecznej z 12 marca 2004 r., Dz.U. nr 64, poz. 593, z późn. zm., roz- dział 2: „Domy Pomocy Społecznej”.

Pomoc instytucjonalna w perspektywie starzenia się populacji 25

2. Proces starzenia się ludności Polski

Wzrost populacji osób starszych jest jedną z głównych przyczyn wzrostu zapotrzebowania na świadczenia pomocy instytucjonalnej. Zgodnie z teorią cy- klu życia D.J. Levinsona, starość jest jedną z faz, która jednak nie jest homoge- niczna i może być dzielona na kolejne okresy³. Należy zaznaczyć, że podział ostatniego etapu życia człowieka ulega zmianie wraz z wydłużaniem się życia oraz poprawą jego jakości. Obecnie w literaturze anglosaskiej stosuje się podział starości na trzy fazy:

− młodzi starzy (young old) – osoby w wieku 60/65-74 lata,

− starzy starzy (old old) – osoby w wieku 75-84 lata,

− najstarsi starzy (the oldest old) – osoby w wieku 85 lat i więcej.

Osoby zaliczane do kategorii starzy starzy to osoby wymagające pomocy w wykonywaniu niektórych czynności dnia codziennego, takich jak zakupy, sprzątanie, pranie bielizny. Ta grupa wieku to potencjalni klienci pomocy śro- dowiskowej. Najstarsi starzy potrzebują stałej pomocy przy wykonywaniu więk- szości czynności, a osoby w tym wieku są potencjalnymi mieszkańcami domu pomocy społecznej. W Polsce, ze względu na krótsze średnie trwanie życia niż w krajach zachodnioeuropejskich oraz gorszy stan zdrowia osób starszych, wiek, od którego osoba wymaga pomocy w postaci usług opiekuńczych lub pomocy oferowanej przez wyspecjalizowane instytucje (dps, zol, itp.) w codziennej eg- zystencji, przyjmowany jest na poziomie 75-80 lat.

Zgodnie z prognozą GUS, sporządzoną na lata 2008-2035, odsetek osób starszych w wieku 60 lat i więcej będzie wzrastał i w ostatnim roku prognozy prawie co trzeci Polak będzie seniorem (rys. 1). Z punktu widzenia zagadnień związanych z systemem pomocy instytucjonalnej kluczowe znaczenie ma dy- namiczny wzrost odsetka osób w wieku 75 lat i więcej. Po roku 2025 w czwarty wiek wkroczą liczne roczniki powojennego baby boomu, zwiększając jednocze- śnie grupę potencjalnych klientów pomocy instytucjonalnej.

3 D.J. Levinson: A Conception of Adult Development. „American Psychologist” 1986, vol.

41(1), s. 3-13.

Rys. 1. Prognozowany procentowy udział grup wieku w populacji Polski w latach 2007-2035 Źródło: Rocznik Demograficzny. GUS, Warszawa 2008, tab. 55.

Wzrost subpopulacji najstarszych starych jest tylko jednym z czynników wpływających na zapotrzebowanie na instytucjonalną formę pomocy. Bezpo- średnią determinantą konieczności korzystania ze wsparcia innych osób jest zły stan zdrowia będący przyczyną niesamodzielności.

3. Stan zdrowia osób starszych

Zgodnie z badaniami prowadzonymi w 1996 i 2004 roku na reprezentatyw- nej próbie mieszkańców Polski, we wszystkich grupach wieku zmalał odsetek osób oceniających swój stan zdrowia poniżej oceny dobrej. W roku 2004 odse- tek ten wynosił 39%, podczas gdy w roku 1996 wynosił 46%. Jednak w najstar- szej grupie wieku (70 lat i więcej) poprawa oceny stanu zdrowia była najniższa i wynosiła cztery punkty procentowe (spadek udziału osób oceniających swój stan zdrowia poniżej oceny dobrej z 91% do 87%). Wskaźnikiem poprawy stanu zdrowia jest również wydłużanie się średniego dalszego trwania życia osób w najstarszych grupach wieku (rys. 2). Od 1950 roku do 1990 średnie dalsze trwanie życia mężczyzny w wieku 75 lat wzrosło o 8,5% (z 6,92 roku w 1950 roku do 7,51 w 1990 roku), podczas gdy w ostatniej dekadzie XX wieku i w po- czątkach XXI wzrost ten wyniósł 21% (z 7,51 roku w 1990 do 9,09 roku w 2006). Dla kobiet w tych samych latach przyrost wyniósł odpowiednio 21%

(z 7,8 roku do 9,46 roku) i 19,5% (z 9,46 roku do 11,31 roku). Tak dynamiczny

0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0

2007 2010 2015 2020 2025 2030 2035

% udział grup wieku w popuacji Polski

rok

60+

65+

75+

Pomoc instytucjonalna w perspektywie starzenia się populacji 27

wzrost trwania życia jest wynikiem poprawy stanu zdrowia. Poprawa ta wynika między innymi z łatwiejszego dostępu do leków, rehabilitacji, lepszej jakości sprzętu medycznego. Dalsze trwanie życia osób w najstarszej grupie wieku bę- dzie się nadal wydłużać.

Rys. 2. Średnie dalsze trwanie życia osoby w wieku 75 lat

Źródło: GUS: Przeciętne dalsze trwanie życia w latach 1950-2008, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_894_

PLK_HTML.htm, dostęp: 12.03.2010.

Pomimo poprawy stanu zdrowia osób powyżej 75. roku życia, zbiorowość ludzi starych na tle ogółu ludności charakteryzuje wysoki poziom niepełno- sprawności. Według NSP 2002 w Polsce było 5,5 mln osób niepełnosprawnych, a 40,3% z nich to osoby w wieku 60 lat i więcej (rys. 3). Udział osób niepełno- sprawnych wśród seniorów rósł od 34,6% wśród osób w wieku 60-64 lata do 48,9% wśród najstarszych (to jest 80 lat i więcej)⁴.

4 B. Skrętowicz, R. Gorczyca: Niepełnosprawność osób starszych w świetle wyników NSP 2002. W: Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia. Red. J.T. Kowaleski, P. Szu- kalski. UŁ, Łódź 2004, s. 87-97.

5,00 6,00 7,00 8,00 9,00 10,00 11,00 12,00

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2008 rok

Mężczyźni Kobiety

Rys. 3. Udział osób niepełnosprawnych w wieku 60 lat i więcej według rodzaju niepełnosprawno- ści i grup wieku w Polsce w 2002 roku (jako % ogółu ludności w danym wieku)

Źródło: Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe. GUS, Warszawa 2003, s. 90-91.

Należy zwrócić uwagę, że wraz z wiekiem następuje naturalna utrata sprawności zarówno fizycznej, jak i psychicznej. Niepełnosprawność odczuwana przez osoby w starszych grupach wieku jest związana z procesem starzenia się, a w konsekwencji naturalną utratą zdolności do wykonywania pewnych czynno- ści. W grupie wieku 60-64 lata co trzecia osoba odczuwała lub miała orzeczoną niepełnosprawność, podczas gdy wśród osób w wieku 80 lat i więcej już co dru- ga osoba. W najbliższych 20 latach odsetek osób z orzeczoną niepełnosprawno- ścią w starszych grupach wieku będzie wzrastał, ponieważ do starszych grup wieku będą przechodzić osoby w wieku przedemerytalnym, wśród których odse- tek osób z orzeczoną niepełnosprawnością jest wysoki.

Wyniki estymacji liczby osób niepełnosprawnych w wieku 75 lat i więcej wskazują na wzrost populacji niepełnosprawnych w perspektywie roku 2035 przy założeniu utrzymania się dotychczasowego poziomu niepełnosprawności.

Dopiero coroczny spadek niepełnosprawności o 2% spowodowałby w latach 2015-2025 zmniejszenie się odsetka niepełnosprawnych seniorów w porównaniu z rokiem 2007. Zwiększająca się populacja niepełnosprawnych osób starszych wpływa na wzrost zapotrzebowania na instytucjonalne formy pomocy zarówno świadczone w ramach systemu ochrony zdrowia (głównie zakłady opiekuńczo- -lecznicze i pielęgnacyjno-opiekuńcze), jak i systemu pomocy społecznej (domy pomocy społecznej i zakłady stacjonarnej pomocy).

0 5 10 15 20 25 30

60-64 65-69 70-74 75-79 80+

grupa wieku

prawna i biologiczna tylko prawna tylko biologiczna

Pomoc instytucjonalna w perspektywie starzenia się populacji 29

Tabela 1 Osoby niepełnosprawne w wieku 75 lat i więcej w latach 2007-2035

Spadek

niepełnosprawności 2007 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Wariant 0% 1 086 847 1 157 671 1 226 537 1 208 757 1 483 004 1 845 613 2 124 941 Wariant 0,5% 1 059 947 1 112 167 1 149 161 1 104 472 1 321 518 1 603 936 1 800 979 Wariant 1% 1 033 581 1 068 235 1 076 312 1 008 725 1 176 933 1 392 919 1 525 135 Wariant 2% 982 424 984 904 943 234 840 250 931 841 1 048 264 1 090 955

Dynamika (2007=100)

Wariant 0% 100,0 106,5 112,9 111,2 136,5 169,8 195,5 Wariant 0,5% 100,0 104,9 108,4 104,2 124,7 151,3 169,9 Wariant 1% 100,0 103,4 104,1 97,6 113,9 134,8 147,6 Wariant 2% 100,0 100,3 96,0 85,5 94,9 106,7 111,0 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: GUS: Prognoza ludności na lata 2008-2035, http://www.stat.gov.pl/gus/

5840_4514_PLK_WAI.htm, dostęp: 12.03.2010.

4. Wertykalizacja sieci rodzinnej

Z punktu widzenia pomocy instytucjonalnej wertykalizacja sieci rodzinnej jest jednym z najistotniejszych czynników wpływających na zwiększenie się liczby osób wymagających pomocy przy jednoczesnym zmniejszeniu się liczby potencjalnych opiekunów osób starszych. Wertykalizacja sieci rodzinnej wpływa na zwiększenie się prawdopodobieństwa, że będą żyli członkowie kilku pokoleń.

Jednocześnie zmniejsza się liczba członków należąca do tego samego pokolenia, ponieważ realizowana dzietność jest na poziomie poniżej prostej zastępowalno- ści pokoleń. Oznacza to również, że potencjalna opiekunka osoby starszej (opie- kę sprawują najczęściej kobiety w wieku 45-64 lata) będzie jednocześnie posia- dała wnuki. Pojawia się w takiej sytuacji dysonans pomiędzy chęcią udzielenia wsparcia dzieciom (opieka nad wnukami) a opieką nad starymi rodzicami. Do- datkowo potencjalna opiekunka to również osoba na przedpolu starości, której stan zdrowia może być przeszkodą w wykonywaniu czynności pielęgnacyjnych (najczęściej wymagających dużego wysiłku fizycznego, jak na przykład umycie osoby starszej). Współczynnik potencjału pielęgnacyjnego⁵ na przestrzeni naj- bliższego ćwierćwiecza będzie malał. Nieznaczne, okresowe wzrosty są wyni- kiem falowania demograficznego. Wartość tego współczynnika obniży się z oko- ło 600 na początku XXI wieku do 200 w 2035 roku w przeliczeniu na 100 osób (rys. 4). Spadek potencjału opiekuńczego rodziny będzie jedną z przyczyn kreu-

5 Współczynnik potencjału pielęgnacyjnego jest to stosunek liczby kobiet w wieku 45-64 la- ta (a więc osób potencjalnie najczęściej udzielających pomocy i opiekujących się osobami star- szych) do liczby osób w wieku 80 lat i więcej w przeliczeniu na 100 osób.

jących popyt na miejsca w domach pomocy społecznej oraz innych formach pomocy instytucjonalnej. Wzrastać będzie również zapotrzebowanie na usługi w miejscu zamieszkania, czyli popyt na usługi pomocy środowiskowej.

Rys. 4. Współczynnik potencjału pielęgnacyjnego w Polsce w latach 1988-2035

Źródło: P. Szukalski: Relacje międzypokoleniowe z demograficznego punktu widzenia w starzejącym się spo- łeczeństwie polskim. W: RRL: Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2007-2008. ZWS DUS, War- szawa 2008, s. 206-223.

Podsumowanie

Główne wyzwania w zakresie pomocy instytucjonalnej wynikają z dyna- micznego wzrostu populacji seniorów, a szczególnie osób w najstarszych gru- pach wieku, to jest 75 lat i więcej. Występująca wśród seniorów niepełnospraw- ność, a w konsekwencji niesamodzielność powoduje, że osoby te wymagają wsparcia przy wykonywaniu codziennych czynności. Zmniejszająca się liczba potencjalnych opiekunów powoduje, że rodzina nie zapewnia dostatecznego wsparcia seniorom. Przemiany rodziny, jej struktury i funkcji powodują, że zwiększa się grupa osób oczekująca wsparcia ze strony osób niespokrewnio- nych, organizacji wyznaniowych, organizacji pozarządowych oraz państwa.

Zwiększanie się grupy osób niemogących uzyskać wsparcia ze strony rodziny powoduje, że jednym z najczęściej dyskutowanych zagadnień w najbliższych dekadach będzie kwestia finansowania opieki instytucjonalnej. Obecnie już po- jawiają się rozwiązania takie jak na przykład ubezpieczenie pielęgnacyjne wzo- rowane na niemieckim Pflegeversicherung, które jest próbą rozwiązania kwestii finansowania opieki nad seniorami.

0 100 200 300 400 500 600 700

1988 1997 2006 2015 2024 2033

Pomoc instytucjonalna w perspektywie starzenia się populacji 31

INSTITUTIONAL CARE IN THE PERSPECTIVE OF POPULATION AGING Summary

One of the most significant consequences of demographic change is the increase in the proportion of older people, and in particular a surge in the population of the oldest adults. The changes in the age structure of the population result in a number of socio- economic challenges. In terms of elderly care, the double ageing process has led to in- creased demand on various forms of assistance. The support system is primarily based on informal family support networks. However, with the progressing family atomisation and verticalisation of the family network, the potential number of care givers is dwin- dling while the number of senior citizens requiring assistance with their daily routine is quickly expanding. Due to the changing family structure and functions, the elderly re- quire the support of non-governmental organisations, religious communities or public in- stitutions. Currently, institutional assistance responsibilities are shared by two sectors:

the health care sector and the social welfare sector. The first half of the 21^st century is likely to see the development of various types of institutional assistance within these sec- tors. The main determinants of the use of institutional assistance, apart from poor health and loss of independence, are the income and family status of the senior, as well as the size of his or her informal non-family support network. The subject matter of this pres- entation is the influence of social and demographic factors on the development of institu- tional assistance in Poland. The objective of this presentation is to discuss the problems faced by the elderly care system and the consequences of the change in the age structure of the population for institutional assistance in Poland.

Anna Sączewska-Piotrowska

Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach

PROBLEM TRWAŁOŚCI UBÓSTWA W POLSCE

Wstęp

Zjawisko ubóstwa można analizować, stosując różne podejścia. Najbardziej rozpowszechniony sposób analizy ubóstwa to sposób tradycyjny, bazujący na jednowymiarowej koncepcji ubóstwa, utożsamianego z ubóstwem dochodowym lub wydatkowym. W ostatnich latach coraz częściej podkreśla się potrzebę ba- dania ubóstwa wielowymiarowego i trwałego (długookresowego), przy czym ubóstwo długookresowe bywa interpretowane jako szczególny przypadek ubó- stwa wielowymiarowego¹.

Celem opracowania jest porównanie trwałości ubóstwa gospodarstw do- mowych w Polsce w zależności od wieku głowy gospodarstwa domowego.

W prezentowanej analizie wiek ten podzielono na trzy grupy: mobilny, niemobilny i poprodukcyjny. Zamierzeniem autora jest ustalenie czynników demograficznych (na przykład wielkość gospodarstwa domowego) i ekonomicznych (na przykład status na rynku pracy) kształtujących trwałość ubóstwa. Interesującym problemem z punktu widzenia niniejszego opracowania jest odpowiedź na pytanie: czy wiek głowy gospodarstwa domowego jest jedną z determinant trwałości ubóstwa?

1. Charakterystyka danych

Badanie trwałości ubóstwa w Polsce przeprowadzono na podstawie pięciu etapów panelu zrealizowanych w latach 2000-2009 w ramach projektu „Diagno- za społeczna”². W kolejnych fazach tego badania uczestniczą wszystkie dostęp-

1 Pomiar ubóstwa. Zmiany koncepcji i ich znaczenie. Red. I. Topińska, J. Ciecieląg, A. Szu- kiełojć-Bieńkuńska. IPiSS, Warszawa 2008, s. 22.

2 Rada Monitoringu Społecznego: Diagnoza społeczna 2009: zintegrowana baza danych, www.diagnoza.com, dostęp: 5.01.2010.

ne gospodarstwa domowe z poprzedniej rundy oraz gospodarstwa z nowej re- prezentatywnej próby. Przeprowadzona analiza trwałości ubóstwa odnosi się tyl- ko do gospodarstw domowych obserwowanych we wszystkich etapach panelu, a właściwie do gospodarstw, których liczebność i skład w ciągu pięciu faz bada- nia nie ulegały zmianom³.

Na potrzeby analizy trwałości ubóstwa w Polsce w zależności od wieku głowy gospodarstwa domowego wyodrębniono gospodarstwa, których głowa jest w wieku⁴:

− mobilnym⁵ – ludność w wieku 18-44 lata włącznie,

− niemobilnym – mężczyźni w wieku od 45 do 64 lat (włącznie), kobiety od 45 do 59 lat (włącznie),

− poprodukcyjnym – mężczyźni w wieku 65 lat i więcej, kobiety w wieku 60 lat i więcej.

Charakterystykę gospodarstw domowych uwzględnionych w analizie przedstawia tabela 1.

Tabela 1 Charakterystyka gospodarstw domowych uczestniczących we wszystkich etapach

panelu 2000-2009 w zależności od wieku głowy gospodarstwa domowego Wyszczególnienie Wiek głowy gospodarstwa domowego Ogółem

mobilny niemobilny poprodukcyjny

Liczba gospodarstw 285 313 142 740 Przeciętna liczba osób

w gospodarstwie 3,85 2,88 1,97 3,08 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rada Monitoringu Społecznego: Diagnoza społeczna 2009: zinte-

growana baza danych, www.diagnoza.com, dostęp: 5.01.2010.

Można zauważyć, iż najmniej liczną grupę stanowiły gospodarstwa, któ- rych głowa była w wieku poprodukcyjnym. Ta grupa charakteryzowała się jed- nocześnie najmniejszą liczbą osób w gospodarstwie. Najliczniejszą grupę sta- nowiły gospodarstwa, których głowa była w wieku niemobilnym. Grupa gospodarstw, których głowa była w wieku mobilnym, charakteryzowała się naj- większą przeciętną liczbą osób w gospodarstwie.

3 Szerzej na ten temat w rozdziale 3.

4 J.Z. Holzer: Demografia. PWE, Warszawa 2003, s. 135; Statystyka społeczna. Red. T. Pa- nek. PWE, Warszawa 2007, s. 165.

5 Ludność w wieku mobilnym i niemobilnym tworzy grupę osób w wieku produkcyjnym.

Por.: Statystyka społeczna…, op. cit., s. 165.

Problem trwałości ubóstwa w Polsce 35

2. Metodologia badania

W przeprowadzonej analizie ubóstwa przyjęto ekonomiczną definicję ubóstwa⁶, jednostką badania było gospodarstwo domowe. Jako wskaźnik zamożności gospo- darstw przyjęto dochód netto gospodarstw domowych w Polsce w lutym 2000, 2003, 2005, 2007 i 2009 roku. Dla zachowania porównywalności sytuacji gospodarstw o różnej wielkości i różnym składzie demograficznym obliczono tak zwane dochody ekwiwalentne, stosując zmodyfikowaną skalę ekwiwalentności OECD typu 0,5/0,3.

Jest to skala stosowana, zgodnie z wymogami Eurostatu, na potrzeby analiz porów- nawczych w obrębie krajów Unii Europejskiej. Skala zmodyfikowana jest obliczana w sposób następujący⁷: wartość 1 przypisuje się pierwszej osobie dorosłej w gospo- darstwie, 0,5 – każdemu następnemu dorosłemu członkowi gospodarstwa, 0,3 – każ- demu dziecku poniżej 14 lat. W pracy przyjęto, iż dochody przeliczone na jednostkę ekwiwalentną są ważone liczbą osób w gospodarstwie domowym.

Na potrzeby analiz przyjęto wykorzystywaną przez Eurostat relatywną linię ubóstwa obliczaną jako 60% mediany dochodów ekwiwalentnych⁸. Na podsta- wie przynależności każdego gospodarstwa (uczestniczącego we wszystkich run- dach panelu) do sfery ubóstwa scharakteryzowano trwałość ubóstwa w wyod- rębnionych grupach gospodarstw domowych. Analizując trwałość ubóstwa, przyjęto charakterystyki gospodarstwa domowego i głowy gospodarstwa dla 2000 roku. Należy zaznaczyć, iż ze względu na przyjęty sposób ważenia – liczbą osób w gospodarstwie – w panelu znalazły się tylko te gospodarstwa, których członkowie uczestniczyli we wszystkich fazach panelu.

Badania trwałości ubóstwa dokonano na podstawie analizy liczby okresów przebywania gospodarstwa domowego w ubóstwie oraz wskaźnika Shorrocksa.

Gospodarstwo dotknięte ubóstwem (any-time poor) to gospodarstwo, które przynajmniej raz znalazło się w sferze ubóstwa (przy minimum dwóch okresach obserwacji). Gospodarstwo trwale ubogie (persistently poor) to gospodarstwo, które we wszystkich lub w większości okresów było ubogie (ponad 50% okre- sów w ubóstwie). Okresowo (przejściowo) ubogie (transitorily poor) jest gospo- darstwo znajdujące się w sferze ubóstwa do 50% okresów⁹.

6 Patrz Z. Rusnak: Statystyczna analiza dobrobytu ekonomicznego gospodarstw domowych.

AE, Wrocław 2007, s. 146; Statystyka społeczna…, op. cit., s. 262.

7 Pomiar ubóstwa…, op. cit., s. 56.

8 Linia ta jest obiektywną granicą ubóstwa.

9 Na podstawie: G. Betti, V. Verma: A methodology for the study of multi-dimensional and longitudinal aspects of poverty and deprivation. Invited Paper, IAOS-IASS Joint Conference, No- vember 29^th – December 1^st 2004, Amman-Jordan; J.R. Rodgers, J.L. Rodgers: Chronic Poverty in the United States. „The Journal of Human Resources” 1993, Vol. 28, No. 1, s. 25-54; I. Topińska:

Dynamika i trwałość ubóstwa w Polsce i na Węgrzech w latach dziewięćdziesiątych. W: Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania. Metody. Wyniki. Red. S. Golinowska, E. Tarkowska, I. Topiń- ska. IPiSS, Warszawa 2005, s. 69, 75.

Wskaźnik Shorrocksa, oparty na macierzy przejścia (transformacji), mówi o mobilności gospodarstw domowych ze względu na ich przynależność do sfery ubóstwaw dwóch okresach badania¹⁰.

Do określenia czynników kształtujących trwałość ubóstwa wykorzystano model logitowy pozwalający na rozpatrywanie wpływu wielu czynników jednocześnie¹¹.

Warto zaznaczyć, iż badanie trwałości ubóstwa dotyczy jednostek, które w kolejnych fazach badania uznawane są za ubogie. Przyjmuje się więc założe- nie, iż ich ubóstwo trwało cały miniony okres. To założenie jest niewątpliwie wadą badania trwałości ubóstwa¹².

3. Trwałość ubóstwa w latach 2000-2009 w świetle badań panelowych

Podstawowe charakterystyki trwałości ubóstwa w Polsce w latach 2000-2009 w zależności od wieku głowy gospodarstwa domowego przedstawia tabela 2.

Tabela 2 Trwałość ubóstwa w Polsce w latach 2000-2009 w zależności od wieku głowy gospodarstwa

domowego (% osób)

Charakterystyki trwałości ubóstwa Ogółem Wiek głowy gospodarstwa domowego

mobilny niemobilny poprodukcyjny Liczba lat w ubóstwie

0 52,6 44,4 56,8 71,4

1 16,4 18,7 15,3 11,4

2 12,5 12,8 13,2 9,3

3 6,5 7,2 6,9 2,9

4 7,0 9,8 5,1 1,8

5 5,0 7,2 2,8 3,2

Status ubóstwa osób

Dotknięte ubóstwem, w tym: 47,4 55,7 43,3 28,6 okresowo w ubóstwie 28,9 31,5 28,5 20,7 trwale w ubóstwie 18,5 24,2 14,8 7,9 Trwałość ubóstwa

Ogółem dotknięci ubóstwem 100,0 100,0 100,0 100,0 okresowo w ubóstwie 61,0 56,6 65,8 72,4 trwale w ubóstwie 39,0 43,4 34,2 27,6 Źródło: Ibid.

10 Wskaźnik opisany w pracy: A.F. Shorrocks: The measurement of mobility. „Econometrica”

1978, Vol. 46, No. 5, s. 1013-1024. Rozszerzenia możliwości analitycznych indeksu oraz uzupełnienia go o indeks charakteru mobilności gospodarstw domowych dokonał T. Panek w pracach: T. Panek:

Wymiary ubóstwa w Polsce w latach 1996-1999. „Wiadomości Statystyczne” 2001, nr 11, s. 37-56;

Statystyka społeczna. Wybrane zagadnienia. Red. T. Panek, A. Szulc. SGH, Warszawa 2004, s. 165.

11 Model logitowy omówiony m.in. w pracy: G.S. Maddala: Ekonometria. PWN, Warszawa 2008, s. 371-383.

12 Szerzej na temat badania ciągłości ubóstwa trwałego w pracy: S. Golinowska, Z. Morecka, M. Styrc, E. Cukrowska, J. Cukrowski: Od ubóstwa do wykluczenia społecznego. Badania. Kon- cepcja. Wyniki. Propozycje Polska, Europa i świat. IPiSS, Warszawa 2008, s. 48-49.