• Nie Znaleziono Wyników

"Dzieła polskie", Jan Kochanowski, wstępem i przypisami opatrzył Julian Krzyżanowski, Warszawa 1953, wydanie drugie, zupełne, Państwowy Instytut Wydawniczy, t. 1, s. 426, 2 nlb.; t. 2, s. 370, 2 nlb.; t. 3, s. 406, 2 nlb. : [recenzja]

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share ""Dzieła polskie", Jan Kochanowski, wstępem i przypisami opatrzył Julian Krzyżanowski, Warszawa 1953, wydanie drugie, zupełne, Państwowy Instytut Wydawniczy, t. 1, s. 426, 2 nlb.; t. 2, s. 370, 2 nlb.; t. 3, s. 406, 2 nlb. : [recenzja]"

Copied!
14
0
0

Pełen tekst

(1)

Janusz Pelc

"Dzieła polskie", Jan Kochanowski,

wstępem i przypisami opatrzył Julian

Krzyżanowski, Warszawa 1953,

wydanie drugie, zupełne, Państwowy

Instytut Wydawniczy... : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 46/1, 291-303

(2)

J a n K o c h a n o w s k i , DZIEŁA POLSKIE. Wydanie drugie, zupełne. Wstępem i przypisami opatrzył J u l i a n K r z y ż a n o w s k i . (Warszawa) 1953. Państw ow y Instytut Wydawniczy, t. 1, s. 426, 2 nlb.; t. 2, s. 370, 2 nlb.; t. 3, s. 406, 2 nlb.

Wydania zbiorowe utworów Jana Kochanowskiego mają już swoją historię. Interesującą rzeczą byłoby om ówienie krytyczne wszystkich mniej lub więcej zupełnych wydań mistrza czarnoleskiego, od szesnastowiecznych Jana Janu- szowskiego, przyjaciela poety, począwszy, poprzez osiem nastowieczne edycje

R y m ów wszystkich..., opracowanych przez Franciszka B ohom olca1, kilka e d y ­

cji dziewiętnastowiecznych, wśród których na czoło wysuw a się wydanie „po­ m nikow e“ 2, zawierające w czterech pokaźnych tomach pisma polskie i ła c iń ­ skie poety oraz obszerną m onografię pióra Romana Plenkiewicza pt. Jan

Kochanowski, jego ród, ży w o t i dzieła, aż do ostatnich w ydań z w. XX: Jana

Lorentowicza 3 i Aleksandra Brücknera4.

Tak w yglądała sytuacja do lat ostatnich. Dziś do tej listy, niepełnej zresztą, dopisać by należało wydane przez Państwow y Instytut W ydawniczy Dzieła

polskie, przynoszące w trzech tomach w szystkie napisane po polsku utwory

Jana Kochanowskiego, w opracowaniu Juliana Krzyżanowskiego, znanego w ydaw cy naukowego i zasłużonego badacza literatury staropolskiej5. Pamiętać trzeba ponadto, że w przygotowaniu znajduje się nowe naukowe wydanie całej twórczości poety czarnoleskiego, opracowywane przez zespół pod kierow nic­ tw em W ładysława Floryana.

Trzytomowe Dzieła polskie w opracowaniu Juliana Krzyżanowskiego, choć pom yślane jako wydanie popularnonaukowe, przynoszą teksty, jak podaje „Nota bibliograficzna“ wydawcy, oparte na pierwodrukach, przy w yzyska­ niu niektórych wydań późniejszych (spośród wydań zbiorowych: w ydania „pomnikowego“ z r. 1884 i Brücknerowskiego z r. 1924). Przy układzie tekstów w ydawca n ie trzymał się ściśle chronologii, stosując układ dość swobodny. Tom pierwszy Dzieł zawiera, oprócz wstępu w ydawcy i „Noty bibliograficznej“,

1 J. K o c h a n o w s k i , R y m y wszystkie w jedno zebrane, prócz ty ch ,

które wolniejszym i żartami uczciwych czytelników odrażały. Wydał F. B o h o -

m o l e c . Warszawn 1767. — Toż. Warszawa 1768.

2 J. K o c h a n o w s k i , Dzieła wszystkie. Wydanie pomnikowe. T. 1—4. Warszawa 1884 (tom 4, zawierający monografię pióra P l e n k i e w i c z a i kilka utworów łacińskich, w yszedł w r. 1897).

3 J. K o c h a n o w s k i , Dzieła polskie. Wydanie kompletne. Oprać. J. L o - r e n t o w i c z . T. 1—3. Warszawa 1919.

4 J. K o c h a n o w s k i , Pisma zbiorowe. Wydał A. B r ü c k n e r . T. 1—2. Warszawa 1924.

5 Jest to wydanie drugie. Wydanie pierwsze, niepełne: J. K o c h a n o w ­ s k i . Dzieła polskie. Wybrał, w stępem i przypisami opatrzył J. K r z y ż a ­ n o w s k i . T. 1—2. (Warszawa) 1952.

(3)

następujące teksty: Zgoda, Satyr, Proporzec, Zuzanna, Szachy, Marszałek,

Muza, Dziewosłąb, Fraszki, Pieśni i Pieśń św ięto jańska o S obótce; tom drugi: Psałterz D a w id ó w i Fenom ena; tom trzeci: Fragmenta albo pozostałe pism a, Treny, O dpraw a posłów greckich, O śmierci Jana Tarnowskiego, Pamiątka Janowi na Tęczynie, D ry as Zamechska, Epitalamium na wesele Radziwiłła, J ezda do M oskw y, Epitalamium (z Katulla), Monachomachija Parysowa, Alcestis, Wróżki, Apoftegm ata i inne pisma prozą, wreszcie dwa listy polskie: Do Stanisława Fogelwedera i Do Jana Zamoyskiego. Na końcu każdego tomu

zam ieszczono przypisy zaw ierające komentarz rzeczowy. Zbiory utw orów krót­ kich, jak Fraszki, Pieśni, Psalm y — zaopatrzono w indeksy. Poza tym na końcu tomu trzeciego umieszczono ogólny Słow nik Wyrazów, Słow nik H isto­ ryczny i Słow nik Mitologiczny.

Teksty Kochanowskiego poprzedza pięćdziesięciostronicowy w stęp w ydaw ­ c y pt. Poeta czarnoleski. Jest to żyw o i interesująco napisana syntetyzująca rozprawa o Kochanowskim. Autor w stępu na kilku stronicach kreśli najpierw zw ięzły życiorys poety, co w dużym stopniu ułatw ia niew ielka ilość przeka­ zanych nam pew nych i naukowo sprawdzalnych danych biograficznych, następnie zaś zajmuje się om ówieniem jego utw orów i drogi twórczej. N ie­ zależnie od uwag szczegółowych należy ogólnie stwierdzić, że w stęp Krzyża­ nowskiego spełnia swój cel zasadniczy — popularnego informatora o życiu i twórczości w ielkiego poety, którego dzieła polskie w ydaw ca przekazuje m a­ sow em u czytelnikowi. Prosta, nie siląca się na efekt narracja autora, nie po­ zbawiona pewnej dozy uczuciowego stosunku do om awianego przedmiotu, spraw ia sugestyw ne w rażenie na czytelniku, naw et takim, w którym — przy pełnym szacunku dla wiedzy, talentu autora oraz jego pracy — pew ne sfor­ m ułowania szczegółow e budzą zaniepokojenie i skłaniają do podjęcia dyskusji. Autor wstępu trafnie i przekonywająco ukazuje ogromną rolę, jaką ode­ grał Kochanowski w rozwoju poezji w Polsce. Kochanowski — wspaniały poeta-liryk, m istrz formy, doskonale w ładający n iezw ykle bogatym zasobem form metrycznych, w większości poezji polskiej przedtem nieznanych, gorący patriota, człowiek, który pierw szy wdarł się „na skałę pięknej Kalijopy, gdzie dotychm iast nie było znaku polskiej stopy“ — oto postać, jaką ukazuje nam w stęp. Krzyżanowski silnie przy tym uwydatnia narodowy charakter poezji i poetyki K ochanowskiego, uwzględniając oczyw iście w pływ, jaki m iała na poetę-hum anistę literatura czy to starożytna, czy też włoska. Podkreśla, że K ochanowski nie przejął programu literackiego od francuskiej Plejady, jak u trzym ywali niektórzy badacze 6, ani — co zresztą byłoby bardziej prawdopo­ dobne — nie oparł się na wzorze włoskim . Program literacki Kochanowskiego i realizacja tego programu były wyrazem dojrzałości, potrzeb i możliwości kultury polskiej na ówczesnym etapie jej rozwoju.

We w stęp ie trafnie — na ogół — nakreślono drogę rozwojową poety, zbyt słabo jednak akcentując rolę przełomu, jakim było zerwanie z dworem i po­ w zięcie decyzji osiedlenia się w Czarnolesie. Autor w stępu słusznie podkreśla duże poczucie godności osobistej i brak uniżoności w stosunku do magnatów jako cechy poezji Kochanowskiego już w okresie dworskim. Słusznie też widzi w Muzie m anifest poetycki K ochanowskiego świadczący o w ysokim poczuciu

(4)

wartości własnej poezji, którą ocenią przyszłe pokolenia, wyraz indywidualiz­ mu renesansowego, który bynajmniej nie oznaczał u poety odgrodzenia się od społeczeństwa.

Sprawa tego indywidualizm u renesansowego wymaga pewnego rozw inię­ cia. Indywidualizm renesansowy Kochanowskiego, wypływający z hum anis­ tycznego poczucia i zrozumienia godności człowieka i poety, ma całkiem wyraźne zabarwienie ideologiczne: humanistyczne i antymagnackie. Indyw i­ dualizm renesansowy, który w Kochanowskim znalazł sw ego klasycznego przedstawiciela, nie był u nas zjawiskiem sporadycznym u pisarzy-hum anistów. Wystarczy tu w ym ienić dwa wybitne nazwiska literackie: Reja i Modrzewskie­ go. Indywidualizm ów był często wyrazem dążeń polityczno-społecznych śred­ niej szlachty, odczuwającej swą ekonomiczną ważność w życiu państwa i sw e znaczenie polityczne.

Ale indywidualizm ten w ypływ ał nie tylko z poczucia siły i niezależności ekonomicznej i politycznej, lecz przede w szystkim z poczucia wiedzy, w ar­ tości intelektualnej. Cechował on nie tylko szlachtę, lecz zarówno mieszczan, jak i inne warstwy, najbujniej zaś rozkwitał w łaśnie u ludzi wysoko rozwi­ niętych intelektualnie. Nie prowadził on na ogół zwłaszcza u jednostek w ybit­ nych, do odgradzania się od życia społecznego, jak słusznie zauważył autor wstępu, lecz towarzyszył trosce o pełnię rozwoju praw i m ożliwości człowieka, czego przykładem może być Frycz-Modrzewski.

Kochanowskiego cechowała zawsze duża doza owego indywidualizmu rene­ sansowego, duże poczucie godności osobistej, wzrastającej w miarę rozwoju świadomości pisarskiej. Sądzę też, że właśnie ów wzrost indywidualizm u rene­ sansowego, wzrost poczucia własnej godności człowieka i pisarza spowodował u Kochanowskiego wreszcie ważką decyzję uniezależnienia się, porzucenia „zwodniczego dworu“ na rzecz „ojców roli“. Słowem, był to świadom y wybór, a nie w ynik rozczarowania z powodu nieudanej kariery dworskiej czy ko­ ścielnej. Niepowodzenia na drodze do kariery m ogły wpłynąć i w płynęły na pewno na stanowczość decyzji, nie przesądziły o niej jednak bynajmniej. Taki był kierunek konsekwentnie rozwijającej się świadomości poety.

Słusznie podkreśla autor wstępu, że „»skała Kalijopy« nie była pustelnią“, że „na szczyt jej dochodził gwar życia zbiorowego“ (s. 14). Kochanowski był niew ątpliw ie mocno związany i zainteresowany życiem współczesnym i w yda­ rzeniami zachodzącymi podówczas w kraju. Politykiem św ietnym nie był, czego dowodzi choćby jego dwukrotny niezbyt chwalebny udział w elekcjach, ale bardzo kochał ojczyznę i był jej dobrym synem. O patriotyzm ie Kocha­ nowskiego świadczy niemal cała jego twórczość, szczególnie zaś Pieśni, O dpra­

wa posłów greckich, łaciński wiersz Galio crocitanti (odpowiedź na paszkwil

Francuza Filipa Desportesa Adieu â la Pologne).

Już w początkach swej kariery dworskiej Kochanowski wypowiedział się dwukrotnie — w Zgodzie i Satyrze — w sprawach istotnych dla kraju. Inter­ pretacja tych dwu wczesnych poematów politycznych K ochanowskiego jest dość trudna i ostatnio w yw ołała sporo sprzecznych ocen. Autor wstępu w inter­ pretacji Zgody i Satyra kroczy raczej po linii tradycyjnej. „Od dawna [...] — pisze on — panuje pogląd, iż młody poeta zgrabnie upow szechnił w yw ody k ie­ rowników polityki państwowej, docierając sw ym i utworami, m ającymi cha­ rakter ulotek, do szerokiego ogółu czytelników. Za poglądem tym przem awia­

(5)

ją fakty takie, jak w pisanie Zgody do aktów prawnych kapituły krakowskiej na przełom ie lat 1562—1563, a w ięc jeszcze przed ukazaniem się jej w druku.

„Stanowisko K ochanow skiego wobec egzekucji praw było od postępu da­ lekie, poeta unikał energiczniejszych akcentów społecznych i politycznych, zalecał raczej spokój i cierpliwość niż radykalne posunięcia polityczne [...]. Na reform ację spojrzał ze stanow iska episkopatu i rządu, które ze względów politycznych — załatw ienia spraw kościelnych oczekiw ały od soboru trydenc­ k iego“ (s. 14—15).

Inne stanow isko w sprawie Zgody i S atyra zajął Kazimierz Budzyk 7 bro­ niąc Kochanowskiego przed zarzutem podporządkowania się prokościelnej p oli­ tyce podkanclerzych-biskupów. „Nie Kochanowski — stwierdza Budzyk — napisał ulotkę polityczną dla Padniewskiego, lecz Zgoda stworzona przez K o­ chanowskiego została dem agogicznie nadużyta przez Padniewskiego. To jest jedyne w yjaśnienie, jakie hipotetycznie możemy przyjąć, jeśli chcem y uniknąć sprzeczności m iędzy rzeczyw istym i celam i Padniewskiego na sejm ie 1562— 1563 r. a całą ówczesną i późniejszą twórczością Kochanowskiego, całą nawet jego drogą życiow ą“. Omawiając Satyra, podkreśla Budzyk związek tego utw o­ ru z polityką króla, który w w irze w alk stronnictw magnackiego i szlacheckiego był „jedynym w ów czas punktem oparcia dla poglądów oraz ideologii poety“. Przeciw staw ia się również Budzyk twierdzeniu, jakoby „stanowisko Kocha­ nowskiego wobec egzekucji praw było od postępu dalekie“. Przeciwnie, stw ier­ dza, to stanowisko szlacheckiego obozu egzekucyjnego, coraz bardziej zaskle­ piającego się w okół sw ych ciasno pojętych interesów, coraz bardziej ogra­ niczone przez egoizm stanow y szlachty, dalekie było w interesujących nas latach od pozycji postępowych.

Trzeba tu zaznaczyć, że ostatnia teza Budzyka znajduje poparcie bardzo autorytatyw ne u znakomitego, w spółczesnego mniej w ięcej Kochanowskiemu, obserwatora ów czesnego życia polityczno-społecznego, w ielkiego reformatora i początkowo gorliw ego sym patyka stronnictwa egzekucyjnego, związanego silnie zwłaszcza z postępowym odłamem tego stronnictwa — grupą Sienickiego. Nie trudno się domyślić, że chodzi tu o Frycza-M odrzewskiego, który — choć początkowo p ełen nadziei, iż zdoła pozyskać dla projektowanego przez siebie programu reform stronnictwo egzekucyjne, a przynajmniej jego bardziej postępow e skrzydło — prędzej niż inni dostrzegł klasow e ograniczenie szlachty. W łaśnie on już w r. 1553 w zyw ał szlachtę, by się opam iętała i wykazała więcej ro z w a g i8, a na sejm ie z lat 1556— 1557, na którym postępow y odłam obozu egze­ kucyjnego w ysuw ał postulat równouprawnienia szlachty i mieszczan pod w zględem religijnym , potępił ją bezwzględnie za egoizm i pogardę dla plebe- juszy, przejawiającą się w tolerow aniu niespraw iedliw ego prawa o o k u p ie !l. W m iarę upływu lat ograniczenia obozu egzekucyjnego wzrastały, odchodził on coraz dalej od sw ych dawnych, ograniczonych, ale bądź co bądź postępowych

7 K. B u d z y k , Jana Kochanowskiego droga do Czarnolasu. N o w a

К u 1 1 u r a, IV, 1953, nr 39.

8 A. F r y c z - M o d r z e w s k i , P rzy datek do ksiąg o popraw ie R z e c z y ­

pospolitej. D z i e ł a w s z y s t k i e . Т. 1. Warszawa 1953, s. 613—629, zwłaszcza

ustępy końcowe.

9 A. F r i c i u s M o d r e v i u s , Equitïbus Poloniae et reliquae Sarmatiae.

(6)

pozycji. Nic też dziwnego, iż stosunek Kochanowskiego do owego obozu był krytyczny — staw ia to nawet poetę w korzystnym dlań św ietle.

A le powróćmy do nie rozstrzygniętej jeszcze kwestii: któremu z cytow a­ nych wyżej poglądów przyznać słuszność? Powiązanie omawianych utworów K ochanowskiego z aktualnym i wydarzeniami politycznymi rozgrywającym i się na sejmach, na których propozycje od tronu w ygłaszali biskupi-podkanclerzo- w ie Padniewski i Myszkowski, jest bezsporne. Bezsporny 'jest również fakt, że można znaleźć duże podobieństwo w doborze i ujęciu tem atów pomiędzy

Satyre m, a zwłaszcza Zgodą — z jednej strony — a przemówieniami podkan­

clerzych — z drugiej. Nie jest też dla historyków literatury tajemnicą, że obok podobieństw w ystępują tu i różnice; dostrzegł je już stary hrabia T arn ow sk i10. Różnice m iędzy stanowiskam i poety i podkanclerzych nie są bynajmniej błahe. W ystarczy przypomnieć tu obserwacje B u d zyk a11, że Kochanowski całkow icie pominął problem jurysdykcji duchownej (bo w tym punkcie zgadzał się ze szlachtą, a nie z Padniewskim , w spółautorem memoriału biskupów), że mamy całkiem niedwuznaczny akcent antymagnacki w ustępie:

„Sądy m ilczą i prawa; a czym się chlubicie, Onę tak piękną wolność niebacznie tracicie. Bo w tym nierządzie chudzi u pana w niewoli, A w jednym prawie siedząc, okrutnie to b oli“.

(Zgoda, w. 17—20)

Wątpię, czy w św ietle choćby tylko przytoczonych tu faktów można pod­ trzym ywać tezę, że Zgoda była ulotką rozpowszechniającą poglądy Pad- niewskiego.

Znaczne różnice znaleźlibyśm y również zestawiając z S atyrem poglądy głoszone przez M yszkowskiego. N ie znaleźlibyśm y u podkanclerzego szeregu kw estii poruszonych przez poetę, jak np. podyktowana patriotyzm em obrona szkół narodowych, u poety zaś — w ielu istotnych kw estii poruszonych przez podkanclerzego.

Sądzę też, że rzeczą daleko słuszniejszą będzie przyjęcie tezy głoszącej, iż K ochanowski w Satyrze i Zgodzie zajmuje stanow isko najbliższe królowi, który wówczas, w w irze sporów szlachty i magnatów, w ydaw ał się poecie ostoją. Fakt, że żadne ze zwalczających się stronnictw nie potrafiło na ow ych se j­ mach przedstawić słusznego, konsekwentnego i realnego programu, ułatw iał poecie pozostawanie przy tej orientacji.

Dostrzegając podobieństwo w ujęciu pew nych zagadnień przez poetę i pod- kanclerzych-biskupów, należy w ięc pamiętać, że były to — po pierwsze — problemy bardzo aktualne, przez w szystkich dyskutowane, i podjęcie ich przez poetę — gdybyśm y nawet odrzucili interesującą i dość prawdopodobną tezę o demagogicznym zagarnięciu Zgody przez Padniewskiego — nie świadczy bynajmniej o tym, iż Kochanowski pisał ulotki propagujące wywody podkan- clerzych-biskupów. Po drugie: podobne ujęcie tych sam ych zagadnień w y ­ pływ ać mogło stąd, iż podkanclerzowie, mimo takich czy innych m ożliwych

10 S. T a r n o w s k i , Jan Kochanowski. Studia do historii literatury p ol­ skiej. Wiek XVI. Kraków 1888, s. 235 i n.

(7)

w trętów od siebie, przedstawiali przecież i poglądy króla, na którym usiłował oprzeć się poeta, co zresztą gdzie indziej mocno podkreśla autor w stę p u 12.

Bardziej skom plikowana jest sprawa stosunku Kochanowskiego do refor­ m acji. Znane są dokum enty stwierdzające, iż w okresie studiów poeta związany był z możnym protektorem protestantów polskich, pruskim księciem Albrech­ tem, który udzielał mu pomocy finansowej. Znane jest również zdecydowanie antypapieskie i proreformacyjne stanowisko poety wyrażone w młodzieńczej elegii Do Pawła IV. Nie przypadkiem też Andrzej Trzecieski, dokonując nie­ jako przeglądu sił protestantów, w ym ienia rodzinę Kochanowskich jako dobrze zasłużoną dla reformacji. W okresie pisania Zgody i S atyra stosunek poety do spraw religijnych jest mniej jednoznaczny i zdecydowany, a zarazem bliższy stanowisku katolików oraz stanowisku reprezentowanem u przez króla, zaj­ m ującego w obec sporów religijnych pozycję wyczekującą. Stąd w łaśnie po­ stulat odsyłający zw aśnione strony do Trydentu, skąd początkowo w ielu, nawet spośród sym patyków ruchu reform acyjnego, oczekiwało pom yślnych rozwią­ zań. W Zgodzie znajdujemy bardzo ostrą krytykę duchowieństwa katolickiego i jego wad. Krytyka ta, jak słusznie zauw ażył Kazimierz Budzyk w e w spom ­ nianym już kilkakrotnie artykule, śm iało m ogłaby w yjść spod pióra stronnika reformacji. Dostrzegając to, uwzględnić trzeba nie mniej ostre akcenty anty- reform acyjne w Satyrze i Zgodzie. Kochanowski bowiem dostrzegł już w tedy klasow ą ograniczoność reform acji szlacheckiej, podobnie jak dostrzegł w ogóle ograniczoność programu obozu egzekucyjnego. Moralista, w nikliw y satyryk, chłoszczący, zwłaszcza w Satyrze, różne wady współczesnego społeczeństwa, nie m ógł nie w idzieć całej obłudy, perfidnej demagogii przedstaw icieli refor­ m acji szlacheckiej — członków stronnictwa egzekucyjnego, których w tym czasie niesłusznie utożsamiał z reformacją polską w ogóle. Stąd też obrona w Zgodzie m ajątków kościelnych przed grabieżczymi zakusami szlachty, stąd bardzo krytyczny stosunek poety do reformacji w ogóle — nie całkow icie słuszny, jak już podkreślałem.

W ielki poeta i gorący patriota nie zawsze potrafił trzeźwo spojrzeć na k w estie polityczne. Jego stanow isko w kw estiach politycznych nie w olne było od zawikłań, sprzeczności, podobnie jak nie w olna od nich była ówczesna rze­ czywistość, w której w ielki ideolog i reformator, Andrzej Frycz-M odrzewski — mimo iż zbliżył się do arian, najbardziej radykalnego odłamu reform acji p o l­ skiej — nie m ógł znaleźć realnej siły mogącej urzeczywistnić jego program. A le te fakty nie uprawniają nas w cale do twierdzenia, iż stanow isko Ko­ chanowskiego wyrażone w S atyrze i Zgodzie było dalekie od postępu. Wartość zaś obu poematów, polega, sądzę, przede w szystkim na bardzo ostrej krytyce wad w arstw panujących ów czesnego społeczeństwa: kościoła, magnatów, szlach­ ty — krytyce, w której poeta ukazał i napiętnow ał w iele zgubnych rysów i pęknięć, zagrażających gm achowi Rzeczypospolitej, a nie dostrzeganych przez ogół w spółczesnych ani przez najbliższą potomność.

O dnotowawszy te uwagi krytyczne, nie można pominąć trafnej na ogół, a niekiedy odkrywczej interpretacji przez autora w stępu w iększości utworów poety. Na czoło w ysuw a się tu zwłaszcza doskonała charakterystyka Trenów. Krzyżanowski w idzi w Trenach przede w szystkim dramat filozoficzny poety.

(8)

Pogląd ów, wśród historyków literatury przyjęty stosunkowo niedawno — przedtem bowiem dostrzegano w Trenach jedynie poemat bólu rodzicielskie­ go —- znalazł w e w stępie bardzo interesujące i, jak sądzę, głęboko słuszne opra­ cowanie i uzasadnienie. Krzyżanowski mocno podkreśla m ianowicie ponad- wyznaniowy charakter poezji Kochanowskiego, przeciwstawiając się zdaniu tych badaczy, którzy w Psałterzu i Trenach chcą widzieć przełom religijny w twórczości poety. Ukoronowaniem tego przełomu, a zarazem pełnym trium­ fem katolickiej filozofii religijnej nad hum anistycznym poglądem na św iat poety m iały być Treny, zwłaszcza zaś tren X IX — Sen, który m iał świadczyć, że poeta ukojenie sw ego bólu znalazł w pociesze religijnej.

W poezji Kochanowskiego — stwierdza autor wstępu — dość często m ówi się o Bogu, ale postawa religijna poety w Psałterzu D a w id o w y m i w innych utworach zbliżona jest do wyrosłego na podstawach racjonalistycznych ośw iece­ niowego deizmu. Trzeba zaznaczyć, że w okresie renesansu postawa taka n ie była czymś wyjątkowym . Wielu wybitnych ludzi epoki zajmowało podobne sta­ nowisko, w yzw olone z więzów jakiejkolw iek bądź teologii. W Trenach — pod­ kreśla Krzyżanowski — przedstawia poeta bankructwo rzymskiej filozofii antycznej, bankructwo system u etycznego „Arpina wym ow nego“. Bolejący ojciec-poeta buntuje się przeciwko uznanym przez siebie kanonom i ideałom, próbuje szukać pociechy gdzie indziej. „Pociechę tę przynosi mu sen i słow a usłyszane w nim z ust własnej matki, pociecha ta jednak bardzo mało ma w spólnego z m etafizyką chrześcijańską w ogóle, katolicką zaś w szczególności. Życie pozagrobowe, ukazane w św ietle wyobrażeń o nim i pogańskich, i chrze­ ścijańskich, nie lśni tutaj czarem rajskiej niezwykłości, pociecha zaś jest zbio­ rem argum entów czysto rozumowych, doskonale znanych nieszczęsnem u żałob­ nikowi, tutaj zaś wzbogaconych jedynym chyba dodatkiem, w iększym do­ świadczeniem osoby bliskiej, matki, która je wygłasza. Co niezwykłejsze, jednostka wybitna, która »pospolitym torem gardzi«, która »rozumem ma uprzedzić, co insze czas goi«, »człowdek z baczeniem«, który tylko co stratę tego baczenia opłakiwał, w nim właśnie, w rozumie ludzkim, znajduje jedyne ludzkie lekarstwo. Krótko mówiąc, rozwiązanie dramatu filozoficznego w Tre­

nach jest nawrotem do jego założeń, odrzucony pod w pływ em cierpienia rozum

powraca jako jedyna droga pozwalająca człowiekowi zrozumieć sens istnienia. W skutek tego właśnie Treny nie wzbogacają żadnymi nowym i szczegółam i religijnej filozofii Kochanowskiego, nie wykraczają bowiem poza obręb racjo­ nalistycznego na św iat poglądu“ (s. 21—22).

Krzyżanowski podkreśla również silnie cechy realistyczne Trenów, to, że poeta całą sw ą uwagę skupił na człowieku i różnych przejawach jego życia, że ograniczył wszelkie „pierwiastki irracjonalne i pozaludzkie“, co wyraża hum anistyczna zasada wypowiedziana w trenie XIX: „ludzkie przygody ludz­ kie noś“. Ukazanie i silne uwypuklenie humanistycznego, św ieckiego i głęboko ludzkiego charakteru poezji Kochanowskiego jest, moim zdaniem, największą zasługą autora wstępu.

*

„W w ydaniu obecnym — pisze w ydawca — teksty Kochanowskiego uka­ zują się w brzmieniu poprawniejszym aniżeli w wydaniach dawniejszych, tych nawet, które, jak Wydanie Pom nikowe w arszaw skie z .r . 1884, cieszą się zasłużoną opinią wydań krytycznonaukowych. Prócz tego dodane do tekstów

(9)

objaśnienia usiłują uniknąć tych wszystkich błędów, których mnóstwo zakradło się do prac daw niejszych“ (t. 3, s. 397). Istotnie, wydaw ca Dzieł polskich w pra­ cy nad uczytelnieniem i poprawnością tekstów K ochanowskiego ma na swym koncie niem ałe zasługi. Sporo m iejsc w dziełach Kochanowskiego niejasnych, skażonych otrzymało dzięki rzetelnej pracy Krzyżanowskiego postać poprawną. Przytoczm y kilka przykładów.

We w szystkich dotychczasowych w ydaniach Zgody, od r. 1564 począwszy, czytamy:

„Stróż rzeczypospolitych, zdrowie i obrona Miast w szytkich, przyszłam tu, chocia nie proszona, Do was, o potom kowie Lecha słow ieńskiego, Lutując niefortuny państwa tak zacnego“.

(w. 3—6)

Wiersz czwarty (drugi z cytowanych) w yłam uje się z wzorca trzynasto- zgłoskowca o podziale 7 + 6, jakim jest pisany cały utwór, ponieważ posiada tylko dwanaście zgłosek i zachowuje dwudzielność 6 + 6 . Dotychczas wiersz ów uważany był za jedno z bardzo nielicznych odstępstw od ścisłego sylabizmu, w łaściw ego poezji Kochanowskiego. Tymczasem badania Krzyżanowskiego w y ­ kazały, że w rękopisie współczesnym pierwodrukowi (prawdopodobnie o kilka m iesięcy wcześniejszym ) w iersz ów posiada inną postać, poprawniejszą, nie naruszającą wzorca metryczno-sylabicznego, w którym pisany jest cały utwór, m ianowicie brzmi:

„...Miast w ysokich — przyszłam tu, chocia nie proszona...“

Zwrot „miasta w ysokie“, w zięty z łaciny (altae urbes), jak podkreśla Krzy­ żanowski, w ystępuje w poezji mistrza czarnoleskiego, w innej nieco może po­ staci, również gdzie indziej. Przykłady: „miasta i w ysokie grody“ (Pieśni I, 5, w. 4) i „miasto w ysokie“ (Psałterz 48, w. 29). Tu, w Zgodzie, skutkiem jedynie błędu drukarza wkradło się „wszytkich“ i w tej postaci przeszło do następ­ nych w ydań (t. 3, s. 398).

We w szystkich dotychczasowych wydaniach przekładu Fenomenów Ara- tosa, od w ydania Jan Kochanowski z r. 1585 począwszy, pokutował widoczny nonsens, na który np. wskazuje autor komentarza w wydaniu „pomnikowym“. Nikt jednak nie próbował dotychczas go usunąć. Fragment ten w wydaniu Jana Januszowskiego brzmi następująco:

„Hydra po czasie wschodźi, y Chart ostatkiem Ciągnąc za sobą mysz ku górze poszladkiem. A ta nad źiemią bieży po maszt rozdźielona, K iedy w szytka iuż wznidźie pśnna przerzeczona“.

(w. 491—494)

Krzyżanowski, opierając się na tekście łacińskim oraz opisie Argo (w. 291—300), dokonał w tekście przekładu K ochanowskiego trafnej korekty owego miejsca, ktpre w Dziełach polskich odczytać można w nowej, poprawnej postaci:

(10)

„Hydra po czasie wschodzi, [zaś] i Chart ostatkiem, Ciągnąc za sobą Nawę 13 ku górze poszladkiem“.

Zamiast bowiem „myszy“ w oryginale łacińskim mamy wyraz „puppis“, oznaczający tył okrętu, z opisu zaś gwiazdozbioru Argo dowiadujemy się, że poeta nazywa go N a w ą , maszt zaś to „granica części statku ciemnej i ośw ie­ tlonej“ (t. 3, s. 398). Usunięciu nonsensu towarzyszy usunięcie usterki rytm icz­ nej, polegającej na tym, że w. 491—492 zawierały tylko po dwanaście sylab i w yłam yw ały się z kontekstu wiersza napisanego trzynastozgłoskowcem 7 + 6 14.

W pierwodruku psalmu 107 w. 77 i sąsiedni brzmią: „Za czasem przeginęli, że ich bârzo mało Z onéj wielkości pierwszej zostało“.

W tej też postaci były drukowane te wiersze w w ydaniu „pomnikowym“. Krzyżanowski podaje w. 77 według drugiego wydania, w postaci bardziej pa­ sującej w kontekście:

„Bóg odwrócił sw e oko, a ich barzo mało...“

Jeszcze dwa drobniejsze może przykłady trafnych poprawek, dokonanych przez w ydaw cę Dziel polskich. Tym razem wzięte z Pieśni. W pieśni X Ksiąg Pierw szych w. 53 posiadał dotychczas błędne brzmienie:

„T o też jest Olbracht, król serca wielkiego...“

Krzyżanowski błędne „to też“ zm ienił na „tu też“, dzięki czemu w kon­ tekście zwrotki wiersz zyskał na jasności:

„T u też jest Olbracht, król serca wielkiego; Tuż z Aleksandrem Zygmunt, za którego Polska zakwitła, a po długim boju

Wytchła w pokoju“. (w. 53—56)

Podobnej poprawki dokonano również w pieśni X IX Ksiąg Pierwszych, gdzie w w. 19 dotychczasowe błędne „ani w iem “ zamieniono na „ano w iem “. Poprawek takich można by przytoczyć więcej.

13 Wyraz N a w a w recenzowanym wydaniu Dziel polskich zaczyna się błędnie z małej litery. Jest to błąd korektorski. Wydawca podaje właściw ą pisownię w sw ym artykule pt. M ysz w poczet gwiazd policzona, czyli niepo­

rozumienie jilologiczno-astronomiczne. P a m i ę t n i k L i t e r a c k i , XLIV,

1953, z. 2, s. 548—551. Do artykułu tego odsyłam ciekawych pełniejszego uza­ sadnienia filologicznego dokonanej przez w ydaw cę poprawki.

14 Usterkę rytmiczną usunął wydawca dziewiętnastowieczny — T. M o ­ s t o w s k i :

„Hydra zaś i po czasie wschodzi, Chart ostatkiem, Ciągnący za sobą mysz ku górze pośladkiem“.

(zob, J. K o c h a n o w s k i , Dzieła polskie. T. 1. Warszawa 1803, s. 223—224). Podobnie postąpił również w ydawca Fenomenów w wydaniu „pomnikowym“, Stefan O k o ł ó w , i on jednak nie usunął nonsensu, choć zdawał sobie sprawę, że taki istnieje (zob. J. K o c h a n o w s k i , Dzieła wszystkie. T. 2. Warszawa 1884, s. 23, komentarz).

(11)

Nie uniknięto jednak i pew nych błędów. I tak, w e fraszce O Marcinie (t. 1, s. 254; w łaściw y tytuł, w edług pierwodruku, w inien brzmieć: Do Marcina), w skutek błędu korektorskiego zapewne, w. 4 został zniekształcony i zamiast:

„By misfł mądzie j a k sam, tedy przedsię m ałe“. czy lamy:

„By miał mądzie j a k sam, tedy przedsię m ałe“.

W tym ostatnim brzmieniu wiersz posiada dwanaście sylab .zam iast trzy­ nastu i w yłam uje się z całości czterowiersza, pisanego trzynastozgłosko-

wcem 7 + 6. *

Znacznie poważniejszym potknięciem jest wydrukowanie fraszki O księ­

dzu (t. 1, s. 166) w postaci błędnej w skutek przestawienia wierszy. Fraszka ta

w wydaniu recenzowanym brzmi następująco:

o K S I Ę D Z U

„Z wieczora na cześć księdza zaproszono, Aż ksiądz zamieszkał i mszy, i obiada! Trwała tam ch w ilę ta miła biesiada, A le mu na noc małpę przywiedziono“.

Można by w form ie żartu powiedzieć, iż jakiś demon nieprzyjazny poezji K ochanowskiego uwTziął się szczególnie na tę fraszkę. Drukowana jedynie w pierwszym w ydaniu Fraszek, które w yszło jeszcze za życia poety w r. 1584, została zupełnie usunięta przez Januszowskiego z następnych edycji Fraszek, wydaw anych po śm ierci poety z tą samą datą 1584 г., co i pierwodruk, ale w zmienionym, zniekształconym układzie. Dlatego też fraszka ta nie weszła do późniejszych wydań, nie ma jej w wydaniu „pomnikowym“ Dzieł w s z y s t ­

kich. Odnalazł ją w7e w łaściw ym pierwodruku, będącym do ostatniej wojny

własnością Państwowej B iblioteki wr B erlinie (obecnie unikat ten znajduje się w Marburgu, podobizną zaś jego jest w ydanie fotoofsetow e — W rocław 1953), dopiero Aleksander Brückner i opublikował w swej recenzji z w ydania „pom­ nikowego“, zamieszczonej w tom ie 8 A r c h i v f ü r S l a v i s c h e P h i l o l o ­ g i e (Berlin 1885). Tu na stronicy 506 znajdujem y poprawny tekst fraszki:

O X I E D Z U

„Z wieczora na cześć Xiędza zaproszono, Ale mu nâ noc m ałpę przywiedźiono, Trwała tśm chw ilę ta miła biesiada,

Aż Xiądz zam ieszkał i m széy i obiâdâ“.

Wydawać by się mogło, że z tą chw ilą złośliw y demon został już całkowicie unieszkodliwiony, tymczasem, jak się okazało, potrafił on jeszcze pokazać pa­ zury. W opracowywanym przez Brücknera w ydaniu Pism zbiorowych Kocha­ nowskiego (Warszawa 1924) — zapewne w skutek tego, iż drukarzowi rozsypał się skład i następnie w iersze w adliw ie złożono — fraszka ukazała się w cyto­ wanej powyżej błędnej postaci, a stąd bez żadnej poprawki trafiła do obu powojennych w ydań Dzieł polskich. Złośliwy demon jeszcze raz zatriumfował!

(12)

Oczywiście w ydawca Dziel polskich przy ustalaniu tekstu nie dysponował unikatem marburskim ani jego kopią, niemniej miał otwarty dostęp do zaw ie­ rającej poprawny tekst recenzji Brücknerowskiej. Niestety, poszedł jednak za późniejszą, błędną wersją, mimo iż tekst jej jest niezbyt zrozumiały i mógł chyba przez to skłonić do sprawdzenia w innych dostępnych zapisach.

Zastrzeżenia budzą niektóre podziały wierszy na strofy w e fraszkach. Olbrzymia w iększość Fraszek, właściw ie wszystkie z wyjątkiem kilku, pisana jest w ierszem niestroficznym. Jako takie pisał je i do druku sposobił sam poeta. Wydaje mi się bowiem, iż możemy pierwsze w ydanie z datą r. 1584, z pewnością przygotowane i w ydane za życia poety (wydanie to nazwane zo­ stało przez Kazimierza Piekarskiego redakcją A), uważać za normę obowiązu­ jącą, jako tekst przygotowany i opracowany przez autora, który energicznie potrafił przeciwstawić się niepożądanej ingerencji drukarza-wydawcy. Otóż w pierwszym wydaniu z r. 1584 następujące fraszki graficznie zaznaczono jako pisane w ierszem stroficznym: Z Anakreonta (I, 4), Do paniej (I, 97), Do Fran­

ciszka 15 (II, 105), Do Stanisława (III, 24), Do dziew ki (III, 82). W trzech spośród

nich podział graficzny na strofy zaakcentowany został odpowiednim układem rymów, dwie zaś pozostałe — Z Anakreonta i Do dziewki — mają formę w y ­ raźnie zbliżoną do pieśni. W ystępujący w pierwszym wierszu każdej strofy fraszki Do d zie w ki elem ent refrenowy: „Nie uciekaj...“ — wskazuje na związki poezji Kochanowskiego z w ersyfikacją poezji ludowej. Fraszka Z Anakreonta posiada zresztą jeszcze jeden ciekawy elem ent w ersyfikacyjny w postaci sw oi­ stego refrenu-powtórzenia, charakterystycznego dla poezji ludowej. M ianowi­ cie: w dwu pierwszych i w dwu ostatnich wierszach w ystępuje ten sam rym, a poza tym w iersze te stanowią ciekawe obramowanie treści pozostałych wierszy:

„Ja chcę śpiewać krwawe boje, Łuki, strzały, miecze, zbroje...“ (w. 1—2) oraz:

Bóg was żegnaj, krwawe boje, Nie lubią was strony m oje“. (w. 11—12)

Wydawca Dziel polskich zmodyfikował nieco ów stan strofiki w e Frasz­

kach. Przede wszystkim sześć końcowych wierszy w e fraszkach: Do Franciszka

i Do Stanisława, w pierwodruku zaznaczonych graficznie jako strofy sześcio- wierszowe, podzielił na dwie strofy trzywierszowe, dzięki czemu została uw y­ puklona budowa sonetu Kochanowskiego. Nie w iem tylko, dlaczego trzeci z tej grupy, nieregularny sonet Do paniej, otrzymał (chyba zawiniła tu redakcja techniczna lub korekta) całkiem nieusprawiedliwiony, dziwny podział graficzny na jedną zwrotkę ośmiowierszową (!), jedną czterowierszową i końcowy dwu­ wiersz. Poza tym Krzyżanowski podzielił na strofy następujące fraszki: Do

d ziew ki (III, 82; zgodnie z pierwodrukiem), Na sw oje księgi (I, 2), Małemu

15 Numerację Fraszek podaję wg pierwodruku. Kolejność występująca w Dziełach polskich jest nieco inna wskutek wyłączenia dodatku Dobrym

tow arzyszom g’woli; fraszka Do paniej miałaby nr 93, Do Franciszka — 102,

(13)

w ielk iej nadzieje Radziw iłłow i (III, 65), Do Jadama Konarskiego, biskupa p o ­ znańskiego (III, 69), Modlitw a o deszcz (III, 72), natom iast fraszkę Z Anakreonta

w brew pierwodrukowi, niesłusznie chyba idąc za wydaniem „pomnikowym“, uznał za wiersz niestroficzny.

W prowadzenie podziału stroficznego do wierszy — należy podkreślić, że w e w szystkich wypadkach, gdzie zastosowano podział, którego nie ma w pier­ wodruku, w ydaw ca poszedł za wzorem B riickn era16 — wydaje m i się słuszne w odniesieniu do M odlitw y o deszcz, treścią, nastrojem i budową przypom ina­ jącej niektóre pieśni. Trudno wypow iedzieć się, czy słusznie podzielono na strofy fraszki: Małemu w ielk iej nadzieje R adziw iłło wi i Do Jadama K onar­

skiego. Lepiej chyba było pójść tu za pierwodrukiem (fraszki te harmonizują

w ielce z innym i refleksyjnym i wierszam i do przyjaciół i znajomych, zam iesz­ czonymi wśród Fraszek, które zachow ały jednak budowę niestroficzną). Niezbyt trafny natom iast w ydaje mi się podział fraszki Na swoje księgi na dwie strofy sześciowierszowe. D laczego zresztą na sześciowierszowe, a n ie np. na czterowierszowe? Czy dlatego, że poprzednia fraszka, pisana również ośm io- zgłoskowcem, jest sześciowierszem? Słuszniejszą drogą poszli tu chyba Przy- borowski i Ł em p ick i17 trzymając się pierwodruku.

*

Komentarz rzeczowy do Dzieł polskich wyróżnia się na ogół korzystnie w zestaw ieniu z w cześniejszym i wydaniam i. Wydawca, jak zresztą sam pod­ kreśla w dłuższej nocie umieszczonej na końcu tomu 3, sprostował sporo b łę­ dów sw ych poprzedników, choć i do nowego w ydania zakradły się pew ne usterki. N iesłusznie np., w brew dacie pierwodruku, w komentarzu do pieśni O wzięciu Polocka (II, 13) podano, iż powstała ona po zawarciu rozejmu w Ja­ m ie Zapolskim w styczniu 1582.

Komentarze zawierają cenne uwagi językowe, niezbędne do zrozumienia tekstu, zwłaszcza jeśli zwrócimy uwagę na popularnonaukowy charakter w y ­ dania i jego adres społeczny, w yrażający się choćby w dwudziestotysięcznym nakładzie. W yjaśnienia historyczne są jednak na ogół zbyt lakoniczne, co można by odnieść szczególnie do niektórych haseł Słow nika Historycznego (np. „Zyg­ m unt August“). W komentarzu rzeczowym do fraszki O doktorze Hiszpanie nie podano np., że jej tytułow ym bohaterem jest Rojzjusz. Wprawdzie w S łow ­ niku w ystępuje hasło „Doktór Hiszpan“, odsyłające do „Rojzjusz“, w ydaje mi się jednak, że należało postąpić inaczej, przenosząc w yjaśnienie do komentarza rzeczowego. Przy kanclerzu Szydłow ieckim pominięto istotny szczegół, iż kanc­ lerz był zw olennikiem Habsburgów i polityki prohabsburskiej w Polsce. Zbyt jednostronnie potraktowany został hetman Jan Tarnowski, o którym przecież w iele można by powiedzieć również z mniej dodatniej strony. Błędnie podana została, w oparciu o S tarow olskiego18, data śmierci przyjaciela poety, Pawła

16 Por. J. K o c h a n o w s k i , Pisma zbiorowe. Wydał A. B r ü c k n e r . T. 1. Warszawa 1924, s. 89, 165—168.

17 Józef P r z y b o r o w s k i — w ydaw ca Fraszek w wydaniu „pomniko­ w ym “ (Warszawa 1884, t. 2, s. 327—491). Stanisław Ł e m p i c k i — również w ydaw ca Fraszek (Lwów 1928).

(14)

Stępowskiego, który zmarł w r. 1568 19, a nie w 1584. Niesłusznie również okre­ ślono narodowość Jakuba Montana, który nie był Hiszpanem; ojciec jego, także Jakub, pochodził z Włoch 20.

Starannie opracowany został Słow nik Mitologiczny umieszczony, podobnie jak Słow nik Historyczny i Słownik Wyrazów, na końcu tomu 3. Słownik ten ze w zględu na charakter wydania spełni na pew no pożyteczną rolę.

Jeszcze ważniejszą rolę, jeśli chodzi o zrozumienie tekstu przez czytelnika nie posiadającego studiów specjalnych, spełnia Słow nik Wyrazów, objaśniający wyrazy dawne, a dziś nie używane lub mające inne znaczenie. Stanowi on cenny dodatek do w ielce pożytecznego i niecierpliw ie przez odbiorców oczeki­ wanego wydania.

A powodzenie, jakim książki Kochanowskiego cieszą się dziś wśród czy­ telników, św iadczy o naprawdę trwałych wartościach jego poezji. W ielki poeta przewidywał swój pośmiertny triumf, gdy pisał:

„Jednak mam tę nadzieję, że przedsię za laty Nie będę m oje czułe nocy bez zapłaty; * A co mi za żywota ujmie czas dzisiejszy,

To po śmierci nagrodzi z lichwą w iek późniejszy. I opatrzył to dawno syn pięknej Latony,

Że moich kości popiół nie będzie wzgardzony“.

(Muza, w. 13—18)

Rzeczywistość od w ielu w ieków potwierdza przewidywania poety.

Janusz Pelc

J u l i u s z S ł o w a c k i , DZIEŁA WSZYSTKIE. Pod redakcją J u l i u ­ s z a K l e i n e r a . T. 1—5. Dział pierwszy: Utwory w ydane za życia poety. T. 14. Dział drugi: Utwory w ydane z puścizny rękopiśmiennej.

T. 1. Słowo w stępne Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. O metodach wydania DZIEŁ WSZYSTKICH Słowackiego napisał — J u l i u s z K l e i n e r . Tom pierwszy POEZYJ: POWIEŚCI POETYCZNE. Tom drugi POEZYJ: POEZJE DRAMATYCZNE. Opracował J ó z e f U j e j s k i . Bibliografię opra­ cował W i k t o r H a h n . Wyd. 2. Wrocław 1952. W ydawnictwo Zakładu N a­ rodowego im. Ossolińskich, s. LXIX, 363, 3 nlb. Po s. IV w klejona podobizna Juliusza Słowackiego w g m edalionu W ł a d y s ł a w a O l e s z c z y ń s k i e g o z roku 1841.

T. 2. Tom trzeci POEZYJ : KORDIAN. Opracował J ó z e f U j e j s k i . Bibliografię opracował W i k t o r H a h n . Wyd. 2. Wrocław 1952. W ydawnic­ two Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, s. 253, 3 nlb.

T. 3. ANHELLI, РОЕМА PIASTA DANTYSZKA HERBU LELIWA O PIEKLE; TRZY POEMATA; KILKA SŁÓW ODPOWIEDZI NA AR­ TYKUŁ PANA Z. K. Opracował J u l i u s z K l e i n e r . Bibliografię

opra-19 S. К o t, Z dziejów propagandy polskiej w wieku XVI. Dyplomaci polscy w Neapolu. Kraków 1928, s. 8.

20 J. L a c h s , Lekarze-przyjaciele Jana Kochanowskiego. Odbitka z P r z e ­ g l ą d u W s p ó ł c z e s n e g o , 1930, nr 99, s. 6.

Cytaty

Powiązane dokumenty

— Jak ocenia Pan Prokurator dotychczasową współpracę adwokatów Izby poznańskiej z prokuratorami naszego województwa w zakresie re­ alizacji zadań postępowania

Naczelna Rada Adwokacka uważa za swój obowiązek podkreślić konieczność zmiany systemu szkolenia młodych kadr przeznaczonych do objęcia stanowisk radców prawnych

Ze względu na powierzchnię (28 a) może ona być nabyta przez nierolnika przy zachowaniu dotychczasowego jej przeznaczenia. Wydanie omawianej decyzji w niczym nie

Tematem narady była ocena działalności or­ ganów dycyplinarnych oraz zadania tych organów w zakresie

4 ) prawo powrotu do lokalu, z którego nastąpiło przekwaterowanie na­ jemcy na skutek konieczności wykonania napraw wymagających opróżnienia lokalu na czas

Zbigniew Jędrzejewski. Spotkanie z prezesem

[r]

Wieczorem jemy z żoną kolację w hotelu, a mnie ciągle jawi się w pamięci ta usłużna dodatkowa łyżka zupy, którą siorbałem, którą doitałem, bo byłem