R E C E N Z JE
5 9 9 luib w przew ażnej części inicjatyw a ton a, w ynikająca z in n ych przesłanek? P rze cież n iejedn o z op actw cyisiterslkich (powstawało w Polsce i gdzie -indziej — „na raty ” . M-iędizy aglos'zenieim, oceną m ożliw o ści fu n d acji przez k om isarzy k a p itu l n ych, u zyskaniem całości 'Uposażenia fu n d acy jn eg o i przybyciem kon w entu m i ja ły iprzecież n iekiedy lata i w inn ych opactwach polskich i obcych. Interesu ją cy w y w ó d o zw iązkach gospodarczych i polityczn ych biskupa w łocław skiego z Pom orzem , o otoczeniu i o roili polityczn ej biskupa M ichała, o jego działaniach w obec książąt pomorskicih i cystersów mą tle m isji pru skiej, w szystk o to w m a łym stoiprailu upow ażnia d o hipotezy, że toiskiuip w łocła w sk i w y c o fa ł się z im prezy szpetałskiej m ięd zy rokiem 1232 a 1235. To, że pon ow n e izgłoszenie oipiewa na im ię Boguszy, nie jest byn ajm niej argum entem decyd ujący m ; ostatecznie prze cież trzonem now ego cipaatwa pozostał Szpetal.
Studium Szacherskiej w p isało się w k ierow an y p rzez iprof. T. M a n t e u f f l a cyk l badań mad (rolą społeczno-polityczną i gospodarczą now ych zafeomów w pod-
s-kim roizdirolbnieraliu feu daln ym . D o klasycznego waoru m onografii uposażenia
opactw -cysteirslkiiicih cyikl tein. w n o si mijenraio icermyoh zamiiiain; om aw iana tu praca .godnie reprezentuje ten kierunek.
A lek sa n d er G ieyszto r
Kanl-Eriedrlicih O l e с ihn o w i t z , D er S ch iffbau der H ansischen Spätzeit. Eine U ntersuchung zur Sozia l- und W irtsch aftsgeschich te der
H anse, A b han d lu ngen aur H a n d els- lUinid Soziiadgeschüichte herauisgegebein
'ilm A u ftr a g dies H ansischen Gesdhiidhtsvere'ins t. III, W eim a r 1960, s. X I X , 210.
Praiea O l e c ton o w i t a -a omawiaijąc okrętoiwniotwo toanzeatyckie w X V I
i X V I I w . stanow i chronologiczne uzupełnienie cennych toadań H e i o s i u s a 1. A u to r w siedm iu rozdziałach o m ó w ił typ y statków p ływ ają cych p o B ałtyk u od X V w . i ich naljwiażniejsze cechy kon strukcyjn e, polityk ę 'budowlaną m iast h an - zeatyckitóh, wieillkość flo t ii w ielkość .produkcja o krętow ej, przedsiębiorstw a stocz n iow e i okrętow e, sytu ację pra co w n ik ów stoczmiiowyoh, lich organizacje (głównie cechy cieśli okrętow ych) i waruinlki p ra cy ; p rzy Okaajli tetgo ostatniego rozdziału zostały om ów ione tak że n azw y statków . K siążk ę 'uzupełniają 44 aneksy, na które składiaiją się w y k a zy części okrętow ych poszczególnych przedsiębiorców , .zesta w ien ie zbudow anych startków przez poszczególne w arsztaty w Lulbece, spisy p r o du k tów ipotrzebmydh d o pra cy stoczni, iprzywiileije itp. Jak <z tego w idać, książka stan o w i w a żn ą p o zy cję luziuipełniającą nasze w iadom ości o rzem iośle hamzeatycikim w sch yłk ow ym okresie działania ‘zw iązku. Zagadnienia zw iązane z techniką b u dow y, fo rm a m i statków , statystytka fliot hanzeatyckich, ipoffliltyka okrętow a m iesz czaństwa — 'jest pobieżniej potraktow an a i oparta g łów nie na znanych m ate riałach, głów nie V o g 1 a, B ś a s c h a czy H a g e d o r n a. N iew ątp liw ą zasługą autora jest tu. 'uwzględnienie także w ipewnej mderze X V II -w ie c z n e j teorii ’b u d o w y statków , dotyczącej tak kon stru kcji, jak i ■ ek onom ii b u dow y. Przede
w szystkim w grę wahioidiai itu głównlie daiełoi van' Y toa2. R ozw ażania idioitycząice fo rm i m etod rzem iosła okrętow ego w n oszą natom iast w ie le archiw alnego i n o
wego m ateriału. Autoir drobiazgow o — sizkoda tylko, że n ie w fo rm ie tab el —
1 P. H e i n s i u s , Das S ch iff der H ansischer F rühzeit, W eim a r 1956. 2 Comeliuis v a n Y k , D e N eederlandsche S c h e e p sb o u -K o n st O p en G estelt, D e lft 1697.
6 0 0 R E C E N Z JE
w ybrał ze źródeł w zm ianki o płacach rzem ieślników , lich czasie pracy (i to na szeirokkn tle porów naw czym ipłn.euiKpejskim), przedstaw ił układ sił społecznych w budow nictw ie dkrętow ym , szczególną wagę zw racając na rolę i znaczenie konstruktorów (S ch iffb a u m eisters), w ybitnych specjalistów budujących miieiprzer- wamie iprzez parę dziesiątków liait ła t p o 2— 3 statki rocznie. Jaik -zdaje siię w ynikać z m ateriałów zebranych przez atuitoira w XiVII w ieku, rozw inęły siię jiuż dość skom plik ow an e fo rm y kooperacji opartej na zaczątkach podziału piracy między specjalistam i poszczególnych branży budow lanych. N ajw ażniejszą rcilę odgryw ali tu cieśle okrętow i, których zadaniem b yła kon stru k cja szkieletu statku. Pro b lem em .pierwszorzędnej w a g i tak d la m ia st nadm orskich, jiak i zaplecza było ■zdobycie surow ca, -czym za jm ow ali się specjalni fachow cy. N a ogół zn a n e, rzeczy ,o spółkach przedsiębiorców , udziałach okrętow ych, przystosow aniu statków do różnych celów, zakaiaeih p racy akordowej na rzecz reglam entow anej dniówki,
rozpadzie w spólnej p o lityk i hanzeatyckiej w okresie rozw oju partykularnych
interesów poszczególnych m iast (X V I — X V I I w.) — znalazły tu jeszcze jedno ( P o t w i e r d z e n i e w zebranym m ateriale. Sytuacja rzem iosła okrętowego w sch ył
k o w y m okresie istnienia H anzy została naśw ietlona dość szeroko. Natom iast
w arto podjąć dyskusję z p ew n y m i u ję cia m i autora dotyczącym i:· periodyzacji i ograniczenia terytorialnego, zagadnień statystyki okrętow ej i w ielkości statków, wreszcie pom inięcia pew nych .dość istotnych elem entów w pracy o statku i jego pow staw aniu — ■ analizy koisztów.
W y d a je się, że Olechn-owitz zfoyt jednolicie traktu je cały om aw iany przez siďbiie okres. Jedynym iwyró-żinlieniiem periodyzacyjlnym jest okres 1608— 1690 — lata koniunktury na budow ę statków pływ ających n a hiszpańskim i portugalskim szlaku. N iew ątpliw ie iwarto okres ten wyróżnić, ale -błędem jest -branie p rzy k ła dów z pozostałych lat X V I , X V I I a naw et X V I I I w . w sposób całkow icie do w olny. T a k specjalizacja handlow a w ew n ątrz -rozkładającego się Zw iązk u Ha-nzea- tyekieg-o, jak i now e w arunki, jakie w ytw arzały się w ekonom ice europejskiej n a przestrzeni o m aw ianych dwóch stuleci, niie pozw alają na tego rodzaju postę p ow an ie badaw cze. Lata w o jen na B ałtyku, rozw ój protekcjon izm u Prus itp. także w p ły w a ły n a w ytw orzenie się -różnych sytu acji w stoczniach -mias-t n a d - bałtyc&idh. Z tym o s tr z e ż e n ie m (wti-ąże się ściśle -następne. A u to r -wykorzystuje g łów n ie m ateriały luibecfcie, a porów naw czo innych m iast we-ndyjskich, G dańska, B rem y i H am burga. Jeśli dla średniowiecznego cikresu działania H anzy 'był-ciby to słusznym postępow aniem , to -nie w y d a je się słuszne dla czasów now ożytnych. I G dańsk i H am burg (ten ostatni naw et w b rew sw ojej form aln ej długiej p rzy należności do Zw iązku) tak daleko odbiegły od m odelu ekonom icznego reprezento w anego przez Lubekę, że dane z tych m iast m og ą chyba zaciem niać -uzyski w an y obraz. Sam o -stwierdzenie autora, że G dańsk b udow ał statki na o bcy r a chunek w przeciw ieństw ie do L ub eki X V I / X V I I w . oczyw iście spraw y n ie w y jaśnia. D latego stwierdzić w ypada, że praca Olechnow itza przyn osi w y n ik i m ia rod ajne dla tzw . m iast wendyjski-ch położonych mad B ałtykiem , odzw ierciedlając panujące w rzem iośle cfarę-towym stosunki p rodu kcyjn e w znacznym stopniu opierające -się jeszcze w X V I I w. na farm ach przynajm niej .z X V w . W miastach rozw ijający ch ®ię gospodarczo i opierających sw ój ibyt na 'bardziej now oczesnych założeniach ekonom icznych sy tu a cja kształtow ała się inaczej w -większym stopniu reprezentując fo rm y kapitalistycznej prostej koop eracji czy naw et m anu faktu ry rozproszonej 3.
3 Per. M . B o g u c k a , R zem iosło gdańskie w X V I — X V I I w. (praca w dru ku), rc.zdział o p riem y sle o k rątjw y m .
R E C E N Z JE
601
Dailszą spraw ą (jest 'zagadnienie tak liczby statków , jak i lich tonażu. Au tor opiera się tu na danych V o gla niie analizując ich zresztą dokładniej: czy wlicza d o sw ych zestawień m ałe ładzie, statki rzeczne itp.? Skądinąd w ia d o m o, że w źródłach nie izawsze notowalno statki o w yporności poniżej 20 łasztów . A w y daje się, że niiamiall cały śródlądow y sipływ, bliska kcimuiniikacja przybrzeżna,
w łaśnie korzystały z .tych n a jm n iejszy ch jednostek. Sam o obliczanie tonażu
W źródilaidh w sp ółczesn ych też niie ijest precyzyjn e. W ie m y nip., że źródła celne jeszcze w ikońcu X V I I w . notow ały iraczej w ielkość oddającą w agę przy w ie zionego tow aru, a .ifie w y p o rn o ść 4. Stw ierdzenie autora o dużym znaczeniu b u
d o w y 300-łasztic(wych Istaitkćw Wiążę się rtaczeij z częstszym w ystępow aniem
w źródłach tych w łaśn ie d u żych jednostek. N iem niej rozw ój fo r m i specjalizacja typ ów statków w ciągu 2 stuleci niew ątpliw ie zw iększyła przeciętną w yporności filoity ihanzeaitycikiej.
W reszcie spraw a ostatnia. N a podstaw ie załączonych aneksów źródłowych .zestawiających surow iec potrzebny do b u dow y statku oraz zestawień płac ro -
rcbotniilków stoozinlicwych moiżma b y ło dokonać obliczenia ko sztów produkcji
i uchwycić stosunki zachodzące m iędzy je'j poszczególn ym i k ierun kam i w k ła
d ó w — zagadnienie liistotne dla amalizy m odelu ekonom icznego epoki. N a p o d stawie w stępnych analiz w y d a je się, że w stoczniach Lu beki koszty robocizny b yły bardzo w y so k ie w stosunku do kosztów zw iązanych z n ab yciem surow ców. R autuje to ma strukturę gospodarczą opisywainydh terenów — talk m iasta, jaik i wsi. B rak jeslt także .rozważenia czasu fulnkcjon/owainiia statku budow anego w X V I , X V I I w . Czy b y ł on trw alszy od fcoigi XlV/XV-Wiieiczme'j [pływającej ipirze- .eiętniie 3 Lata?
Szkoda także, że ma tlle sipołecznegio cbraziu iprodukcjii stoczniow ej autor nie zajął się ku lturą .m aterialną i narzędziam i pracy m ajstrów i czeladników okrę tow ych. Zagadmiiiemliia te azekiają nia opracow anie, dio którego da niew ątpliw ie asum pt pionierska dla tej e,polki praoa Olechiniowitaa.
H en ryk S a m son ow icz
Edm und C i e ś l a k , W alki u strojow e w Gdańsku i T oruniu oraz
w n iek tórych miastach hanzeatyckich w X V w ., G dańsk 1960, s. 373.
Praoa E. C i e ś l a k a , oparta na bogatym m ateriale rękopiśm iennym i dru
kow an ym oraz na licznych opracow aniach, stanow i kontynuację i pow ażne uzu pełnienie dotychczasow ych badań autora, opublikow anych w k ilk u artykułach !. Staw ia ona sobie za cel zarów no poszerzenie dotychczasowej w iedzy o rew oltach w (miastach nadbałtyckich w I poł. X V w ., jak .również now e ujęcie tego za gadnienia.
Podstaw ę źródłow ą piracy stanow ią zasoby trzech archiw ów : O ddziału W o jew ódzkiego A rch iw u m P aństw ow ego w Toinuiniu (korespondencja, k sięgi c z y n szó w i ław nicze, kroniki i rachunki m iejskie), W ojew ódzkiego A rch iw u m P ań stw ow ego w Gdańsku (kcKespondemcja, recesy o rd yn ków , m issiva, k sięgi ław nicze
4 H . S a m s o n o w i c z , M a teria ły do d ziejów żeglugi m o rsk iej w X V I I w .
(Ruch w porcie gdańskim w 1688 r.), „K w artaln ik H K M ” t. V II I, 1960, nir 3, s. 305.
1 Szczególnie: R e w o lty gdańskie w X V w . (1416— 1456), „K w artaln ik Historycz n y ” t. L X I , 1954, nr 3; R ew olta w L u b ece 1408— 1416, „P rzegląd Záchodm i" t. X ,