JERZY ZDRADA
Stosunki polsko-w ęgierskie przed powstaniem styczniow ym
(1859 — 1862)
U padek p o w stan ia w ęgiersk ieg o w 1849 r. nie zakończył żyw ych k o n ta k tó w polsko-w ęgierskich, a je d y n ie spow odow ał zm ianę ich c h a ra k te ru . W spólna em ig racja p rzy czy n iła się, zresztą n ie bez p ew n y ch oporów ze s tro n y W ęgrów , do zan ik u ty c h różnic, ja k ie istn ia ły pom iędzy P o lak am i a W ęgram i w la ta c h 1848— 1849, a zagrożenie ze s tro n y R osji um ożliw iło e m ig rac y jn y m p o lity k o m w ęg ierskim , zw łaszcza K ossuthow i, zrozum ie
nie konieczności w sp ó łp ra c y W ęgrów , P o lak ó w i Słow ian P o łudn io w ych w w alce o w o ln o ś ć 1.
W pierw szy ch m iesiącach p o b y tu e m ig ra n tó w p olskich i w ęgierskich na te ry to riu m tu re c k im plan o w an o stw o rz e n ie w S ta m b u le c e n tra li poli ty czn ej, w spólnej dla rew o lu cjo n istó w polskich, w ęgierskich, w łoskich i ru m u ń sk ich . R ozm ow y n a te n te m a t, w k tó ry c h m iędzy in n y m i b rali udział K ossuth, W ysocki i Zam oyski, ro zb iły się n a s k u te k sprzeciw ów A dam a C zartoryskiego. Obok tego P o lacy bardzo często pośredniczyli po m iędzy in te rn o w a n y m i p o lity k am i i w ojskow ym i w ęgierskim i a w ła dzam i tu re c k im i w S ta m b u le 2. W lata ch n a stę p n y c h w sp ó łp raca rew o lu cjonistów polskich i w ęg iersk ich k o n c e n tro w a ła się w lo n d y ń sk im Ko m itecie C e n tra ln y m D em o kracji E u ro p ejsk iej, z k tó ry m ścisły k o n ta k t u trz y m y w a ła C e n tra liz a c ja L ond y ńska T D P 3, a częściowo rów nież w m niejszych ośro d kach sk u p ia ją cy c h g ru p y em ig ran tó w obu naro d o wości 4.
W o k resie w ojny k ry m sk iej W ęgrzy, działając w ścisłym porozum ie niu z d em o k raty czn y m o dłam em em ig racji polskiej, k ilk a k ro tn ie w y stę pow ali n a lo n d y ńsk ich m ity n g ach w o b ro n ie sp ra w y polskiej, p rz y czym
1 L. R u s s j a n , P o la c y i s p r a w a p o ls k a n a W ę g r ze c h w r o k u 1848— 1849, W ar sza w a 1934, s. 270; J. F e l d m a n , S p r a w a p o ls k a w 1848 ro k u , K ra k ó w 1933,
s. 319— 322; A. L e w a k , D z ie je e m ig r a c ji p o ls k ie j w T u r c ji (1831— 1878), W arsza w a 1935, s. 67— 68; M. H a n d e l s m a n , A d a m C z a r to r y s k i t. III, cz. 1, W arszaw a 1950, s. 10— 11.
2 C iek aw e w ia d o m o ści o k o n ta k ta ch P o la k ó w z W ęgram i na te r e n ie T u rcji zn aleźć m ożn a w w y d a w n ic tw a c h : Fr. S о к u 1 s к i, W k r a ju i n a d B o sfo r e m , w y d . М. T у r o w i с z, W ro cła w 1951 (k oresp on d en cja S o k u lsk ieg o z W. D araszem z r. 1851); J e n e ra ł Z a m o y s k i 1803— 1868 t. V, P ozn ań 1922, oraz op racow an iach : M. H a n d e l s m a n , op. cit., t. III, cz. 1, s. 21 n., t. II, s. 241— 251; A. L e w a k , op. ci.t., s. 68; A . L e w a k , D zia ła ln o ść p o ls k a n a W sc h o d zie , W arszaw a 1933, s. 17.
3 A. L e w a k , D zia ła ln o ść p o ls k a n a W sc h o d zie , s. 18; H. P o m o r s k a , S ta
n is ła w W o rcell, W S tu le c ie W io sn y L u d ó w t,. IV, s. 85; B. L i m a n o w s k i , S ta n is ła w W o rcell, W arszaw a 1848, s. 296, 382.
4 K . M o r a w s k i , P o la c y i s p r a w a p o ls k a w d z ie ja c h I ta lii w la ta c h 1830—
1866, W arszaw a 1937, s. 140 n. PRZEGLĄD HISTORYCZNY
298 J E R Z Y ZD R A D A
o s tre ich w ypow iedzi sk iero w an e b y ły głów nie p rzeciw A u s t r i i 5. Częścio w o a n ty a u stria c k ie zab arw ien ie m iała też w sp ółp raca W ysockiego z gen. K lap k ą n a te re n ie T u rc ji w czasie p rac p rzy go tow u jących tw o rzen ie le gionów polskiego i w ęgierskiego 6. K o n ta k ty zacieśnione w czasie w o jn y w schodniej pom iędzy d em o k ratam i polskim i a e m ig ran ta m i w ęgierskim i w p ły w a ły w d u ży m sto p n iu n a w spółpracę polityczną w S ta m b u le oraz K sięstw ach N ad d u n ajsk ich , ro zw ija ją c ą się pom iędzy M iłkow skim a gen. T ü rre m i K la p k ą 7.
W idoczne ożyw ienie w sp ó łp racy polsko -w ęgierskiej n astą p iło jed n ak dopiero w o k resie w o jn y F ra n c ji i P ie m o n tu z A u strią w 1859 r. i od tego m o m en tu w spó łd ziałan ie rew o lu cjo n istó w polskich i w ęg iersk ich rozw i jało się n ie p rz e rw a n ie aż do czasów p o w stania styczniow ego.
R ew olucjoniści polscy, m arz ąc y o czynnej w alce, spodziew ali się w y b u ch u ogólnego p o w stan ia lu d ó w A u strii, skierow anego przeciw H abs bu rg o m 8. Szczególne nadzieje w iązano z po w stan iem W ęgrów , stą d też działająca n a te re n ie W łoch e m ig rac ja w ęg ierska u w ażan a b y ła za a w an gard ę przyszłego ru c h u zbrojnego. W te j sy tu a c ji pow stał p la n o rg a n i zacji legionu polskiego, m ająceg o pod dow ództw em M ierosław skiego w al czyć po stro n ie W łochów, a n a stęp n ie doszło do b ezpośrednich k o n tak tó w P o lak ów z gen. T ü rre m i K lap ką, zakończonych porozum ieniem p rze w i dującym , w obec tru d n o śc i p olitycznych uniem o żliw iający ch stw orzenie o dręb n eg o leg io n u polskiego (obaw a in te rw e n c ji dyplom atycznej Rosji), p rzy jm o w an ie o ch o tn ik ó w polskich do tw orzonego legionu w ęgierskiego 9. O bok tego P o lacy i W ęg rzy p lan o w ali szeroką i śm iałą w założeniach a k cję w ojskow ą, k tó re j celem było w yw ołan ie p ow stań narod ow y ch w A u strii i Polsce, a n a stę p n ie sprow okow anie w o jn y pow szechnej p rz e ciw caratow i, spo dziew ając się, że ty m sposobem w stosunkow o k ró tk im czasie zaró w no P o lsk a ja k i W ęgry od zy sk ają sw ą n iep o d le g ło ść 10. O środkam i w sp ó łp racy P o la k ó w i W ęgrów b y ły p ółnocne W łochy o raz S zw ajcaria. W e W łoszech W ęgrzy, a zw łaszcza K lapk a, pró bo w ali po śred niczy ć p o m iędzy P o lak am i a w ładzam i w łoskim i w o k resie zatarg ó w o szkołę w ojskow ą w Cuneo, n a to m ia st w S zw ajcarii k o n c e n tro w a ła się a k c ja p ro p ag an d o w a w spó ln ej sp ra w y poprzez gazetę ,,1’É sp éran ce“ u .
R ok 1860 u p ły n ą ł n a p rzygotow aniach, w sposób n ie je d n o k ro tn ie de m o n stra c y jn y , a k c ji a n ty a u s tria c k ie j przez rew o lu cjo n istó w w ęg ierskich a częściowo i polsk ich 12, ta k że w y d a rz en ia t e n ie u szły uw agi k o resp o n d entów g azet galicyjskich , zam ieszczających o niej re la c je obszerne i bez c ien ia k r y t y k i 1S. P la n y te, nie zrealizow an e w o k resie w o jn y 1859 i w y
5 T. T. J e ż , O d k o le b k i p r z e z ż y c ie t. II, K r a k ó w 1936, s . 93; A . L e w a k ,
D z ie je e m ig r a c ji p o ls k ie j w T u r c ji, s. 97— 98; M. H a n d e l s m a n , op . cit., t. III,
cz. 1, s . 181 n.; B . L i m a n o w s k i , H is to r ia d e m o k r a c ji p o ls k ie j t. II, W arszaw a 1957, s. 287; В . L i m a n o w s k i , S ta n is la w W o r c e ll, s. 372, 381— 393.
9 T. Τ. J e ż , op. cit., t. II, s. 93; M. H a n d e l s m a n , op. cit. t. I l l , cz. 1, s. 274, cz. 2, s. 482; A . L e w a k , D z ie je e m ig r a c ji p o ls k ie j w T u rc ji, s. 113 n.
7 T. T. J e ż , op. cit., t. II, s. 159, 234— 235; A . L e w a k , D z ie je e m ig r a c ji
p o ls k ie j w T u r c ji, s. 158.
8 K . M o r a w s k i , op. cit., s. 151; W ł. M i c k i e w i c z , P a m ię tn ik i t. I, W ar sz a w a 1926, s. 301.
9 K . M o r a w s k i , op. cit., s. 153— 154.
10 W ł. M i c k i e w i c z , P a m ię tn ik i t. I, s. 302, 350; t e n ż e , E m ig ra c ja p o ls k a
1860— 1890, K ra k ó w 1908, s. 12— 13, 23.
11 P or. W ł. M i c k i e w i c z , P a m ię tn ik i t. I, s. 355 n., t. II, s. 208, 217, 231. 12 A k cja ta b y ła m o n to w a n a w d u żej m ierze p rzez C avoura — A. L e w a k ,
P o lsk a k o r e s p o n d e n c ja J. G a r ib a ld ie g o , K r a k ó w 1932, s. 59— 60.
S T O S U N K I P O L S K O -W Ę G IE R S K IE 1859— 1862 299
p adk ów 1860 r., o d ż y ły w 1861 r. P ro je k to w a n o w ów czas akcję sp rzy m ierzonych oddziałów rew o lu cjo n istó w w ęgierskich, w łoskich i polskich przeciw ko A u strii, .zm ierzając do w y w o łan ia ogólnonarodow ego p o w sta n ia w ęgierskiego. Nieco w cześniej z podobną in ic ja ty w ą w y stą p ił M ie rosław ski, zach ęcający do ląd o w an ia n a w y b rzeżu d alm aty ń sk im i m a r szu przez K ro a c ję n a W ęg ry u .
W iadom ości o p rzy go to w an iach re w o lu c y jn y ch i pogłoski o bliskim ju ż w y b u c h u p o w sta n ia n a W ęgrzech w p ły n ę ły n a powzięcie przez część d ziałaczy g alicy jsk ich , liczących n a k lęskę A u strii, p lanó w podniesienia p rz y te j okazji sp ra w y polskiej. N ato m iast m łodzież, zachęcana licznym i doniesieniam i prasow ym i, w ie lo k ro tn ie p rzesadnym i, pociągana blaskiem im ien ia.G arib ald ieg o , k reo w an eg o n a w odza rew o lu cji eu ro p ejsk iej, spie szy ła do W łoch do legionów polskiego i w ęgierskiego 15.
Jed no cześn ie w obec w z rastająceg o ru c h u narodow ego w K ró lestw ie doszło w P a ry ż u do bezpośredniego p o ro zu m ien ia pom iędzy G arib aldim , M ierosław skim i K lap k ą, k tó re p rzew id y w ało pom oc rew o lu cjo n istó w eu ro p ejsk ich , głów nie W ęgrów i W łochów, w w y p a d k u w y b u c h u p o w sta n ia n a ziem iach polskich ie.
Obok w sp ó łp ra c y e m ig racji p olskiej i w ęgiersk iej, k tó re j poszczególne e ta p y nie są jeszcze do stateczn ie z n a n e i czekają n a g ru n to w n e o praco w anie, doszło do pow ażnego zbliżenia p om iędzy p o lity k am i polskim i i w ęg iersk im i p rze b y w ają cy m i w k ra ju . Zbliżenie to um ożliw ione zostało przez zm ianę k ie ru n k u p o lity k i w e w n ętrzn e j w m o n arch ii h ab sb u rsk iej i w y stą p ie n ie n a w idow nię p olity czn ą na W egrzech obozu liberalnego, sk u p iająceg o przed staw icieli ziem iań stw a i b u rżu azji, a w G alicji tzw . au tonom istów , w sk ła d k tó ry c h w chodzili szlacheccy k o n serw aty ści i u m ia rk o w a n i dem okraci m ieszczańskiego pochodzenia. Zarów no lib e rali w ęgierscy, ja k i autonom iści g alicy jscy dążyli do p rzejęcia pełn i w ładzy k rajo w e j w sw e ręce, co przesądzało ich n e g a ty w n y sto su n ek do w szel kich p ró b całkow itego sc en traliz o w an ia p ań stw a, •wychodzących z W iednia i spow odow ało sz u k an ie p o ro zu m ien ia p o lity k ó w polskich z w ęgierskim i. Z naczenie ich w sp ó łp ra c y było n ie m n iejsze niż so lid a rn e działan ie rew o lucjo n istó w i w znacznym sto p n iu p rzyczyniło się do u g ru n to w a n ia p rz y jaźn i o bu narodów , ty m bard ziej, że W alka p o lity czn a z cen tralizm em a u stria c k im zaangażow ała szerokie rzesze społeczeństw polskiego i w ę gierskiego. T e k o n ta k ty , n acech o w an e legalnością i u m iark o w an iem dzia łania, m ia ły też w p ły w n a p óźniejszą w spółpracę p o lsko -w ęgierską w cza sie po w stan ia styczniow ego.
W o p a rc iu o ów czesną p rasę g a licy jsk ą o raz m a te ria ły ręk o p iśm ien n e z A rch iw u m C zarto ry sk ich w K rakow ie, A rchiw um Państw o w eg o w K rak o w ie o raz B iblioteki PA N w K rak o w ie p ra g n ie m y przedstaw ić, głów nie o d stro n y polskiej, zarów no przebieg, ja k i atm o sferę stosunków polsk o-w ęgiersk ich w g ran icach m o n arch ii h ab sb u rsk iej.
14 K . M o r a w s k i , op. cit., s. 164— 165. A . L e w a k , P o ls k a k o re s p o n d e n c ja
J. G a rib a ld ie g o , s. 60— 61.
15 T. T. J e ż , op. cit., t. И , s. 279 n. A . L e w a k , P o ls k a k o r e s p o n d e n c ja J. G a rib a ld ie g o , s. 58; St. K o ź m i a n , P ism a p o lity c z n e , K ra k ó w 1903, s. 473— 474;
t e n ż e , R o k 1863 t. II, K ra k ó w 1896, s. 86; W. C z a r t o r y s k i , P a m ię tn ik 1860—
1864, w y d . H. W e r e s z y c k i , W arszaw a 1960, s. 28; K. S z a j n o c h a , K o r e s p o n d e n c ja , w y d . H. В а г у с z, t. II, W ro cła w 1959, s. 288, nr 828: L. S iem ień sk i
d o K . S za jn o ch y , K ra k ó w 22 m arca 1861.
16 A . L e w a k , P o lsk a k o r e s p o n d e n c ja J. G a rib a ld ie g o , s. 64; t e n ż e , P o lsk a
300 J E R Z Y Z D R A D A *
K ląsk a A u strii w w o jn ie z W łocham i i F ra n c ją w 1859 r. pozw oliła n a u jaw n ie n ie się pow ażnego k ry zy su w ew nętrzneg o, k tó ry dotyczył n ie ro zstrzy g n ięty ch , a je d y n ie re a k c ją B acha p rzy tłu m io n y ch , a sp ira c ji n a rodów M onarchii. Szczególnie n iebezpieczny dla całości p a ń stw a był a n ty a u s tria c k i ru c h W ęgrów , w zm ocniony żyw ą tra d y c ją la t 1848— 1849. Od tego też m o m en tu k o n flik t w ę g ie rsk o -au stria ck i decydow ał o roz w o ju sy tu a c ji w e w n ętrzn e j w p a ń stw ie i determ in o w ał stanow isko in n y ch k ra jó w koro n n y ch , w ty m i G alicji. S to su n k i au striack o -w ęg iersk ie m ia ły rów nież b ard zo isto tn y w p ły w n a pozycję polityczną A u strii w E u ro p ie 17.
D la p o lity k ó w g alicy jsk ich k o n flik t w ę g ie rsk o -au stria ck i b y ł dosko n a łą o k azją do zam an ifesto w an ia sw ego opozycyjnego stan ow isk a, co uw idaczniało się w p rz y c h y ln y m n a św ie tla n iu w y p ad k ó w ro z g ry w a ją cych się n a W ę g rz e c h 18, czy też fo rm u ło w a n iu opinii og ólnych o k ie r u n k u zm ian w e w n ętrzn y c h w M onarchii, zgodnych z głów nym i zało żeniam i p o lity k ó w w ęg iersk ich 19.
P ierw sze b ezpo śred n ie k o n ta k ty p o lity k ó w polskich i w ęg iersk ich p rz y p a d ły n a o k res o b ra d tzw . W zm ocnionej R ad y P a ń stw a . W ówczas to P olacy, za p o śred n ictw em k o n se rw aty stó w w ęgierskich, głó w nie B a r- koczego i J . A pponyego, s ta ra li się uzyskać sw obody język ow e dla G a licji. Podczas sto su n k o w o częstych sp o tk ań w y m ieniano p o g ląd y o k ie r u n k u p rze m ia n u stro jo w y c h m o n arch ii, zgadzając się n a p o trzeb ę ró w n o u p ra w n ie n ia w szy stk ich h isto ry czn y ch n a ro d o w o śc i20.
Ja k k o lw ie k o b ra d y W zm ocnionej R ad y P a ń stw a i opozycję W ęgrów w ty m o k resie śledzono w G alicji z d u ż y m z a in te re s o w a n ie m 21, to jed n a k dopiero od ogłoszenia D y plom u P aźd ziernikow ego sto su n ek p o lity k ó w p olskich do p ro b lem u w ęgierskiego n a b ra ł w iększego znaczenia, zw łasz cza że p o g ląd y P o lak ó w i W ęg ró w n a isto tę i w arto ść te j u sta w y k o n sty tu c y jn e j b y ły d ia m e tra ln ie różne. Mimo to o pinie o opozycji w ęg ierskiej p u b lik o w an e w p rasie g alicy jsk iej u trz y m a n e b y ły w tonie p rzy c h y l n y m 22, a co w ięcej pojaw iać się zaczęły w ypow iedzi o p o trzeb ie p rz y w ró cenia na W ęgrzech k o n sy tu c ji z 1848 r . 2S. W iele uw agi pośw ięcała p ra s a galicyjska, w ypow iedziom p u b licy stó w i polityków , k tó rz y z a sta
n a w ia ją c się n a d s y tu a c ją w e w n ętrzn ą W ęgier, p o d k reśla li n iepełność i połow iczność refo rm , u w ażając to za przyczy nę n iezadow olenia n a ro d u
17 H. W e r e s z y c k i , A u s tr ia a p o w s ta n ie s ty c z n io w e , L w ó w 1930, s. 16— 17, 22. 18 N p. art. „C zasu” nr 66 z 20 m a rca 1860, p o d o b n ie nr 183 z 11 sie r p n ia 1860; p o ja w ia ły się lic z n e w y p o w ie d z i p o d k reśla ją ce z a n ik a n ie różn ic p o lity c z n y c h p o m ięd zy W ęgram i a S ło w ia n a m i — „P rzegląd P o w s z e c h n y ” nr 61 i 63 z sierp n ia 1860 r. 10 „C zas” nr 151 z 5 lip ca 1860. 20 L. D ę b i c k i , P o r tr e ty i s y l w e t k i z X I X s tu le c ia t. II, K r a k ó w 1906 s. 284; H. L i s i c k i , A n to n i Z y g m u n t H e lc e l t. II, K r a k ó w 1882, s. 79— 80; F r. S t a r o w i e y s k i , P o la c y w e W z m o c n io n e j R a d zie P a ń s tw a 1860 ro k u , K ra k ó w 1909; L. S a p i e h a , W sp o m n ie n ia , K ra k ó w 1912, s . 269.
21 Ś w ia d czą o tym lic z n e art. w „C zasie” (nr 194, 199, 201, 220, 223) oraz „ P rzeg lą d zie P o w s z e c h n y m ” (nr 60, 61, 77, 79), a n a lizu ją ce s ta n o w isk o p o lity k ó w w ę g iersk ich .
22 „P rzegląd P o w s z e c h n y ” n r 97, 98, 99. 104, 106 z listo p a d a i g ru d n ia 1860 roku. O p ozycja w ę g ie r sk a b u d ziła z a in te r e so w a n ie n ie ty lk o w G a licji — por. I. C s a p - 1 a r o s, M a g y a r o rsza g K r a s z e w s k i p u b lic is z tik a i m u n k a ssa g & b a n (W ęgry w p u b li c y s ty c e p o lity czn ej K ra szew sk ieg o ), „R ocznik B ib lio te k i P A N w K r a k o w ie ” t. IV ,
1958, s. 275— 310.
S T O S U N K I P O L S K O -W Ę G IE R S K IE 1859— 1862 301
w ę g ie rs k ie g o 24. O bok tego w ielo k ro tn ie sygnalizow ano zan ik anie a n ta gonizm u sło w ia ń sk o -m a d z ia rsk ie g o 25 o ra z k o n ta k ty m łodzieży a k a d e m ickiej polskiej i w ę g ie rs k ie j2β.
O pozycyjne stanow isko W ęgrów działało tak ż e pobudzająco n a poli ty k ó w g alicyjskich 27. W idocznym tego dow odem b ył ogłoszony w poło w ie g ru d n ia I860 r. a rty k u ł p ro g ram o w y „C zasu“, ż ą d ający szerokich p ra w auton o m iczn y ch dla G alicji, k tó ry n a stę p n ie sta ł się podstaw ą do· o p raco w an ia p ro g ra m u politycznego G alicji. W a rty k u le ty m o dw oływ a nie się do p rz y k ła d u W ęg ier b yło jed n y m z n a jw ażn iejszy ch a rg u m e n t ó w 28. O b serw ując bacznie rozw ój w y p ad kó w n a W ęgrzech p o lity cy ga licyjscy szybko doszli do p rzek o n an ia, że p o stan ow ienia D yplom u P a ź dziernikow ego n ie załagodziły an tag o nizm u w ęgiersko-austriackiego., a n a w e t rozw iew ając złudzenia p rzy c z y n iły się do zao strzenia n a p ię c ia 29. P o la cy przypuszczali n aw et m ożliw ość zb ro jneg o p o w stania W ęgrów p rzeciw m onarchii, m ająceg o n a celu u tw o rzen ie sam odzielnego, n iep o d ległego p a ń stw a 30 i p o d k reślali p op u larn o ść w śró d W ęgrów h asła: „W ęgry przez W łochy a P o lsk a przez W ę g ry “ 31.
Mimo o ficjaln y ch i p o u fn y ch w iadom ości, całość s y tu a c ji w e w n ętrz nej w k ra ja c h w ęg iersk ich n ie b y ła po lityk om polskim d o k ład n ie znana. S p ra w a ta n a początk u 1861 r. b y ła bardzo isto tn a, gdyż o pozycja W ęgrów wobec D yplom u P aździern ik o w eg o sta w ia ła ich w sprzeczności z dąże n iam i au to n o m istów g alicyjskich, dla k tó ry c h o d m o m en tu sfo rm u ło w a nia żądań w styczniow ym a d re sie do S ch m erlin g a D yplom sta ł się pod staw ą politycznego· działania. Toteż podróż polityczną, ja k ą o d b y ł A u gust G orayski, b o g aty ziem ianin galicyjski, w po czątkach 1861 r. do P esztu, uznać n ależy za k ro k zm ierzający do w y ja śn ie n ia au ton om isto m g a lic y j skim sy tu a c ji polityczn ej w k ra ja c h K o ro n y św. Szczepana o ra z u ła tw ie nia ta k ty k i w alki z c e n tralizm e m w ied eń sk im przez w yzyskanie w szyst kich sp rz y ja ją c y ch elem en tó w w stan o w isk u W ęgrów . Przypuszczać m ożna, że je d n y m z celów po d ró ży było ta k ż e zbad an ie n a stro jó w spo łeczeństw a w ęgierskieg o i podan ie o nich w iadom ości N apoleonow i III, k tó ry od czasu w o jn y 1859 r. z uw agą śledził rozw ój w y pad k ów w m o n a rc h ii h a b sb u rsk iej. G orayski, m ają cy na W ęgrzech liczne osobiste k on ta k ty , m iał m ożność dokładnego zbad an ia stano w isk a poszczególnych
24 N p. p rzed ru k art. hr. K arola Z aya z „W ander e r a ” — „P rzegląd P o w sz e c h n y ”' nr 92 z 8 listo p a d a 1860.
25 „P rzegląd P o w s z e c h n y ” nr 97 z 22 listo p a d a 1860, P ro jek t u n ii K roacji, S ła w o n ii i D a lm a cji z W ęgram i.
26 „P rzegląd P o w s z e c h n y ” nr 92 z 8 listo p a d a 1860.
27 M. H a n d e l s m a n , op. cit., t. III, cz. 2, s. 681, pod aje, że p o lity c y g a li cy jsc y k o n ta k to w a li się z H o telem L am b ert prosząc o in str u k c je d z ia ła n ia w ra zie za o strzen ia się sy tu a c ji n a W ęgrzech. A d am C zartorysk i z k o le i zw ró ci! s ię w tej sp r a w ie do N a p o leo n a III, p rosząc o w sk a z ó w k i. W sty czn iu 1861 r. C zartorysk i rad ził k o n se r w a ty sto m g a lic y jsk im u m ia rk o w a n ie.
28 „Czas” nr 287 z 15 g ru d n ia 1860, art. red.; „P rzegląd P o w s z e c h n y ” n r 2 z 3 sty c z n ia 1861; H . L i s . i c k i , op. cit., t. II, s. 94— 96.
29 S u r le m a n ife s te d e l ’E m p e re u r d ’A u tr ic h e , K r a k ó w 1 listo p a d a 1860, lis t do H o telu L am b ert, p ra w d o p o d o b n ie Ja n a T a r a o w sk ie g o , BC z. 5688, s. 100— 101. P odob. b ez au tora do H o telu L am b ert, W ied eń 26 p a źd ziern ik a 1860, BC z. 5740, s. 86— 87.
30 C o rre sp o n d a n c e s d e V ie n n e , 7 g ru d n ia 1860, b ez au to ra do H o te lu L am b ert, BC z. 5740, S. 93— 95.
302 J E R Z Y Z D R A D A
stro n n ic tw o ra z n a s tro jó w szerokich m as społeczeństw a w ęgierskiego 32. W sw ym rap o rc ie G oray sk i sc h ara k te ry zo w a ł p o lityczn e stro n n ictw a w ęg iersk ie sto jące n a czele ru c h u narodowego·, szczególnie w ysoko ocenił d ziałanie stro n n ic tw a lib e raln e g o F ra n cisz k a D eâka i Józefa Eötvösa, pod k reślił legalność ich w y stąp ień, a jednocześnie su g ero w ał m ożliw ość z b ro jn eg o p o w stan ia W ęgrów przeciw ko A u strii w razie sp rz y ja ją c ej sy tu a c ji m iędzy n aro d o w ej. U derza p rz y ty m c h a ra k te ry sty c z n a dla ówczes n y ch lud zi w ia ra w e w szechm oc N apoleona III i u zależn ian ie o d jego w oli losów W ęgier i P o lsk i 33.
P o rozm ow ach z p rzyw ódcam i stro n n ic tw w ęgierskich, w czasie k tó ry c h s ta ra ł się G oray sk i w y b ad ać ich sto su n ek n ie ty lk o do ru c h u a u to nom icznego w G alicji, ale p rzed e w sz y tk im do sp ra w y polskiej i m ożli w ości w spółdziałania, stw ie rd z ił on, że jak k o lw iek „sy m p atie w naro dzie w ę g ie rsk im dla P o lak ó w są w ielk ie“ , to je d n a k „nic rzeteln eg o po W ęg rach spodziew ać się nie m ożem y“ 34. S ta n t e n zd aniem G orayskiego spow odow any b y ł o b aw ą W ęgrów p rze d a g re sją R o s ji35. G oray ski zw ra cając sw y m w ę g ie rsk im rozm ów com uw agę, że bezpieczeństw o w olności W ęgier zależy od p rzy w ró c e n ia n iepodległej P olski, k tó ra o dep ch n ęłab y R osję od g ran ic K o ro n y św. Szczepana, u słyszał w odpow iedzi, że po u zy sk an iu sam odzielności p o lity czn ej W ęgry, m a ją c n a tu ra ln e g ranice od północy i sp raw ę po lsk ą jak o a tu t p rzeciw k o R osji w sw ych ręk ach , będą w s ta n ie sp araliżo w ać je j ag resy w n e z a m ia r y 36. O trzy m ał rów nież za pew nienie, że po u z y sk an iu niepodległości W ęg rzy u dzielą pom ocy s p ra w ie polskiej. W zw iązku z ty m w raz ie w o jn y z A u strią początkow o n ie m ożna b y u tw o rzy ć osobnego legionu polskiego, a jed y n ie form ow ać d ro b n e odd ziały polskie, p rzy d zielan e do w iększych g ru p w o jsk a w ęg ier skiego. P rz e d sta w ia ją c sy tu a c ję p o lity czn ą w k ra ja c h w ęg iersk ich o raz graniczących z W ęgram i, G orayski n ie b ez zadow olenia stw ierd ził, że od czasów w o jn y 1848— 1849 zaszła o lb rzy m ia zm iana w sto su n k u S łow ian P o łud nio w y ch do W ęgrów , ta k że ścisła w sp ó łp raca m iędzy nim i sta ła się rea ln a. Z p rzeb ieg u i atm o sfe ry rozm ów z p o lityk am i w ęgierskim i G orayski w y sn u ł dw a w nioski: o p o trzeb ie w p ły w a n ia za p o średn ictw em N apoleona III n a w zm ocnienie p ropolskich sy m p atii przyw ódców ru c h u
32 S u g e r u je to S t. K o ź m i a n , P ism a p o lity c z n e , s. 475, d odając, ż e podróż
o d b y ła się z in ic ja ty w y H o telu L am b ert. P rzy p u szczen ie to p o tw ierd za te k s t r a p o rtu G oraysk iego, p rzesła n eg o do H o te lu L am b ert, w k tó ry m bardzo często p o d k r e śla ł zn a czen ie N a p o leo n a III, BCz. 5688, s. 265— 276.
33 BCz. 5688, s. 265— 268. „Jak w sz y stk o co teraz n a ś w ie c ie się d zieje, ta k i sp ra w a w ę g ie r sk a op iera się o cesa rza N ap oleon a, od jego w sk a z ó w e k zależy. K raj sp o g lą d a z za u fa n iem k u n iem u i o czek u je sk u teczn ej p o m o cy ” (s. 269). „W szystk o w ię c ja k n a tera z za leż y od te g o w ie lk ie g o c z ło w ie k a ” (s. 271). Por. H . W e r e s z y c k i , H o te l L a m b e r t i O b ó z B ia ły c h p r z e d w y b u c h e m p o w s ta n ia s ty c z n io w e g o , P H L, 1959, s. 517.
34 BC z. 5688, s. 273 i 271 P o d o b n ie są d ził K ra szew sk i — I. C s a p l a r o s , op. cit., s. 308.
35 BC z. 5688, s. 270. G oraysk i su g ero w a ł, że w P a ry żu p o m ięd zy em ig ra n ta m i w ę g ie r sk im i a am basad orem R osji K isie le w e m to c z y ły się ro zm o w y , k tó re m ia ły d op row ad zió d o k o m p ro m isu zo b o w ią zu ją ceg o R o sję do n e u tr a ln o śc i w sp ra w a ch w ę g ie r sk ic h , a W ęgry do n iep o p iera n ia sp r a w y p o ls k ie j.
33 T am że, s. 273. G oraysk i p rzy ty m zazn aczył: „N a ty m zd a je s ię o p ierają ca łą s w ą siłę w zg lęd em R osji i p ragn ą nas m ieć za n a rzęd zie sw e j p o lity k i, k tó ra jak n a te r a z ca łk iem n ie dąży w m oim w id z e n iu rzeczy do p op arcia sp r a w y n iep o d leg ło ści P o lsk i. Co w ię c e j p o w iem , W ęgry bard ziej s ię b ęd ą b a ły w są s ie d z tw ie s w y m siln e j P o lsk i, n a p r z e c iw k tó rej n ie będą m ia ły e le m e n tu g ro żą ceg o , ja k R o sji, k tó rą za w sze w y w o ła n ie m k w e s tii p o lsk ie j p a ra liżo w a ć m o g ą ”.
S T O S U N K I P O L S K O -W Ę G IE R S K IE 1859— 18S2 303
narodow ego n a W ęgrzech o raz o konieczności u trz y m y w a n ia ścisłego k o n ta k tu z em ig racją w ęg iersk ą, k tó ra w przeciw ieństw ie do legalności i u m ia rk o w a n ia k r a ju „m a zaw sze k u o stateczn em u re z u lta to w i oczy zw rócone i w ty m k ie ru n k u b ezp rzestan n ie p ra c u je “ 37.
T reść ra p o rtu G orayskiego, p rzy ję te g o z u zn an iem w H otelu L am b e rt 38, w sk azu je, że k o n fero w ał o n głów nie ze stro n n ictw e m tzw . później rezolucjonistów , kiero w an y ch przez W ładysław a T elekyego, k tó re w ty m czasie stało n a czele ru c h u narodow ego, a ty lk o w części rów nież z p a rtią lib e ra ln ą D e ś k a 39. R ap o rt G orayskiego, ja k k o lw ie k bezpośrednio sk ie ro w a n y do H o telu L a m b ert, n ie b y ł ta je m n ic ą d la k o n se rw aty stó w g ali cyjskich, ty m b a rd z iej że jeg o a u to r u trz y m y w a ł blisk ie sto su n k i z A da m em P o to ck im i W odzickim . Toteż p rz y ją ć m ożna, że uśw iadom ił on a u to n o m isto m g alic y jsk im tru d n o śc i w alk i o w yo d ręb n ien ie p row in cji, zw łaszcza że spodziew ane p o p a rc ie W ęg ró w m ogło okazać się ilu zją. Oznaczało to pow stanie zasadniczych tru d n o śc i n a drodze do u tw o rzen ia z G alicji P ie m o n tu polskiego, o czym m y śleli w ty m czasie zarów no k o n serw aty ści em ig racy jn i, ja k i galicyjscy.
P o k ilk u ty g o d niach, k ied y s y tu a c ja w k ra ja c h w ęg iersk ich w skazała na d o m inu jącą rolę k ie ru n k u leg a ln ej opozycji i ew en tu aln o ść w o jn y dom ow ej o d su n ię ta została n a p la n dalszy, siłą rzeczy k o n ta k ty p o lity ków g alicyjskich z w ęgierskim i n a b ra ły dużego znaczenia. W y d an ie przez rzą d S c h m erlin g a P a te n tu Lutow ego, zapow iadającego całko w itą c e n tra
lizację p aństw a, w yw ołało n iezadow olenie i w k ra ja c h w ęgierskich i w G alicji i p rzyczyniło się do zao strzen ia opozycyjnej w alki. W ęgrzy, przeciw staw iając się centralizm ow i, szczególnie n iec h ę tn ie p rzy ję li u tw o
rzenie p a rla m e n tu o g ó lnoaustriackiego, sk ładająceg o się z delegatów w szy stk ich sejm ó w krajo w y ch . Z ch w ilą o tw a rc ia o b ra d R ad y P a ń stw a w końcu k w ie tn ia 1861 r. sta ło się w iadom e, że p ro b le m w ęg iersk i w szedł w decy d ującą fazę. W szystk ie s tro n n ic tw a Izb y D ep u tow any ch Rady P a ń stw a oczekiw ały sprecyzow ania stan o w isk a s e jm u w ęgierskiego w ie
dząc, że o d tego zależało o blicze p a rla m e n tu 40.
P o la cy w p ełn i zdaw ali sobie sp raw ę z w ażności o b ra d R a d y P a ń stw a dla zakończenia sp o ru au striack o -w ęg iersk ieg o , to te ż p ra s a galicy jska p rzep ełn io n a b y ła w ypow iedziam i o p rzeb iegu w y p ad k ó w n a W ęgrzech, sta n o w isk u Izby D ep u to w an y ch w sp raw ie w ęg iersk iej, p rz y czym k r y
ty k o w an o a n ty w ę g ie rsk ie w y stąp ien ia d ep u to w an y ch n ie m ie c k ic h 41. Liczba ty c h głosów w zrosła, gd y w połow ie m a ja 1861 r. se jm w ęgiersk i o b rado w ał n a d p ro je k te m D eâka, o k reśla ją c y m p raw n o -p o lity c z n y sto su n e k K o ro n y św. Szczepana do całości m o n a rc h ii42. D zienniki g alicy jskie
37 T am że, s. 271— 272, 274, 275— 276.
38 P lic h ta d o W ł. C zartorysk iego, P a ry ż 26 m a rca 1862, BCz. E w . 1146, s. 71 n. 39 T o p rz y p u sz c z e n ie p o tw ie r d z a su g e r o w a n a p rzez G o ra y sk ieg o k o n ieczn o ść w e jśc ia w o so b iste k o n ta k ty H o te lu L a m b ert z e w sp ó łp ra co w n ik a m i T e le k y e g o na te r e n ie P aryża: p łk K ise m i H orn em . B C z. 5688, s . 275.
40 J. R e d l i c h , D a s ö ste rre ic h isc h e S ta a t s - u n d R e ic h sp r o b le m . G e sc h ic h tlic h e
D a rste llu n g d e r In n e r e n P o litik d e r H a b s b u rg is c h e n M o n a rch ie v o n 1848 b is z u m U n te rg a n g d e s R e ic h e s t. II, L e ip z ig 1926, s. 151.
41 „C zas” nr 103 z 4 m a ja 1860, W ied eń 2 m a ja 1861; „C zas” nr 105 z 7 m aja 3861, W iedeń 5 m a ja .1861; „C zas” nr 107 z 11 m a ja 1861, W iedeń 7 m a ja 1861. U w a g ę P o la k ó w sz czeg ó ln ie z a jm o w a ła ta je m n ic z a w ó w cza s sp ra w a śm ierci W ła d y sła w a T elek y eg o , p rzy w ó d cy str o n n ic tw a r ezo lu c jo n istó w . A d a m P o to ck i do ż o ny K atarzyn y, W ied eń 9 m a ja 1861. W A P W a w el, P o t. D . 265.
42 P rogram F ra n ciszk a D e śk a , lib e r a ła i u m ia rk o w a n eg o p o lity k a w ęg iersk ieg o , p rzew id y w a ł w y s ła n ie do cesarza ad resu z p o stu la ta m i n ie z a w isło śc i p o lity czn ej
304 J E R Z Y ZD R A D A
p rz e d ru k o w a ły w całości m ow ę D eâka i o b szernie p rze d staw ia ły p rzebieg o b rad sejm u peszteńskiego, tra fn ie c h a ra k te ry z u ją c o lb rzy m ie w rażenie przem ó w en ia D eâka n a W ęgrzech i w W iedniu 4S. O ceniając ogólny c h a r a k te r k o n flik tu publicyści polscy uw ażali, że n a b ra ł on cech sp ra w y m ię d z y n a ro d o w e j44. Coraz częściej też p o d k reślano zbieżność p ro g ram ó w polity czn y ch fed eralistó w , w ty m ta k ż e Polaków , z dążeniam i W ęgrów o raz korzyści ze w spólnej w alk i z cen tralizm em w iedeń skim 45. P rz y p u sz czano n aw et, że w spó łd ziałan ie fed eralistó w z W ęgram i doprow adzi do o b alen ia g a b in e tu S ch m erlin ga, k tó ry w opinii jego p rzeciw ników b y ł głów ną przeszkodą n a drodze do realizacji autonom icznych p o stanow ień D yplom u P aździernikow ego 4e.
W d ru g ie j połow ie m a ja 1861 r. głów nym p ro b lem em dla p o lity k ó w g alicy jsk ich b yła n iero z strzy g n ię ta sp ra w a o besłania przez W ęgrów R ady P a ń stw a . P o lacy w ątp ili w m ożliw ość przy b y cia dep u to w an y ch w ęg ier skich w istn iejącej sy tu a c ji i w b re w p a n u ją c y m o piniom uw ażali p e r tra k ta c je pom iędzy sejm em w ęg iersk im a R adą P a ń stw a za niem ożliw e 47. M imo uw ażnego śledzenia rozw oju w yp ad k ó w n a W ęgrzech, P o lacy nie znali d o k ład n ie planó w polityków w ęgierskich , a zw łaszcza ta k ty k i, jak ą zam ierzali stosow ać w w alce ze S ehm erlingiem . Spow odow ało to p o trzeb ę n aw iązan ia osobistych k o n ta k tó w m iędzy praw icow ą m n ie j szością R ad y P a ń stw a a p o lity k am i w ęgierskim i. D otyczyło to zwłaszcza P olaków , jako że w śró d n ieje d n o lite j opozycji anty sch m erlin g o w sk iej n a j w ięcej danych do p e rtra k ta c ji z W ęgram i m iała g ru p a d ep u to w an y ch po l skich z ra c ji b ra k u jak ich k o lw iek za ta rg ó w n a tu r y narodow ościow ej o raz tra d y c ji w spólnych w a lk w o k resie W iosny L udów . P ierw szy k ro k w y szedł od K oła Polskiego, k tó re w połow ie m aja 1861 r. p ostanow iło n a
W ęgier h isto ry czn y ch , p rzy w ró cen ia k o n sty tu c ji z r. 1848 i op arcia zw ią zk u a u str ia c k o -w ę g ie r s k ie g o ty lk o n a u n ii p erso n a ln ej. P rogram ten od rzu cał c a łk o w ic ie za ró w n o D y p lo m P a ź d ziern ik o w y jak i P a te n t L u to w y . Z w o len n icy p rogram u D eâk a tw o r z y li w s e jm ie p eszteń sk im tzw . str o n n ic tw o a d reso w e, n ie m ie li je d n a k ż e w ięk szo ści. P rzeciw k o D eń k o w i w y stę p o w a ło tz w . stro n n ictw o r ezo lu c jo n istó w , k ie r o w a n e p rzez W ła d y sła w a T elek y eg o , a n a stę p n ie K o lo m a n a T iszę, w .ysu w ające w zasad zie te sa m e żąd an ia, le c z ż ą d a ją ce w ie k sz e j b ezw zg lęd n o ści w p o lity czn y ch ta rg a ch z rząd em . P or. J. R e d l i c h , op. cit., t. II, s. 39— 83; t e n ż e , K a is e r
F ra n z J o se p h v o n Ö s te r re ic h , B erlin 1929, s. 271— 274; E. W e r t h e i m e r , G ra f J u liu s A n d r a s s y . S e in L e b e n u n d S e in e Z e it t. II, S tu ttg a r t 1910, s. 151— 154.;
W. R o g g e , O e ste r re ic h v o n V ila g o s b is z u m G e g e n w a r t t. II, L e ip z ig -W ie n 1873, s. 133— 145; E. L u k i n i c h , D z ie je W ę g ie r w sz k ic a c h b io g r a fic z n y c h , B u d a p eszt 1938, s. 215— 216; F ra n c is ze k D eäk. Ż y c io ry s, „ B ib lio tek a W a rsza w sk a ” 1876, t. И , s. 80— 83; E. L i p n i c k i , H r a b ia J u liu sz A n d ra ss y , „ B ib lio tek a W a rsza w sk a ” 1890, t. II, s. 56— 59.
43 „C zas” nr 110— 114 z m a ja 1861, art. red. i k oresp o n d en cje z W iednia. 44 „Czas” nr 124 z 2 czerw ca 1861, art. red.
45 „G łos” nr 105 z 7 m a ja 1861, W ied eń 4 m a ja 1861. „W ęgry sto ją czy sto fe d e r a c y jn ie ” ; „C zas” nr 121 z 29 m a ja 1861, W iedeń 27 m a ja 1861. „Z daje m i się . że p r a w d ziw a k o n sty tu c y jn a a u ton om ia w W ęgrzech b y ła b y siln ą p odporą i d la in n y ch p r o w in c ji chcących a u to n o m ii”. P o d o b n ie „C zas” nr 117 z 24 m a ja 1861; „C zas” nr 112 z 17 m aja 1861, W ied eń 15 m aja 1861. „ J eżeli rząd zgodzi się z W ęgram i, b ęd zie m u sia ł zgod zić s ię p o tem z in n y m i p ro w in cja m i, ch cącym i m ieć sw ą a u to n o m ię i s w ą p o lity с z n o -h isto r y c z n ą in d y w id u a ln o ść. W p rzeciw n y m ra zie b ęd zie m u sia ł ch w y cić się siły albo g u b ić w p różn ych u siło w a n ia ch i k o m b in a cja ch ”.
46 „G łos” nr 104 z 5 m a ja 1861; „C zas” nr 123 z 1 czerw ca 1861; „Czas” nr 128 z 7 czerw ca 1861.
47 „C zas” nr 116 z 23 m a ja 1861, art. red. „ P o jm u jem y u k ła d y z k oron ą, u k ła d y z k rajam i, a le u k ła d ó w z R adą P a ń stw a - - n ie ro zu m iem y w ca le. N ie r o z u m ie ją ich ta k że z a p ew n e i W ęgrzy”.
S T O S U N K I P O L S K O -W Ę G IE R S K IE '1859— 1862 305
w iązać b ezpośredni k o n ta k t z sejm em w ęgierskim , a zwłaszcza D eâkiem . M isja ta została pow ierzona A dam ow i Sapieże 48.
Z asadniczym celem S ap ieh y było zapoznanie się z p ro g ram em i ta k ty k ą p o lity k ó w w ęgierskich, gdyż od tego uzależniano działalność K oła Polskiego, k tó re zam ierzało przez opuszczenie R ady P a ń stw a zap ro testo w ać p rzeciw prób o m u tw o rz e n ia z niej c e n traln eg o p a rla m e n tu . Obok ogólnego zo rien to w an ia się w sy tu a c ji Sap ieh a m iał skłan iać W ęgrów do p e rtra k ta c ji z deleg acjam i poszczególnych sejm ów krajow ych, do za n iech an ia p la n u rozm ów m iędzy deleg acją R ady P a ń stw a jako całości a sejm ow ą delegacją w ęg iersk ą. U pow ażniony został rów nież do zazna czenia, że w raz ie w y su n ięcia przez polityk ów w ęgierskich te j drugiej koncepcji P o la cy przeciw n iej energ iczn ie w y stą p ią 49. T e p la n y Koła P olskiego zm ierzały w p ro st do rozbicia R ad y P a ń stw a , u ch y len ia P a te n tu L utow ego i zm ian y sy stem u rząd ó w w e w n ętrzn y ch w A u strii. B yło rze czą c h a ra k te ry sty c z n ą , że polscy k o n serw aty ści p ra g n ą c zm iany g ab i n e tu p okład ali pow ażne n ad zieje n a sfe ra ch dw orskich, licząc na ich po p a rc ie w w alce ze S chm erlin g iem 50. Z d ru g iej stro n y p rag n ę li oni n a kłonić W ęgrów do zgody n a jednakow e, bez ograniczeń politycznych, tra k to w a n ie w szystkich sejm ów k ra jo w y c h p rz y n a jm n ie j w najbliższym czasie, co w p e w n y m sen sie ró w n ało b y się ak cep tacji planó w fe d e ra c y j nej b u do w y m onarchii.
Sap ieh a p rze b y w ał w P eszcie w n a jg o rę tsz y m o kresie o b ra d sejm u w ęg iersk ieg o i m ógł obserw ow ać w alk ę dw u zasadniczych stro n n ictw : adresow ego, kiero w an eg o przez D eâka, i tzw . rezolu cjo nistó w . B ezpośred nie rozm ow y p rzep ro w ad ził je d n a k ty lk o z g ru p ą D eâka, k tó ra stojąc n a stan o w isk u opozycji leg aln ej bliższą b yła k ieru n k o w i K oła P o lsk ie go 31. W y jech ał z P e sz tu p rzed h isto ry czn ym i o b rad a m i sejm u 5 czerw ca 1861, k ied y m in im a ln ą w iększością głosów przeszedł p ro je k t a d re su D eâka i ty m sam y m został p rz y ję ty jeg o p ro g ra m w alk i o sam odzielność p o lity czn ą W ęgier 32. P rz eb ie g rozm ów pom iędzy S ap ieh ą a lib e raln y m i po lity k am i w ęg iersk im i w sk azu je, że K oło P o lsk ie spodziew ało się zw y cięstw a p ro g ra m u D eâka, n ie p rzy p u szczając istn ie n ia ta k licznej p rze ciw ko n iem u opozycji w sejm ie w ęgierskim .
M isja A dam a S a p ieh y zakończona została p e łn y m pow odzeniem . Po dług ich i w szech stro n n y ch k o n fere n c ja c h z lib e rała m i w ęg ierskim i po znał on do kładnie p ro g ra m D eâka, p rzew id y w an ia dalszego rozw oju w y p ad k ó w o ra z s y tu a c ję w e w n ętrzn ą k ra ju . G łów n y cel m isji został osiąg n ię ty : W ęgrzy w ychodząc z założenia odręb no ści politycznej swego k ra ju , zobow iązali się n ie w y sy łać d e p u ta c ji do R ad y P a ń stw a , n a to m ia st go tow i b y li n a p ro w ad zen ie rozm ów p o lity czn ych z delegacjam i in n y ch se j
48 W y sła n ie S a p ieh y , k tó r y n ie n a le ż a ł d o K o ła P o lsk ieg o , d a w o ło ręk o jm ię d y sk r e c ji d z ia ła n ia i n ie o sła b ia ło lic z e b n ie P o la k ó w w R a d zie P a ń stw a . S . K i e n i e w i c z , A d a m S a p ie h a , L w ó w 1939, s. 63— 64, z a s y g n a liz o w a ł- p rzeb ieg i w y n ik m isji n ie p od ając jej szczeg ó łó w .
49 A d am S a p ieh a d o A d a m a C zartorysk iego, W ied eń 18 m a ja 1861, BCz. 5683, s. 351— 352.
50 T am że.
51 Sam S a p ieh a u sp r a w ie d liw ia ł brak k o n ta k tó w z r e z u o lu c jo n ista m i śm iercią T elek y eg o . W ydaje nam s ię jed n a k , że p r z y czy n y b y ły zn a czn ie g łęb sze, ty m b ardziej ż e stro n n ictw o r e z o lu c jo n istó w po śm ierci T e le k y e g o b yn a jm n iej n ie zrezy g n o w a ło z w a lk i p o lity czn ej n a se jm ie p eszteń sk im .
306 J E R Z Y Z D R A D A
m ów p ro w in cjo n a ln y c h 53. P o la cy z w ypow iedzi W ęgrów zrozum ieli, że oni sam i n ie liczyli n a m ożliw ość kom prom isow ego rozw iązania spo r nych kw estii i spodziew ali się silnych, d łu g o trw ały ch re p re sji, rozw ią zania sejm u w ęgierskiego, a n a w e t ogłoszenia s ta n u w yjątkow ego. Mimo to W ęgrzy zapew niali o sw ej nieu stępliw o ści w ierząc, że o stateczn e zw y cięstw o p rz y p a d n ie w u d ziale ich p ro g ram o w i polity cznem u S4. Św iado m ość ty c h fa k tó w i usposo bien ia nie ty lk o g ru p y przyw ódców stro n n ic tw politycznych, a le całego n aro d u , rzu to w ała n a cały późniejszy sto su n ek P olak ó w do p ro b lem u w ęgierskieg o i tu ta j m ięd zy in n y m i szukać należy gen ezy zarów no o b ro n y W ęgrów podczas o b ra d R ad y P a ń stw a ja k i o stre j k r y ty k i sy ste m u S chm erlin g a.
S apieh ę in te reso w ały nie ty lk o sp ra w y zw iązane z p lan a m i K oła Polskiego, a le cało k ształt sy tu a c ji w e w n ętrzn e j w K oronie św. Szczepa na, zwłaszcza sto su n ek n a ro d ó w słow iańsk ich do w ęgierskiego p ro g ra m u politycznego. Ze sw ej s tro n y p o lity cy w ęgierscy, w y z y sk u jąc obec ność S apiehy, za jeg o po śred n ictw em ap elo w ali do· H o telu L a m b ert 0 pom oc w p rzeciw d ziałan iu a n ty m a d zia rsk ie j agitacji, org anizow anej przez czy nn ik i rząd o w e w śró d R um unów , Słow aków i K roatów . U w agi 1 o pin ie S a p ieh y o stan o w isk u n iew ęg iersk iej ludności w skazują, że r e prez e n to w a ł o n całkow icie w ęg ierski p u n k t w id z e n ia 55. Podróż S ap ieh y p rzy c z y n ia ją c się do p o zn an ia sta n o w isk a W ęgrów , u ła tw iła działanie K o łu P o lsk ie m u w R adzie P a ń stw a i pozw oliła n a o k reśle n ie sto su n k u P o lak ó w do in n y c h stro n n ic tw p olitycznych 56.
Czerw iec 1861 r. u p ły n ą ł członkom K oła P olskieg o n a u w a ż n y m śle dzeniu postęp ow ania rz ą d u w sto su n k u do W ęgrów i w alk i stro n n ic tw w łonie g a b in e tu w iedeńskiego. P olacy nie d o strzeg ali jed n a k ż e przew agi w ro giej W ęgrom w iększości i liczyli się z m ożliw ością kom prom isow ego rozw iązania sp o ru 57. Mimo że d ep uto w an i polscy k ilk a k ro tn ie p o d k reś lali w czasie o b ra d nieodzow ność rozw iązania p ro b lem u w ęgierskiego dla un o rm o w ania sy tu a c ji w e w n ętrzn e j w p a ń s tw ie 58, b ra k w ty m o kresie czynnego zaangażow ania się ich w sp raw ę w ęgierską. W łaściw a o b rona stanow isk a W ęgrów zaczęła się od chw ili, gdy sp ra w a a d re su peszteń - skiego została p rzed staw io n a R adzie P a ń stw a . P o lacy opow iedzieli się o ficjaln ie po stro n ie W ęgrów , m im o że ze stan ow isk iem sejm u w ę g ie r
63 A dam S a p ieh a do A d am a C zartorysk iego, P e sz t 1 c z erw ca 1861, BC z. E w . 956, o r y g in a ł ob szern ej r e la c ji z p ob ytu w P eszcie. K op ia teg o listu w jęz. fran c. BCz. 5688, s. 369— 380.
54 A dam S a p ie h a do A d am a C zartorysk iego, P e sz t 1 czerw ca 1861, BCz. E w . 956. „P rzew id u ją rea k cję siln ą , ró w n ą tej ja k a p rzez z eszłe 13 la t p a n o w a ła . P r z y g o to w a n i jed n a k są i nad ty m p racu ją, aby w sz y sc y ta k sam o u c z y n ili - - zd e c y d o w a n i są W ęgrzy sta le przy sw o im o b sta w a ć, co ty m b ard ziej m o g ą , że m a ją ca ły lu d w ie js k i za sobą, a n a w e t lud w ie js k i w z a p a le i p o św ię c e n iu h a m o w a ć m u szą ”.
55 T am że. W ęg ier sk i p u n k t w id z e n ia p r z e b ija ł z n ie c h ę tn e g o sto su n k u do C zech ów i o sk a rżen ia ich w p r o st o sp rzy m ierzen ie s ię z N iem ca m i p rzeciw k o W ęgrom . S a p ie h a z a p e w n ił W ęg ró w o p om ocy p o lity k ó w g a lic y jsk ic h w z je d n a n iu C zech ów i K roatów .
53 W k o ń cu m a ja lu b w p oczątk ach czerw ca 1861 r. K o ło P o ls k ie sfo r m u ło w a ło sw ó j p rogram p o lity czn y , w k tó r y m je d e n z p u n k tó y stw ie r d z a ł: „G dyby p o lity c z n e sta n o w isk o W ęgier w ja k i b ąd ź sp osób p rzy szło pod d y sk u sję , w te d y o g ó ln ej za sa d zie le g a ln e j od ręb n ości k o ro n y w ę g ie r sk ie j p r z e c iw ić s ię n ie m o żem y ”. P a p ie r y A. Z. H elcia , B P A N 102, s. 335.
67 A dam P o to c k i do żon y K a ta rzy n y , W ied eń 28 czerw ca 1861, W A P W aw el, P o t. D . 265.
58 N p. podczas d y sk u sji nad d ieta m i lu b w m o m e n c ie p o sta w ie n ia w n io sk u o od roczen ie obrad R ad y P a ń stw a . W y stą p ien ia F ra n ciszk a S m o lk i.
S T O S U N K I P O L S K O -W Ę G IE R S K IE 1859— 1862 307
skiego częściowo się n ie zgadzali, k ry ty k u ją c zw łaszcza o strzejsze, niż to p rzew id y w ał D eâk, sfo rm u ło w an ie żąd ań w a d re sie do cesarza 5fl.
2 lipca 1861 m in iste r S ch m erlin g odczytał o bu Izbom re s k ry p t cesarski o d rzu c a ją c y adres se jm u w ę g ie rsk ie g o 60. Po w y słu ch an iu ośw iadczenia rządowego·, w czasie k ró tk ie j p rz e rw y w posiedzeniu m in istro w ie za chęcali lew icę do w y stosow ania d e k la ra c ji po p ierającej k ro k g abinetu. N atom iast d epu to w an i polscy, rozum iejący, że w całej te j sp raw ie cho dziło ty lk o o p o p arcie p o lity k i w e w n ętrzn e j rząd u , bezsku teczn ie p ró b o w ali odciągnąć d ep u to w an y ch n iem ieckich od w daw ania się w spór K o ro n y z sejm em w ę g ie rs k im 61. W zn aw iając o b ra d y p rezes Izby D ep u to w anych, c e n tra lista H ein złożył ośw iadczenie całkow icie p o p iera ją c e po lity k ę rz ą d u w zględ em W ęgier, e n tu z ja sty c z n ie p rz y ję te przez lew icę i cen tru m , p rz y n iem y m sprzeciw ie praw icy , po czym nie dopuszczając nikogo do głosu zam k n ął posiedzenie. Spow odow ało to złożenie p ie rw szych isto tn y ch p o lity czn y ch d e k la ra c ji w spraw ie w ęgierskiej zarów no przez praw icę, ja k i lew icę Izby już n a n a stę p n y m posiedzeniu 62.
S tanow isko opozycji an ty sc h m erlin g o w sk ie j, a głów nie K oła P o l skiego p rze d staw ił A d am P otocki. P o d k re śla ją c niedopuszczenie nikogo do głosu i pośpiech, jak i to w arzy szy ł podejm ow aniu uchw ały, ata k o w ał P otocki p o lity k ę g ab in e tu i c e n tralisty c z n ą w iększość Izby za a n ty - w ęgierskie ten d e n c je . Potocki p ro te sto w a ł rów nież przeciw ko „p rzy o b le k a n iu w niosku politycznego w szatę lo jalności“ w celu sp araliżo w an ia opozycji 6S. W ynikało stąd, że d ep u tow an i polscy sprow adzali isto tę s p ra w y n a płaszczyznę sp o ru m ięd zy m o n arc h ą a sejm em w ęgierskim . Ta in te rp re ta c ja pozw alała K ołu P o lsk iem u tw ierdzić, że c h a ra k te r k o n flik tu determ in o w ał n iek o m p e te n c ję Izb y D ep uto w an y ch tam , gdzie głos d ecy d u jący n ależał do c e s a r z a 64. Chodziło zatem d ep u to w a n y m p o lskim o p rzeciw staw ien ie się d y sk u sji n a d pro b lem em w ęg iersk im w R adzie P a ń stw a , gdyż było oczyw iste, że u k ła d sił w Izbie D ep u tow an ych w zm ac n ia ł stan ow isk o S ch m erlin g a. N ie bez znaczenia b yła rów nież chęć pod k reśle n ia opozycyjnego c h a ra k te ru K oła P o ls k ie g o 65.
59 A d am P o to c k i do żo n y K a ta rzy n y , W ied eń 4 lip c a 1861, W A P W a w el, P o t. D . 265.
,0 J. R e d l i c h , S ta a t s - u n d R e ic h s p r o b le m t . ' II, s. 155; G. K o l m e r , P a r la m e n t u n d V e rfa ssu n g in O e s te r r e ic h t. I, W ien —L eip zig 1902, s. 96.
61 „C zas” n r 150 z 4 lip c a 1861, W ied eń 2 lip c a 1861; „C zas” nr 151 z 5 lip c a 1861, W ied eń 3 lip c a 1861. N iek tó rzy d e p u to w a n i c e n tr a listy c z n i ra d zili P o la k o m u su n ięcie się z sa li w m o m en cie obrad nad resk ry p tem .
62 J. R e d l i c h , S ta a ts - u n d R e ic h s p r o b le m t. II, s. 155.
93 „C zas” nr 152 z 6 lip c a 1861, P r z e m ó w ie n ie A d a m a P o to ck ieg o 4 lip c a 1861 „ Ż o łn ierzo w i p rzy sto i zd o b y w a ć sztu rm em tru d n ą p o zy cję, a le tej cn o ty n ie m ożn a zap raw d ę u w a ża ć z a d ogod n ą p rzy zd o b y w a n iu u c h w a ł w Izh ie”. P r z e d sta w ia ją c o p in ie K o ła P o lsk ie g o o p rzeb ieg u p o sie d z e n ia 2 lip c a 1861 p is a ł P o to c k i d o żo n y K a ta rzy n y z W ied n ia 4 lip c a 1861, W A P W a w el, P o l. D . 265: M in isterstw o „nie m ó g łszy sw e g o d op iąć w stę p n y m b o jem , w z ię ło s ię n a sp osob y, a m ia n o w ic ie ch cian o zn a leść m o ra ln e p o p a rcie i p ew n e g o rod zaju za ch ętę w R e ich sra cie - - że za ś się b a n o d y sk u sji i z b y t siln y c h z n a szy ch stro n a rg u m en tó w , w ię c sztu rm em zd ob yto p o zy cję, z a stęp u ją c w iw a ta m i ja k ą k o lw ie k u c h w a łę i w p ośród ty c h u m ó w io n y c h o k rzy k ó w o g ło szo n o p o sie d z e n ie z a z a m k n ię te ”.
64 P r z e m ó w ie n ie A d a m a P o to ck ieg o 4 lip c a 1861, ja k w y ż e j.
95 A d am P o to ck i d o żo n y K a ta rzy n y , W ied eń 4 lip ca 1861, W A P W aw el, P o t. D . 265. „N asze p o ls k ie sta n o w isk o — je s t sta n o w cze o p iera n ie s ię tem u , b y śm y n ie p o w o ła n i i o sta teczn ie b e z siln i b ra li u d zia ł w sp orze m ię d z y m o n a rch ą a k r a jem W ęgier, a le zarazem n ie m n ie j sta n o w c z e o d m ó w ie n ie i p o w ied zia łb y m o d w a ż n e łą cze n ia s ię z m in iste r iu m p r z e c iw W ęgrom . N ie w ą tp ię , że ci u zn ają z a ję te przez, nas s ta n o w isk o ”.
3 0 8 J E R Z Y Z D R A D A
W y stąp ien ie Potockiego nie oznaczało b y n a jm n ie j, b y P o lacy zgadzali się całkow icie ze stan o w isk iem W ęgrów . K ry ty c z n ie tra k to w a n o zw łasz cza te p u n k ty a d re su peszteńskiego, k tó re odm aw iały Fran ciszk ow i Jó ze fow i p ra w k ró la w ęgierskiego. Łączyło się to z pow szechnie w ów czas p a n u ją c y m w śró d d ep u to w an y ch polskich poglądem , że głów nym pow o dem o d rzu cen ia a d re su było pom inięcie pełnego ty tu łu m onarchy. Z tego też w zględu an alizu jąc tre ść re s k ry p tu cesarskiego sądzono, że dowodził o n istn ien ia m ożliw ości kom prom isow ego zakończenia s p o r u 66. D epu to w ani polscy nie zdaw ali sobie sp ra w y z fak tu , że k w estia fo rm aln a, pod k reślo n a w resk ry p c ie jako pow ód n iep rz y ję c ia a d re su przez F ran ciszka Józefa, b y ła ty lk o p re te k s te m do odrzu cenia polity czn ych żądań W ęgrów .
P rzem ó w ien ie Potockiego w yw ołało polem ikę w Izbie D eputow anych. W im ien iu K o ła Czeskiego p o p arł w szystkie tezy P otockiego C lam M ar t i n i e 67. D uże poruszenie w yw ołało k ró tk ie ośw iadczenie W iesera, n ależą cego do k lu b u tzw . au to n o m istó w n iem ieckich z b lo k u stro n n ic tw c e n tra listycznych, k tó ry złożył d e k la rac ję zgadzającą się w zasadzie z w yp o w iedzią Potockiego 68, co św iadczyło o istn ie n iu dość dużych różnic w śród stro n n ic tw lew icow ych w p og lądach n a p ro b le m w ęgierski. P rzeciw k o tw ierd zen io m Potockiego, C lam M artin ica i W iesera w y stą p ili energ icz n ie czołowi przed staw iciele lew icy: B rinz, G isk ra i H ein. G isk ra b ro n iąc stan o w isk a c e n tralisty c z n ej w iększości R a d y P a ń s tw a stw ierdził, że czyn n e pop arcie ud zielo n e gab in etow i S ch m er lin g a w sto su n k u do W ęgier było koniecznością, a p o d k reśla ją c je d n o lity c h a ra k te r p a ń stw a a u s tria ckiego odm ów ił W ęgrom p ra w a d o m agania się u s tę p s tw 69.
D y sk u sja w y w o łan a p ro te sta c ją P o tockiego o d b iła się głośnym echem w p ra sie w ied eń skiej. O pinia poszczególnych dzienników , zależnie od o rie n ta c ji politycznej, znacznie różniła się m iędzy sobą, choć na ogół nie s p o ty k a ło się w ypow iedzi n iec h ę tn y c h lub z ło śliw y c h 70. O tw a rte zaan ga
żow anie się K oła P olskiego w sp ra w ę w ęg iersk ą przy czy niło się do w zro s tu z a in tereso w an ia k o n flik te m w G alicji. D zienniki galicyjskie pod k reśla ły , że p o lity k a rz ą d u au striack ieg o w zględem W ęgier nie dopro w adzi do porozum ienia. P rz ed e w szy stkim je d n a k przypuszczano, że s ta now isko K oła P olskiego w n iem ały m stop n iu w p ły n ie n a zacieśnienie p o lityczn ych sto sun k ó w pom iędzy P o lak am i a W ęgram i w w alce z sy ste m e m S ch m erlin g a 71.
68 T am że. „W ęgrzy n ie w ą tp liw ie fa łsz y w y m torem p oszli o d stęp u ją c od m y ś li D eâ k a i p rzez p rzesad n e trzy m a n ie się o sta teczn y ch w y n ik ó w leg a ln o ści d o szli do absurdum — n ie m ogąc z w ie lu w z g lę d ó w zry w a ć z A u strią - - n ie w y p a d a ło im rozp oczyn ać spór o ty tu ł z m on arch ą, k tó reg o o sta te c z n ie za p r a w o w ite g o sw eg o m o n a rch ę, je ś li jeszcze n ie króla, bo k o ro n a cji n ie b yło, u zn a ją ”. „W nioski tu t e j szy ch m in istró w , ch cących o w ie le w ię c e j za p rzeczen ia od ręb n ości W ęgrów , p rze p a d ły . - - O d p ow ied ź cesa rsk a je s t n ie ty lk o łagod n ą, ale o c z y w iśc ie ok azu je chęć d a lszy ch u k ła d ó w ”.
67 P. H a r u m , D ie e r s te S e ss io n d e s Ö s te r re ic h isc h e n R e ic h sr a th e s, Innsbruck 1863, s. 39.
88 J. R e d l i c h , S ta a ts - u n d R e ic h sp r o b le m t. II, s. 155; K o l m e r , op. cit., t . I, s. 97; P . H a r u m , op. cit., s. 39.
69 T ek sty p rzem ó w ień G isk ry, B rin za i H ein a p od ał „C zas” w nr 152 z 6 lip ca 1861. A. N o w i c k i , H isto ria A u s tr ii k o n s ty tu c y jn e j (1860— 1907) t. I — (1860— 1866), W ied eń 1912, s. 61— 62.
78 P a trz sp raw ozd an ia z p ra sy w ie d e ń sk ie j; „C zas” nr 151— 153 z 5—7 lip c a 1861, o r a z „P rzegląd P o w sz e c h n y ” nr 58 z 6 lip c a 1861.
71 „C zas” nr 152 z 6 lip c a 1861, art. red.; „P rzegląd P o w s z e c h n y ” nr 56 z 2 lip ca 1861. R u b ik o n a u stria c k i; nr 58 z 6 lip ca 1861, nr 61 z 13 lip ca 1861, O co chodzi?·, „ C za s” n r 155 z 10 lip ca 1861. K o resp o n d en cja Z R z e s z o w s k ie g o 7 lip ca : W ęgrzy w a l
S T O S U N K I P O L S K O -W Ę G IE R S K IE 185»—1-862 309
R e sk ry p t cesarsk i i stan o w isk o w iększości R ady P a ń stw a nie p rz y czyn iły się do z je d n a n ia W ęgrów . P o w tó rn y a d re s sejm u w ęgierskiego, ty m razem p rz y ję ty p rzez cesarza, zaw ierał te sam e p o stu la ty co a d res czerw cow y. M im o n a ra d i k o n fe re n c ji R ady M in istró w z przedstaw icie lam i W ęgier nie doszło do p o ro z u m ie n ia 72. K o n flik t m ogła załagodzić ty lk o zm ian a stan o w isk a o b u stro n , tj. zarów no W ęgrów , jak i rząd u w ie d e ń sk ie g o 73. W istn ieją ce j s y tu a c ji było to niem ożliw e, gdyż gabinet i a u stria c c y lib erało w ie n iew zru szen ie sta li n a g ru n cie P a te n tu L u to wego, podczas gdy na nieustępliw ość W ęgrów bardzo silnie w pływ ało przek on anie o n iech y b n y m u p a d k u system u S ch m erlin g a i stw orzonej przezeń R ad y P a ń stw a 74.
W G alicji g łó w nym m o ty w em p rze w ijają c y m się przez doniesienia prasow e było p y tan ie, czy W ęgrzy u leg n ą naciskow i W iednia i w yślą d e p u ta c ję do R ad y P a ń stw a . P o ja w iały się też sugestie, że porozum ienie z W ęgram i w ym agać będzie zm ian y k o n s ty tu c ji lu to w ej i p o w ro tu do zasad D yplom u P aździernikow ego. B yło rzeczą c h a ra k te ry sty c z n ą , że publicyści polscy opo w iad ając się za. fed e ra cją w du chu D yplom u P a ź
dziernikow ego, jednocześnie po d k reślali szkodliw ość rozw iązan ia p ro b lem u w ęgierskiego przez w p ro w ad zen ie d u a liz m u 75.
D eputow an i polscy, o b se rw u ją c stanow isko rzą d u podczas lipcow ych rozm ów z W ęgram i sądzili, że odpow iedź cesarza n a a d re s w ęg iersk i b ę dzie „w fo rm ie łagodna, w treści m ało ro zstrz y g a ją c a “ 78. Pow odem tego u m iark o w an ia w p o stęp o w an iu rzą d u m ia ła by ć zarów no niejednolitość stano w isk a poszczególnych m in istrów , ja k i cała w e w n ętrzn a s y tu a c ja państw a, Z d ru g iej stro n y P o lacy n ie w ą tp ili w nieu stęp liw ość W ę g ró w 77. R ozpatryw ano trz y ew e n tu aln e m ożliw ości po stępow ania W ęgrów . P ie rw szą z nich, n a jm n ie j przez Koło p o lsk ie pożądaną, b y ła w a lk a ty lk o o p raw a polityczne dla W ęgrów , a po ich u z y sk an iu zerw an ie w sp ó łp racy z in n y m i g ru p am i o pozycyjnym i. Liczono n astęp n ie, że p o lity cy w ęg ier
czą „o a u ton om ię op artą n a p ra w a ch h isto ry czn y ch , m y o a u to n o m ię op artą na p raw ach i p rzyrod zon ych i tr a k ta ta m i za w a ro w a n y ch , — z a w sze ła tw o n a m b ę d z ie p orozu m ieć się z pp. D eâ k iem i E ö tvösem , n ig d y z pp. M ü h lfeld em i H erb stem ” . A rty k u ły w p ra sie g a lic y jsk ie j, a zw ła szcza „C zasie”, b y ły in sp ir o w a n e p rzez c zło n k ó w K o ła P o lsk ie g o . Zob. A d am P o to c k i do żo n y K a ta rzy n y , W ied eń 4 lip c a 1861. W A P W a w el, P ot. D . 265.
72 E. W e r t h e i m e r , op. cit. t. I, s. 158. 73 J. R e d l i c h , K a is e r F ra n z J o sep h , s. 275.
74 J. R e d l i c h , S ta a t s - u n d R e ic h s p r o b le m t. II, s. 147; p od ob n e n a d z ie je ż y w ili d ep u to w a n i p o lsc y i n ie je s t w y k lu c z o n e , ż e p rzek o n a n ie to zo sta ło u g ru n to w a n e p rzez w z a je m n e k o n ta k ty P o la k ó w i W ęgrów .
75 „C zas” nr 155 z 10 lip c a 1861, art. red.; te w y p o w ie d z i p rasy g a lic y jsk ie j b y ły zgod n e z p ro g ra m em K o ła P o lsk ie g o , k tó ry m ó w ił: „O b staw ać b ęd ziem y z a tym , iż p o lity c z n e o d d zielen ie W ęgier od. A u str ii n ie m a za so b ą p o cią g a ć w p lą ta n ia G a licji w w ie lk ą d ru gą p o lity c z n ą całość w sz y stk ic h n ie w ę g ie r sk ic h p r o w in c ji” .
76 A dam P o to ck i do żo n y K a ta rzy n y . W ied eń 10 lip ca 1861, W A P W a w el, P o t. D . 265. P o d o b n ie z W ied n ia 18 lip c a 1861: „W s iln e w y s tą p ie n ie przieciw ko W ęgrom jeszcze n ie w ie r z ę ”.
77 A dam P o to ck i do żo n y K a ta rzy n y , W ied eń 13 lip c a 1861. „R ząd sta n o w c z o n ie ch ce i n ie m o że z erw a ć z W ęgram i i d op u ścić do r e a k c ji g w a łto w n e j p rzeciw k o nim . C zuje b o w iem , ż e — z e r w a n ie — m o g ło b y b y ć p o czą tk iem n ieo d w ro tn eg o upadku, — d o b ro w o ln ie s ię łu d z i n a d zieja m i, ż e [W ęgrzy] w o sta tn ie j c h w ili u stą p ią — rząd, a ra czej cesa rz sta ra ć się b ęd zie o z w ło k ę i z y sk a n ie czasu, b o ty lk o z ty m w a ru n k iem m ożn a n ieco liczy ć n a g w ia zd ę A u str ii — i n a u d a n ie s ię sy stem u o b łu d y i fa łszu , k tó ry w ty lu i ta k ró żn y ch o k o liczn o ścia ch ju ż s ię p rzyd ał. P rzy tym — i n a w ie lk ie u stę p stw a W ęgrom b y s ię zgod ził, b y le b y n ie żąd ali podziału w o jsk a ”. P o d o b n ie A dam P o to ck i do żon y K a ta rzy n y . W iedeń 10 lip ca 1861. W A P W aw el, P o t. D . 265.
