A ctes du D eu xièm e Congrès In tern a tion a l d’E pigraphie grecque et latine, P a ryż 1953, A . Maisonneuve, s. 326.
W kw ietniu 1952 r. odbył się w Paryżu drugi M iędzyn arodow y Kongres ep i g ra fik i greck iej i łacińskiej, którego organ izacja i przew odn ictw o spoczyw ały w rękach najznakom itszego z zajm ujących się współcześnie zagadnieniam i źródeł epigraficznych uczonego, profesora C ollège de France Louis R o b e r t a . W r. 1953 ukazał się tom zaw ierający całość refera tó w w ygłoszonych na tym Kongresie, tom, k tóry dzięki znakomitemu planow i Kongresu stanowi dokument współczesnego sta nu w yd aw n ictw epigraficznych w większości k ra jó w kapitalistycznych i niektórych krajach dem okracji ludow ej.
Zadaniem Kongresu miało być przedstaw ienie stanu prac bieżących nad n aj w ażniejszym i pu blikacjam i źródeł ep igraficzn ych greckich i rzym skich, nie uwzględniono natom iast w pracach Kongresu żadnych refera tó w na tem aty spe cjalne. Sądząc po treści om aw ianego tu tomu, zadania, ja k ie staw iał sobie kom itet
organizacyjny Kongresu, zostały w znacznej m ierze spełnione.
Trudno tu om ówić całość tego tomu, w ym agałoby to. znacznie w ięcej miejsca, niż m ożem y tu poświęcić. Chciałabym raczej ze w zględu na słabą dostępność tej książki poinform ow ać polskie środowisko starożytnicze o je j treści i zw rócić uwa gę na niektóre specjalnie mogące nas zainteresować fragm en ty referatów .
N iew ą tp liw ie jedn ym z najbardziej interesujących refera tó w z tej księgi jest refera t zagajający Louis Roberta, a to ze w zględu na postaw ienie zagadnień za sadniczych, dotyczących epigrafiki, a przede w szystkim próby określenia, co to jest epigrafika i ja k ie są zadania i obow iązki zajm ujących się tą dziedziną uczonych. Robert ja k najostrzej odrzuca pogląd traktujący ep igra fik ów jako „tech n ików “ , którzy przez badanie m ateriału in skrypcji i ich strony p aleograficzn ej m ają roz strzygać kw estię daty inskrypcji, których zadaniem jest popraw ne odczytanie napisu z oryginału, dzięki znajom ości paleografii. T o są tylko m ateriały przygotow aw cze dla epigrafików , których w łaściw ym zadaniem jest zrozum ienie i ja k najpełniejsza interpretacja napisu. D latego też nie w ystarczy dobra filologiczn a znajomość języka greckiego i umiejętność przeczytania inskrypcji (które zresztą przew ażnie są dość czytelne), aby podejm ow ać w ydaw an ie in skrypcji lub ich komentowanie. Do takiego zadania można przystąpić tylko po długiej pracy przygotow aw czej, polegającej na zapoznaniu się z ogłoszonym i już dokumentami i ich komentarzami, na stałym po rów nyw aniu ze sobą różnych napisów, po zdobyciu w ięc doskonałej znajom ości źró deł. a w ięc i d ziejów danej epoki.
Je d irai que nous sommes des historiens, qu i ont reconnu la v a leu r ém inente<■ des in scriptions dans le u r docum entation et qu i se sont m is en état de les in te r p ré te r de façon critiq u e et sure — pisze R obert (s. 10), a do tego dochodzi się przez czytanie inskrypcji w orygin ale i wydaniach krytycznych i przez stałe porów n yw a nie ich ze sobą i z innym i dokumentami.
Oto charakterystyczne dla Roberta podkreślanie bezpłodności odryw ania epi gra fik i od innvch nauk o starożytności, podkreślanie konieczności ścisłego związku
RECENZJE 809
epigrafiki z historią świata antycznego, bo ja k pisze parę w ierszy dalej: nous avons appris qu ’i l n ’y a pas des „in scription s h istoriques“ com m e on d it bisarrem ent et des in scriptions non historiques. P o prostu jedn e dostarczają w iadom ości z hi storii politycznej, ale wszystkie s ą . św iadectw em do poznania historii społecznej, historii kultury rów n ie godnych, ja k pisze Robert, troski historyka. Podkreślając ten charakter studiów epigraficzn ych zw raca uw agę R obert na rozległość zagad nień wchodzących w ten sposób w orbitę zainteresow ań ep igra fik ó w i na koniecz ność ścisłej w spółpracy m iędzy w szystkim i działam i studiów nad starożytnością: papirologów , archeologów, filologów , język ozn aw ców itd. Z tej koncepcji epigrafiki w yw od zi się i dalej przedstaw iony pogląd R oberta na niebezpieczeństwo izolow a nia in skrypcji od środowiska, w którym powstała, trzeba ją zawsze łączyć z m ie j scem je j pochodzenia i z całością zabytków z tego m iejsca. La tâche des épigra p h i- stes n ’est pas de m ettre les in scriptions dans les boites de conserves, com m e d’autres fo n t les sardines, les légum es et les fru its ; elle est de co n s titu e r l ’h istoire de l ’a n ti qu ité dans son cadre physique grâce aux inscriptions.
T en pogląd Roberta, odróżniający się postępowością i szerokością poglądu od większości współczesnych uczonych burżuazyjnych, w y w a rł zapew ne znaczny w p ływ na p rzeb ieg obrad Kongresu, np. na zw ycięstw o poglądu, że in skrypcje ła cińskie z k ra jó w o przew adze języka greckiego, pow inny być publikowane w w y dawnictwach in skrypcji greckich z danej m iejscowości, i v ice versa inskrypcji greckich z terenów łacińskich nie należy izolow ać od reszty znalezisk i należy je publikować w „Corpus Inscriptionum Latinarum “ .
W dyskusji po referacie K l a f f e n b a c h a (s. 46) w tym duchu w yp o w iad ali - się poza Robertem L e j e u n e , V o g 1 i a n o, N e s s e l h a u f , B a y e t i inni. Zakończenie refera tu R a u b i t s c h к a (s. 74) za w iera tw ierd zen ie, że nowoczesny ep igra fik uważa źródła epigraficzne za poważną część św iadectw histo rycznych rów n ie ważnych, ja k w szystkie inne.
Zgodnie z zasadniczym celem Kongresu w iększość re fe ra tó w stanow iła spraw o zdanie z obecnego stanu i bieżących prac nad m iędzynarodow ym i w ielk im i w y d a w nictwam i in skrypcji ja k „Inscriptiones Graecae“ i „Corpus Inscriptionum Latin a rum “ (G. K l a f f e n b a c h — I. G., I. S c h u b r i n g — C. I. L.), czy „T itu li A siae M in oris“ (J. K e і 1), „Inscriptiones Ita lia e “ (A . D e g r a s s i) albo też z prac nad w ydaw n ictw am i in skrypcji z poszczególnych terenów G recji czy im perium rzym skiego w poszczególnych krajach (B ułgaria — J. M i c h a i ł ó w , A n glia — A . P. W r i g h t , Hiszpania — A l v a r o d’ O r s , Palestyna — M. S c h w a b e i M. A v i - Y o n a h , inskrypcje greckie z Italii, K re ty i A lb a n ii — M. G u a r d u c c i , inskrypcje greckie z M acedonii — Ch. E d s o n, A lg e r — L. L e s с h i, T rip o lita n ia '— J. W a r d P e r k i n s i J. R e y n o l d s , Rodos, K os i Sporady w schodnie — G. C a r r a t e 1 1 i, Jugosław ia — J. K l e m e n c i D. R e n d i č - M i o č e v i é, S yria — R. M o u t e r d e , inskrypcje A z ji M niejszej — L. R o b e r t , Delos — L. R o b e r t , Thasos — J. P o u i l l o u x , D e lfy — G. D a u x itd.).
K ilk a innych refera tó w dotyczyło zagadnień prosopograficznych (późne cesar stw o — H. I. M a r r o u, E gipt ptolem ejski — W . P e r e m a n s i E. V a n t D а с k), p aleografii in skrypcji (R. M a r i c h a 1 i A . E. G o r d o n ) , od d zielnie zaś om awiano zagadnienie ostracyzm u w św ietle n ow ych w yk op alisk na agorze ateńskiej (A . E. R a u b i t s c h e k ) i inskrypcje arm ii rzym skiej (E. B i r 1 e y).
Pierw sza grupa refera tó w była specjalnie cenna, poniew aż zobrazow ała sytua cję w dziedzinie ep igrafik i zarów no pod w zględem kadr, ja k i przygotow yw an ych
w yd aw n ictw po spustoszeniach wojennych, które nie om inęły ani materiału, ani ludzi. W ielokrotn ie wspom inano o fia ry hitlerow skiej przem ocy, w łoskiego uczone go M. S e g r e i francuskiego M. F e y e 1, których brak mocno odczuwa ta dzie dzina nauki; tak np. w obec śm ierci F e y e 'a stanęła w miejscu sprawa ponownego wydania przestarzałego tomu I. G. — inskrypcji z M egaris i Beocji.
Spraw ozdania ze stanu prac nad w ielk im i zbioram i inskrypcji, ja k I. G., C. I. L., T. A. M. „Inscriptiones Ita lia e“ , podaw ały z regu ły nie tylko wiadom ości o pracach bieżących, ale także krótki zarys historii danego w ydaw nictw a (ta sama zasada p rzyjęta zresztą została i w sprawozdaniach z w yd a w n ictw specjalnych). W ten spo sób om aw iany tu tom „ A k t K ongresu “ stał się w łaściw ie jak b y skondensowanym pod ręcznikiem epigrafiki, przynajm niej jeśli chodzi o znajomość w yd a w n ictw epigra ficznych.
M ateriały zbierane w pracow niach w ielk ich w yd aw n ictw (odciski inskrypcji, odpisy, m ateriały indeksowe itd.) n ie poniosły wskutek w o jn y w iększych strat poza stratami m ateriałów do p rzygotow yw an ych indeksów osobowych i rzeczowych C. I. L ’u; prace zostały zaham owane głów n ie z powodu strat osobowych.
W zw iązku z podjęciem dalszych prac nad I. G. K la ffen b a ch postaw ił od razu kluczow e zagadnienie, czy n ależy skupiać w ydaw n ictw a inskrypcji w zbiorze za sadniczym, jakim są I. G., czy też w drodze rozproszenia ich i w ydaw ania zbiorów poszczególnych k ra jów typu takiego, ja k np. „Inscriptiones C reticae“ M. Guarducci.
W dyskusji toczącej się i po tym refera cie i po dalszych raczej przew ażyło zda nie, aby kontynuować w ydaw n ictw a zasadnicze, nie hamując jednocześnie w y d a w nictw poszczególnych k ra jó w i dla poszczególnych tem atów. Za takim rozw iąza niem p rzem aw iały nie tylk o w zględ y szybszego udostępniania m ateriałów itp., ale, jak się w ydaje, głów n ie w zględ y natury finansow ej — tego rodzaju w ydaw n ictw a subwencjonowane przez poszczególne rządy czy instytucje m ają w iększe m ożli wości finansowe, lepiej są w ydaw ane technicznie niż I. G. i C. I. L. M im o więc stosunkowo większych niż w innych dziedzinach historii, naw et starożytnej (jak pa- pirologia), usiłowań zorganizow ania plan ow ej pracy w ydaw n iczej w dziedzinie epi g ra fik i — niesposób w krajach kapitalistycznych dojść do istotnie ścisłego plano wania naukowego. Trzeba tu zresztą dodać, że m o ty w nadm iernych kosztów w y daw n ictw i braku funduszów na nie p rze w ija się stale w referatach i dyskusji kon gresowej. B rak funduszów na spraw y nauki i kultury jest obecnie zjaw iskiem sym ptom atycznym w krajach kapitalistycznych.
T a k samo w ręcz niem ożliw e w yd a ją się nam tego rodzaju przeszkody w w y d a niu zespołu jakichś dokumentów, ja k w ym ienione w referatach E d s o n a i A l v a r o d’ O r s fa k ty niedopuszczania do części tych dokum entów w y d a w ców całości, praktykow ane przez poszczególnych ich konserw atorów .
N ie jest chyba przypadkiem , że cytow ane tu przykłady tego rodzaju postępowa nia pochodzą z terenu G recji i... Hiszpanii, gdzie nauka jest szczególnie zacofana.
Drugą zasadniczą trudnością w opracowaniu w ielkich w yd a w n ictw epigraficz nych jest to, że nie tylko całość w ydaw nictw a, ale naw et niektóre tom y wydaw ane są przez długie lata; kiedy w ięc ukazują się ostatnie fascykuły danego tomu, p ierw sze już są przestarzałe, stąd w ięc trudność opracowania indeksu itp. D latego też np. jeśli idzie o in skrypcje attyckie (w yd. K irch n er), których pierw szy tom ukazał się kilkadziesiąt lat temu, to w ydanie indeksu przed w ydaniem suplem entów z w y nikam i ostatnich w ykopalisk na agorze ateńskiej byłoby utrw alaniem starych b łę dów. D latego też postanowiono indeksu na razie nie publikow ać (pierw szy jego zeszyt ukazał się w 1918 r.).
RECENZJE 811
Jeśli idzie o kontynuację I. G., to z w ażniejszych prac w tej ch w ili podjętych suplement do I. G. I X 2 (Tessalia) p rzygotow u je J. B é q u i g n o n , X (M acedonia) — Ch. E d s o n , k tó ry zresztą dał na kongresie interesujące spraw ozdanie zarówno ze stanu prac nad tym tomem, ja k i z samych metod pracy i projektow anego ukła du. S zereg innych tom ów I. G. de fa cto uzupełniono przez w ydaw n ictw a poszczegól nych k ra jó w — francuskie, ja k „F ou illes de Delphes“ , „Inscriptions de D elos“ , czy z Thasos — J. P o u i l l o u x (vid e in fra), czy włoskie, ja k „Inscri.ptio.nes C reti- cae“ — M. G u a r d u c c i .
T a k samo w łaściw ie C. I. L. program ow o nie będzie dublow ał w yd a w n ictw podjętych ju ż w innych krajach, ja k „Inscriptiones Ita lia e“ , poza jed n ym w yjątkiem , jakim jest w yd an y w 1952 r. p ierw szy pow ojen n y suplement za w iera ją cy dipin ti i część g ra ffitti z Pom pei (opracow ał M atteo D e l l a C o r t e — całość w ra z z in deksami m iała być gotow a w r. 1953). Suplem ent do vol. I I 2 w przygotow aniu W i c k e r t a, w vol. I I I M ezja — w opracowaniu N e s s e l h a u f a p raw ie gotowa, rów nież suplement do C. I. L. X V I (D ip lom a ta m ilita ria ) w przygotowaniu. W p rzy szłości zresztą C. I. L. ma położyć nacisk w łaśnie na Volum ina tem atyczne tego typu, jakim b y ł X V I.
Dość skom plikowana jest także sprawa „Prosopographiae Im p erii Rom ani“ , której t. IV , fasc. 1 został p rzygotow a n y przez S t e i n a i pozostaw iony w ra z z całym po zostałym jego m ateriałem B erliń skiej Akadem ii, rozporządzającej także spuścizną G r o a g a . W P. I. R. jedn ak uw zględniano całość m ateriału ze źródeł literackich, a nie ma np. o ficeró w spośród ek w itó w czy w ybitn iejszych przedstaw icieli ludności prow incji, co jest oczyw iście niesłuszne i nasuwa pow ażne w ątpliw ości p rzy kon tynuowaniu w ydaw nictw a.
Zasady prosopografii b yły także dyskutowane w referacie H. I. M a r r o u o pro- sopografii późnego cesarstwa, om aw iającym oba podjęte obecnie w yd aw n ictw a pro- sopograficzne późnego cesarstwa: „Prosopography of the later Rom an E m pire“ pod protektoratem b rytyjsk iej A k ad em ii i „Prosopographie chrétienne du Bas E m pire“ pod protektoratem A cadém ie des Inscriptions et B elles Lettres, pracujące w ści słym ze sobą porozumieniu.
Dłuższe sprawozdanie pośw ięcił A tilio D e g r a s s i zagadnieniu „Inscriptionum Ita lia e“ , om aw iając zarów no stan prac i p rzyjęte obecnie zasady w ydaw nictw a, jak i bardziej interesujące inedita z inskrypcji italskich. Zasady w yd aw n ictw a w ym a gały tu obszerniejszego om ów ienia ze w zględ u na ostrą krytykę, z którą spotkały się niektóre przynajm niej z w ydanych przed ostatnią w ojną tom ów w ydaw nictw a. Właśnie z powodu tej k ry ty k i ja k i z powodu pow olnego tem pa prac nad w y d a w nictw em raczej zrezygnowano, i chyba słusznie, z publikow ania oddzielnych fascy- kułów poświęconych n iew ielk im ośrodkom m iejskim o bardzo m ałej liczb ie znale zisk, nie tw orzących bardziej interesującej całości. Dla tego typu ośrodków zam ie rzają uczeni w łoscy podjąć w ydaw an ie „Supplem entum Italicu m “ , które zaw ierać będzie in skrypcje odnalezione po w ydaniu odpow iednich tom ów C. I. L. w form ie uzupełnień do poszczególnych region ów augustejskich. N atom iast tom y czy fascyku- ły „Inscriptionum Ita lia e“ poświęcone będą w ażn iejszym ośrodkom italskim — tak w ięc obecnie w druku są fascykuły inskrypcji z P iz y i częściowo na now o opraco w any Tiburu (daw ny w, zw iązku z ostrą k rytyk ą nauki został w ycofan y), w p rzy gotowaniu dosyć zaawansowanym jest fascykuł A qu ilei, nieco m niej posunięty — fascykuł Tarentu. W 1947 r. w yszedł t. X I I I Fasti Consulares et Trium phales, w przygotow aniu — fascykuł kalendarzy.
Z w ażniejszych ustaleń w zw iązku z tym i tomami, ustaleń um ożliw ionych przez ostatnie w ykopaliska na Forum trzeba zaznaczyć rozstrzygnięcie m iejsca opubliko wania Fasti C a p ito lin i — nie na ścianach Regiae, lecz na luku Augusta na Forum Romanům, oraz stw ierdzenie, że Fasti Consulares sporządzone b yły n iew ątp liw ie w r. 30 i umieszczone na łuku w zniesionym na cześć Augusta po A k cju m w r. 29, natom iast Fasti Triu m ph a les pow stały po r. 20 i umieszczone były na łuku Augusta wzniesionym w r. 19 lub 18 po sukcesach partyjskich.
Z w ażniejszych prac uczonych w łoskich zasłużona niezm iernie w dziedzinie w y d aw n ictw epigraficzn ych M argh eritta G u a r d u c c i om ówiła prace nad inskryp cjam i greckim i z Ita lii i K r e ty zapow iadając m. in. ukazanie się w „Supplem enta Ita lic a “ in skrypcji z S y cy lii i Ita lii płd. w je j opracow aniu i z Rzym u w opracow a niu L. M o r e t t i e g o . In skrypcje greckie z Ostii ukażą się w publikacji z w y kopalisk (ja k podał w om ówieniu in sk ryp cji z Ostii R o m a n e l l i , in skrypcje ła cińskie z Ostii ukażą się raczej nie z publikacją całości w ykopalisk z lat 1938—-1942, a jak o tom „Inscriptionum Ita lia e “ ). R zecz jasna, chodzi tu o in skrypcje greckie, p o w stałe na terenie Italii, a nie znajdujące się na je j terenie obecnie na skutek sprow a dzenia ich tam taką czy inną drogą. Z będącym i w toku w ykopaliskam i na S ycylii (Leontinoi, Gela i in.) oraz projektow an ym i w Selinuncie, Tindaris i in., w iąże się duże nadzieje, na razie jednak w y n ik i są słabe. B ardziej interesujące są znaleziska z terenów płd. Ita lii, dające bardzo dużo now ych wiadom ości o wczesnych kul tach na tym terenie. A np. w Caere fragm en t m iejscow ej w a zy z napisem w a lfa becie attyckim w skazuje w zestaw ieniu z innym i napisami na wazach w muzeum L ou vre na m ożliw ość istnienia w Caere na przełom ie V I I i V I stulecia grupy m iesz kańców A tty k i. .
N ie w ą tp liw ie n ajw ięcej m iejsca i czasu poświęcono na K on gresie om ówieniu in skrypcji m iast A z ji M niejszej i wysp. Stało się tak zarów no ze w zględu na to, że prow adzone tam w ykopaliska przyniosły w ostatnich latach n a jw ięcej ważnych zna lezisk epigraficznych, ja k i zapew ne dlatego, że duży w p ły w w y w a rły na ten fakt im ponujące prace w tym zakresie Louis R o b e r t a i Jeanne R o b e r t .
J. K e i l z A k a d em ii W iedeńskiej zdał sprawozdanie z prac nad inskrypcjam i z Efezu i „T itu li A siae M inoris“ . Szczęśliw ie działania ostatniej w o jn y nie przyniosły szkody m ateriałom do obu w ydaw nictw . K e il dał przegląd dotychczasow ych publi kacji, zw rócił uw agę na bogactwo w śród inedita z Efezu m ateriału hellenistyczne go, a szczególnie z okresu cesarstwa rzym skiego. M. in. wspom niał o interesujących uchwałach ob yw a teli E fezu po pow rocie na stronę Rzym u w okresie w o jn y m itry- datejskiej. W ogóle ostatnie znaleziska na terenie A z ji M niejszej przynoszą sporo m ateriału do ośw ietlenia postaw y poszczególnych m iast podczas w ojen m itry d a tej- skich. P o zw o liło b y to może po opublikow aniu całości m ateriału na podjęcie now ej syntezy tych walk, będących n iew ątp liw ie w yn ikiem szerokiego ruchu oporu p rze ciw ko panowaniu rzym skiem u w A z ji, syntezy nie z punktu w idzenia postaci nie w ą tp liw ie w ybitn ej M itrydata, ja k to zrobił R e i n а с h, ale z punktu w idzenia lud ności p row in cji azjatyckich. Jeśli chodzi o in skrypcje z Efezu, to K eil, ja k i w ielu innych referen tów , przychyla się do zasady w ydaw ania inskrypcji w oddzielnych to mach, ą nie Щ całości w y p ik ó w w ykopalisk i zam ierza w ydać „Supplem entum E pi- graphicurn do „Forschungen in Ephesos“ · Z prac nad „T itu li Asiae M inoris“ z tomu I I (L yk ia) p rzygotow an y jest m ateriał do dwóch fascykułów, ale po śm ierci K a lin k i brak w y d a w c y . Z I I I tomu (Pisidia) fa s c. I (Term essos) ukazał się w r. 1941 w opra cowaniu H e b e r d e y ' a, L yd ia w opracowaniu Ke i l a (bez Sardes) wydana będzie w dwóch fascykułach, z których p ierw szy m iał być gotów w ciągu r. 1953; prace nad B ityn ią podjął D ö r n e r.
RECENZJE 8 13
W ostatnim dniu Kongresu podjęto uchwałę zlecającą A k a d em ii W iedeńskiej kon tynuowanie „T itu li A siae M inoris“ i w ykopalisk w Efezie.
Z prac niem ieckich w A z ji M niejszej zdał sprawozdanie W i c k e r t podkreślając, że w łaściw ie tylko znaleziska w P rien e możria uznać za pełne zarów no pod w zg lę dem wykopalisk, ja k i stanu publikacji. Natom iast tak M agnesia nad Meandrem, jak i P ergam zostaw iają w iele m ożliw ości zarów no jeśli idzie o dalsze znaleziska, jak i konieczność wydania już znalezionych inskrypcji. Jeszcze trudniej przedsta wia się sprawa znalezisk z M iletu, gdzie część została zniszczona podczas I w ojn y św iatow ej i bardzo b yłyb y pożyteczne dalsze w ykopaliska, szczególnie w w arstw ach najstarszych. Niestety, w tej chwili, ja k podkreśla W ickert, nie ma m ożliw ości pro wadzenia szerszych prac w ykopaliskow ych, a n aw et w ydaw n iczych . G otów do druku jest tom in skrypcji z D idym eion z pośm iertnej spuścizny R e h m a. Opracowany przez H a r d e r a, ukaże się zapew ne w r. 1954.
N a tle tych sprawozdań duże w rażen ie robi sprawozdanie Louis R o b e r t a z prac prow adzonych przez niego i Jeanne R o b e r t , a ostatnio także Rolanda M a r t i n w A n atolii. R ob ert odbył (do m omentu sprawozdania) osiem podróży archeologicznych po tym terenie — 2 przed wojną, 6 w raz z żoną w łatach 1946— 1952. Zarów no w ujęciu celu po-szukiwań, ja k i zasady w yd a w n ictw uderza odróż niająca R oberta i jego uczniów (zob. niżej spraw ozdanie z Thasos), a częściowo i in nych uczonych francuskich tej dziedziny, historyczność i szerokość w ejrzenia. Z a daniem, ja k ie sobie postaw ił R obert w swych podróżach, nie było zebranie m niej lub w ięcej interesujących inskrypcji rozrzuconych w różnych punktach danej pro wincji, lecz odtw orzen ie całości życia p row in cji w antyku, stąd też i publikow anie w yn ik ów tych badań i podróży nastąpi nie w form ie tylko w ydania in skrypcji z ko mentarzem, lecz każdy tom będze za w iera ł studium o kraju, jeg o zasobach i warun kach życia w starożytności, tak ja k można je odtw orzyć na podstawie znalezisk i po równania ze stanem współczesnym. M ają się tam znaleźć dane num izm atyczne opra cowane rów n ież z punktu w idzen ia źródła historycznego, ale ze szczególnym u w zględ nieniem, jeś li to tylk o będzie m ożliw e, obiegu pieniężnego; poszczególne tom y m ają w ięc zaw ierać historię danej prow incji, tak ja k da się ona odtw orzyć na podstawie znalezisk i źródeł literackich.
T a k ujęte opracow anie znalezisk epigraficzn ych daleko w ykracza poza fo rm a li- styczne ujęcie większości w yd a w ców i staje się w łaściw ie szeregiem w iększych łub m niejszych m onograficznych prac historycznych, stanowiących znakom itą podstaw ę do dalszych studiów nad daną prow incją. Zresztą, ja k podkreśla w sw ym spraw o zdaniu Robert, nie przyjm u ją oni w n ow ych w yd aw n ictw ach żadnego schematu, sam m ateriał musi d yk tow ać um ieszczenie takiego czy innego studium. Poszczególne fascykuły ukazyw ać się będą w m iarę ich przygotow ania, dlatego też num erowane będą w edług kolejności ukazyw ania się, a nie w porządku geograficznym . P ie r w sze p ojaw ią się spraw ozdania z K a r ii — t. II, „K a ria płn.-w schodnia“ jest p ra w ie g o tów do druku, t. I I I i I V poświęcone będą Keraunos i Iasos. T. I zarezerw ow any jest dla w prow adzenia historycznego. M n iej zaawansowane w przygotow aniu są m ate ria ły z P izy d ii ·— gotow e są m ateriały dla dwóch tom ów — głów n ie dotyczące kul tów ; m ateriały te będą się u kazyw ały rów n olegle z k aryjskim i w m iarę w yn ik ów poszukiwań. Jeśli chodzi o M yzję, poza opublikow anym i już przez R oberta w y nikami pierw szej podróży, posunięte dość daleko są przygotow ania tomu inskryp cji z Kyzikos.
Dla Jonii p rzygotow u je się in skrypcje z Teos, Lebedos i Clazom enae, do w y d a nia będzie m ożna przystąpić po autopsji tych m iejscowości.
W ięcej m iejsca pośw ięcił R ob ert w yn ik om prow adzonych przez siebie w ostatnich latach w yk op alisk w Claros; rzecz tym ęiekawsza, że nie będą ogłaszane tzw. „Rapports prélim in aires“ ze w zględu na nieuchronne pow staw an ie błędów p rzy tak pospiesznej publikacji, lecz znaleziska będą publikow ane od razu w naukowym , do kładnym w yd aw n ictw ie w m iarę ich opracow yw ania. N ajw cześn iej będzie zapewne gotów tom inskrypcji — specyfiką inskrypcji z Claros są spisy d elega cji przysyła nych przez poszczególne miasta do w yroczni. Stąd też dużo wiadom ości dostarczają one dla poznania „k lie n te li“ św iątyn i w Claros — są to państwa takie, ja k Chios, Pho- kea, H ierapytn a itd., ale w ystęp u ją też miasta nie reprezentow ane dotąd w epigra fice. W ie le w iadom ości będzie m ożna znaleźć o w ytyczn ych propagandy świątynnej, o środowiskach, w jakich się szerzyła, w iele m ateriałów do prosopografii i historii licznych m iast m ałoazjatyckich. Pu b lik acja tych tekstów potrwa. W cześniej będą ogłoszone d ek rety z Kolophonu z początków okresu rzym skiego. W przygotow aniu t. I w yn ik ó w w ykopalisk — topografia i prosopografia Kolophonu w edług znalezisk spoza Claros.
Podobne zasady w yd aw n icze p rzy ją ł za radą Roberta, ja k to podaje w swym sprawozdaniu, uczeń jego J. P o u i l l o u x w pu blikacji inskrypcji z Thasos. W y dane będą nie jako corpus inskrypcji, ale jak o seria „Recherches sur 1’histoire et les cultes de Thasos“ . Spraw ozdanie P ou illou x korzystnie odbijało od innych spra wozdań z w ykopalisk lokalnych u jęciem historycznym , umieszczaniem znalezisk od razu w szerszym pow iązaniu historycznym . Z bardziej interesujących znalezisk na Thasos należy w ym ien ić przepisy handlow e z lat 480— 460 p. n. e., regulujące handel w in em i octem , jedn e z najstarszych znanych tego rodzaju przepisów, dw ie ustawy o nagrodach dla donosicieli o spiskach przeciw ko bezpieczeństwu państwa, odno szące się na pew no do lat 411/10 i p rzew ro tó w oligarchicznych tego okresu. D ow ia dujem y się w reszcie o bardzo interesujących napisach z okresu w alk S u lli z M itry - datem. L is t Sulli do Thasos z r. 80, niestety bardzo uszkodzony, w raz z fragm en ta rycznym teksitem listu prokonsula Tessalonik C. Corneliusa D olab elli o postanow ie niach senatus consultum na tem at Thasos, p ow ziętych w R zym ie na wniosek Sulli, pozw ala odtw orzyć ro lę i sytuację Thasos w okresie w ojen M itrydata, zachowanie w ierności dla Rzymu, w ytrzym an ie ciężkiego oblężenia M itrydata. L is t tłumaczy późniejszą u przyw ilejow an ą sytuację Thasos i odbudowę w ładania tej w yspy na lą dzie kosztem plem ion trackich i A b d e ry oraz na morzu.
Trudno om aw iać szczegółow iej w szystkie inne refera ty, z których każdy właś ciw ie podaw ał bardzo istotne dla każdego historyka starożytności inform acje. T a k w ięc L. R ob ert zapow iedział bliskie ju ż zakończenie pu b lik acji inskrypcji z' Delos — ostatni fascykuł (akty adm inistracyjne z I V w .) w przygotowaniu ■J. C o u p r y , indeksy bardzo dokładne p rzygotow u je J. T r e h e u x , G. D a u x dokonał przeglądu dotychczasowych w y d a w n ictw in skrypcji delfickich zapow ia dając ich now e w ydan ie i uporządkowanie. Zarysow u ją się p rz y tym interesujące prace m onograficzne, ja k np. podjęte przez M ile D u n a n t opracow anie całości w y zw oleń delfickich — obecnie razem z inedita obejm ują one ok. 1000 inskrypcji, m a teria ł niezm iernie w ażny dla poznania w ielu zagadnień niew olnictw a tego okresu. Zachodzi jednak obawa, że ten tak istotny tem at znajdzie tu raczej ujęcie form a- listyczn o-filologiczn e i będzie na pewno pożytecznym zebraniem m ateriału do dal szej syntezy, ale nie syntezą tego zagadnienia. Także i w dalszych publikacjach z D elf przyjm u je się zasadę oddzielania inskrypcji od pu blikacji zabytków kultury m ate rialnej.
RECENZJE 815
R. P. W r i g t m ów ił o przygotow yw an ym od w ielu la t w yd a w n ictw ie inskryp cji rzym skich w Brytanii, zapow iadając oddanie ich do druku w ciągu najbliższych 4 lat. W iększą część swego referatu pośw ięcił zagadnieniom techniki w ydaw niczej, b. L e s c h i m ów ił o pracach epigraficznych w A lgerze, gdzie w czasie ostatnich w ykopalisk znalazło się także w ie le now ych in skrypcji punickich obok bardzo licz nych łacińskich. P ierw szy volu m en tomu I I „R ecu eil des inscriptions latines de l’A lg é rie “ (N um idia płn.) w yd aw an y będzie fascykułam i, część zaw ierająca głów n ie inskrypcje i listy (w yd. H. G. P f l a u m ) jest w druku. W przygotow aniu jest także inw entarz rozum owany m iliariów . J. W o r d P e r k i n s i J. R e y n o l d s przedstaw ili tom in skrypcji z rzym skiej Trypolitanii.
R efera t G eorgi M i c h a i l o w a in form ow a ł o inskrypcjach greckich Bułgarii, zapoznając członków Kongresu z czasopismami bułgarskimi, zam ieszczającym i pu blikacje epigraficzne i pracam i w toku. Do n ajw ażniejszych należy tu p rzygo to w y w any przez M ich ailow a corpus in sk ryp cji greckich z terenu B ułgarii, tym p otrzeb niejszy, że w iększość in sk ryp cji bułgarskich była publikow ana w czasopismach n ie fachowych i często przez am atorów, oraz corpus in skrypcji łacińskich pochodzących z Bułgarii p rzygotow yw an y przez Iw ana W e n e d i k t o w a . Słusznie w dysku sji Robert podkreślił rozm ach prac archeologicznych w B ułgarii i podjętych tam w ydaw nictw .
Z refera tó w bardziej m onograficznych interesujące były oba refera ty pośw ięco ne p aleografii: R. M a r i c h a 1, „P aléograp h ie et épigraphie latine“ i A. E. G o r d o n , „T h e P aleograph y o f La tin Inscriptions“ . Szczególnie re fe ra t M arichala ma bardzo duże znaczenie nie tylko dla starożytników , ale i dla p aleografii m ed iew i- stycznej, poniew aż M arichal przypisu je zasadnicze znaczenie w kształtowaniu się pism a łacińskiego minuskule p ierw otn ej ( I I I w.). Specjalnie interesujące w re fe ra cie M arichala było w yraźn ie udokum entowane znaczenie badań paleograficznych dla badań historii późnego cesarstwa.
R e fe ra t B i r l e y a o ep igrafice arm ii rzym skiej dał nie tylk o przegląd dotych czasowych badań, ale zarysow ał też p roblem y d otyczące arm ii rzym skiej, które m o gą być i pow in n y być zbadane w św ietle źródeł epigraficznych, zw racając słusznie uwagę na konieczność zbadania dokładniejszego rekru tacji arm ii rzym skiej i dróg awansów niższych rang. N iestety mało zw rócił u w agi na społeczną stronę zagad nienia. W reszcie refera t R a u b i t s c h k a o ostracyzm ie w św ietle now ych w y k o palisk dał bardzo w iele interesującego m ateriału i postaw ił w ie le interesujących tez, ale jednocześnie zadziw ia naiwnością ujęcia niektórych zagadnień, n iew ą tp liw ie dowodzącą cofnięcia się nauki burżuazyjnej w ostatnich latach. T ak w ięc R au- bitschek wskazuje słusznie na prym at źródeł epigraficzn ych w badaniach nad ostra cyzm em — w m om encie referatu znano 1650 ostraków, podczas gdy p rz y drugim w ydaniu pracy C a r c o p i n o o ostracyzm ie znane b y ły 32, tak że gros dow odze nia musiało się z natury rzeczy opierać na m ateriale literackim . T a k w ięc oprócz nazwisk ludzi poddanych ostracyzm ow i znanych z p rzekazów literackich w ie le te raz doszło nazwisk nowych, w ie le in form acji uzupełniających dotychczas posiadane wiadomości. T a ilość now ych nazw isk dowodzi, że ostracyzm nie był, ja k dotąd są dzono, w alką m iędzy dwom a przeciw nikam i, lub też staw ianiem jednego człow ieka pod sąd zgrom adzenia ludow ego. Znany z litera tu ry p rzykład ostracyzm u H yp erb olo- sa, gdzie było czterech kandydatów do ostracyzm ow ania przestaje b yć odosobniony. T o wszystko nasuwa Raubitschkowi bardzo ostrożnie form u łow an y wniosek, że na pewno b yły próby urobienia opinii publicznej podejm ow ane przez rozm aite grupy polityczne, że w ięc ostracyzm nie był, ja k dotychczas często sądzono, aktem „n ieza leżnej opinii ludu“ . P ow ołu je się tu Raubitschek na znalezioną w r. 1938 grupę
ostraków z nazwiskiem Tem istoklesa, odznaczających się identycznym charakterem pisma, a w ięc w yraźnie przygotow anych do rozdaw ania kaptow anym przez jeg o w ro g ó w przeciw nikom Temistoklesa. A w ięc ostracyzm H yperbolosa też był dziełem sil nej gru py politycznej. Zadziw iająca naiwność form ułow ania słusznego wniosku! P o dobnie naiw nie postawione jest zagadnienie, czy ostracyzm nie b y ł czasem głów nie w y w o ły w a n y przyczynam i natury w ew nętrzno-politycznej, a nie zew nętrznej. Może to nie rzekom a zdrada Tem istoklesa ani prospartańska postawa K im ona były decydującym i czynnikam i ich w ygnania. A w yd aw ałob y się, że tylu uczonych burżuazyjnych, ja k B e l o c h , G l o t z i inni, pisało ju ż dawno o przyczynach na tury w ew nętrznej.
Reasumując — ja k w yn ika chociażby z pow yższego pobieżnego przeglądu — tom recenzow any bardzo dobrze spełnia postawiony K on gresow i cel; istotnie inform uje 0 stanie badań w d ziedzin ie epigrafiki, niestety — poza Bułgarią — tylko badań prow adzonych przez uczonych k ra jó w kapitalistycznych. D ojm u jący brak stanowi pom inięcie w dorobku ep igra fik i ostatnich lat badań radzieckich, szczególnie na wybrzeżach M. Czarnego, bardzo interesujących znalezisk rumuńskich, zw racają cych podobnie ja k radzieckie badania uw agę nie tylk o na panujących G reków 1 Rzym ian, ale przede w szystkim na ludy m iejscow e. T en zasadniczy błąd nauki burżuazyjnej — patrzenie na d zieje antyku oczami ludów i klas rządzących — w y stępuje w yra źn ie i w om aw ianych tu referatach kongresowych. P o zytyw n ym
osiągnięciem Kongresu jest n iew ą tp liw ie zw ycięstw o zasady nie izolowania in skrypcji od środowiska i coraz pow szechniej p rzyjm ow an y pogląd, że epigrafika jest jedną z w ażnych dziedzin historii i n ależy je j staw iać takie w ym agania, jak i innym naukom historycznym.
Iza B ieżuńska-M ałow ist
S. A. Z e b i e 1 e w, Siew iernpje Priczernom orje. M o sk w a -L en in grad 1953, s. 387 + 1 nlb.
P od tytułem pow yższym ujęto kilkanaście rozpraw i artykułów, które, z je d nym w yjątkiem , pow stały w ostatnim dziesięcioleciu tw órczości zm arłego w 1940 r. uczonego, p rzy czym niektóre z nich ogłoszone zostały tu drukiem po raz p ie rw szy. Tem po badań nad historią starożytną k ra jó w na południu ZSRR, zwłaszcza w dziedzinie prac w ykopaliskow ych, sprawia oczywiście, że w yn ik i badawcze Ż e- b i e 1 e w a muszą dziś ulec w n iejed n ym punkcie b liżej lub dalej idącej rew izji i m odyfikacji. I tak nowouzyskany m ateriał archeologiczny wskazuje, że kolon i zacja grecka na wschodnich w ybrzeżach K rym u była w sw ym wczesnym okresie (V I w.) znacznie bardziej intensywna, że także rozw ój w ytw órczości rzem ieślniczej na północnych w ybrzeżach M orza Czarnego osiągnął sw ój w ysoki stoipień znacznie wcześniej, niż to p rzyjm ow ał Ż eb ielew (s. 48 sq. w rozpraw ie o powstaniu państwa bosporańskiego oraz 116 sqq. w studium o głów nych liniach rozw oju ekonom iczne go tegoż państwa). Now sza też niż studia Żebielew a interpretacja i analiza m ate riału ceram icznego z IV- stulecia każe p rzyp isyw ać m iejscow ej produkcji w tej dziedzinie znacznie w iększe znaczenie gospodarcze, niż to sądził autor (s. 138 sq). W św ietle też now ych znalezisk pogląd Ż eb ielew a o stałej, postępującej dekadencji gospodarczej państwa bosporańskiego od p ołow y I I I w. p. n. e. do I w. n. e., co w iązać się m iało z osłabieniem państwa, okazuje się przecież zbytnim uproszczeniem skom plikowanych procesów dziejow ych (por. recenzja, „W oprosy istorii“ 1954, nr 2,
