Determinanty wyboru oraz realizacji strategii intensywnego rozwoju przemysłu w Niemieckiej Republice Demokratycznej

Henryk Mamcarz

Determinanty wyboru oraz realizacji

strategii intensywnego rozwoju

przemysłu w Niemieckiej Republice

Demokratycznej

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 15-16, 33-47

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X V /X V I, 3 SECTIO H 1981/82

Zakład Ekonomii Politycznej Wydziału Ekonomicznego UMCS

H e n r y k M A M C A R Z

D eterm inan ty w yboru oraz realizacji strategii in ten sy w n eg o rozw oju p rzem ysłu w N iem ieckiej Republice D em okratycznej

Ф акторы выбора и стратегии интенсивного промыш ленного развития ГДР

D eterm in an ts of th e S electio n and R ealization of th e S trategy of In ten siv e In d u strial D ev elo p m en t in G erm an D em ocratic R epublic

W 1979 rok u NRD obchodziła 30-lecie swego pow stania. K raj ten należy do czołówki rozw iniętych gospodarczo p aństw św iata: w jego go­ spodarce istotną rolę odgryw a przem ysł. Udział przem ysłu w tw orzeniu dochodu narodow ego przekroczył w latach pięćdziesiątych granicę 50%, a w r. 1978 w yniósł już 60,4%. Przem ysł NRD posiada rów nocześnie sto­ sunkow a nowoczesną stru k tu rę ; łączny udział nowoczesnych gałęzi, tj. przem y słu chemicznego, budow y m aszyn i pojazdów oraz ele k tro te ch ­ nicznego i elektronicznego, w produkcji przem ysłow ej ogółem, zbliżający się w o statnich latach do poziom u 50%, należał do najw yższych wśród k rajów so cjalisty czn y ch .1

W rozw oju p rzem ysłu NRD — podobnie jak i całej gospodarki — ze w zględu na główne k ierunki, cechy i c h a ra k te r dokonujących się zm ian oraz zgodnie z powszechnie p rzy ję tą w litera tu rz e ekonom icznej p erio- dyzacją rozw oju k rajó w RW PG — m ożem y w yróżnić dw a podstaw ow e jego etap y i odpow iadające im ty p y strategii: etap pierw szy z w łaściw ą dla niego strateg ią ekstensyw nego rozw oju oraz etap drugi, k tó rem u od­ pow iada strateg ia intensyw nego rozw oju. U żyw ając określeń J. P ajestki, odnoszących się do etapów rozw oju gospodarczego Polski, a dających się zastosować z pew nym i m odyfikacjam i do gospodarki poszczególnych k ra ­

1 D ane zaw arte w n in iejszym artyk u le zaczerpnięto z roczników sta ty sty c z ­ nych NRD.

34 H en ryk M am carz

jów socjalistycznych o innym poziom ie s ta rtu niż Polska, w ty m także i do przem ysłu NRD, eta p pierw szy, o bejm ujący la ta pięćdziesiąte i po­ czątek lat sześćdziesiątych, m ożna by określić jako strategię początko­ wego przyspieszenia rozw oju oraz k o n ty n u acji p rzy w yczerpyw aniu się czynników ek sten sy w ny ch (strategia ekstensyw nego rozw oju — H. M.), a n astęp u jący po nim e ta p d ru g i jako strateg ię rozw oju intensyw nego i bardziej selektyw nego, 2 M iędzy w ym ienionym i dw om a podstaw ow ym i ty p am i stra te g ii rozw ojow ej w ystępow ał oczywiście określony typ s tra ­ tegii m ieszanej, c h a ra k te ry z u ją c y się licznym i w arian tam i przebiegu z ja ­ w isk i procesów o różnym stopniu natężenia cech w łaściw ych dla obu typów podstaw ow ych. S tra te g ia intensyw nego rozw oju — ze w zględu na specyficzne w a ru n k i — rozpoczęła się jed n ak w NRD nieco wcześniej niż w pozostałych k ra ja c h socjalistycznych, w k tórych przy p ada ona do­ piero na przełom lat sześćdziesiątych i siedem dziesiątych.

Rozwój p rzem y słu w NRD, co stanow i w łaśnie jego specyfikę, doko­ ny w ał się w tru d n y c h w aru nkach, będących głównie konsekw encją d r u ­ giej w ojny św iatow ej, podziału Niem iec na dw a odrębne pań stw a oraz późniejszej sy tu a c ji politycznej, w ynikającej z fak tu istnienia obok siebie dwóch p ań stw niem ieckich. K raj ten znajdow ał się w „ k a ta stro fa ln e j” sy tu acji dem ograficznej, w7yrażającej się absolu tny m spadkiem liczby ludności, zdeform ow aniem jej s tr u k tu ry w edług płci i w ieku, oraz odczu­ w ał deficyt podstaw ow ych surow ców i m ateriałów . NRD otrzym ała po­ nadto w ew n ętrzn ie sprzeczną i n ieko m p lem entarną s tru k tu rę przem ysłu, k tó ra była w ynikiem sztucznego podziału uprzednio jednolitego orga­ nizm u gospodarczego. Znalazło to swój w yraz z jednej stro n y w d y sp ro ­ porcjach w rozw oju p rzem y słu środków prod ukcji i przem y słu środków konsum pcji na niekorzyść tego pierw szego, a z drugiej stro n y w b rak u — ja k już podkreślaliśm y — podstaw ow ej bazy surow cow ej dla relaty w n ie dobrze rozw iniętego p rzem y słu przetw órczego. NRD m usiała dokonać rów nież zerw ania tra d y c y jn y c h zw iązków ekonom icznych sw ojej gospo­ d a rk i z zachodnim i częściam i byłej Rzeszy i naw iązać nowe k o n tak ty , w który ch n a tu ra ln y m i, liczącym i się p a rtn e ra m i R epubliki sta ły się eu ropejskie k ra je socjalistyczne. Złożoność problem ów , k tó re należało w zw iązku z ty m rozw iązać, w ynikła z fak tu , że w okresie m iędzyw ojen­ n y m przem ysł, a także cała gospodarka obecnego obszaru NRD, c h a ra k ­ teryzo w ały się silnym i zw iązkam i z pań stw am i k ap italisty czny m i oraz, głów nie poprzez handel w ew nątrzniem iecki, z zachodnim i częściami N ie­ m iec. W pływ sy tu acji politycznej uw idaczniał się ponadto w ty m , że rozw ój p rzem ysłu dokonyw ał się w w a ru n k a ch relaty w n ie dużego

nasy-2 Por. J. P a j e s t k a : N ie k tó r e p r o b l e m y s tr a te g ii r o z w o j u eko n o m ic zn e g o

D eterm in an ty w yboru oraz realizacji.., 35

cenią ryn k u. K onsekw encje działania powyższych czynników rozciągały się na cały dotychczasow y okres rozw oju przem ysłu na obszarze w spół­ czesnej NRD; dotyczyły one, chociaż z różnym natężeniem , in te re su ją ­ cego nas tu etap u realizacji strateg ii intensyw nego rozw oju.

Na przełom ie lat pięćdziesiątych i szęśćdziesiątych w y stąp iły w NRD pew ne obiektyw ne czynniki, które spowodow ały zm iany w istniejącej dotychczas strateg ii ekstensyw nego rozw oju i przystąpien ie do realizacji stra te g ii intensyw nego rozw oju. W yczerpały się przede w szystkim m ożli­ wości dalszego aktyw izow ania ekstensyw nych czynników w zrostu, tj. za­ tru d n ien ia oraz inw estycji, a tym sam ym zaczęły zanikać korzyści, jakie odnosił przem ysł z realizacji dotychczasow ej strategii. W przem yśle NRD na sk u tek napływ u ludności przesiedleńczej, w zrostu aktyw izacji zaw o­ dowej kobiet oraz w ystępow ania pew nych rezerw siły roboczej w ro l­ nictw ie m ożna było tylko w pierw szej połowie lat pięćdziesiątych posłu­ żyć się ilościowym zwiększeniem zatru d nienia jako czynnikiem w zrostu gospodarczego.3 Ponadto inw estycje w przem yśle, zwłaszcza w jego k a ­ pitałochłonnych gałęziach (przem ysł energii i paliw , przem ysł m e ta lu r­ giczny, przem ysł chemiczny), pow odow ały ciągły w zrost stopy a k u m u ­ lacji, k tó ry odbijał się ujem nie na bieżącym tem pie w zrostu konsum pcji społecznej. Do zaham ow ania w zrostu stopy życiowej społeczeństw a NRD nie m ożna było natom iast dopuścić przede w szystkim z powodów poli­ tycznych, co ograniczało możliwości inw estow ania.

Konieczność przejścia do nowej strateg ii w ynikała ponadto z w ielu innych negatyw nych zjaw isk. Rozwój przem ysłu, o party na czynnikach ekstensyw nych, staw ał się bowiem coraz m niej efektyw ny, co w yrażało się we wzroście kapitałochłonności i m ateriałochłonności pro du kcji oraz w w ystąp ien iu spadkow ej tendencji tem pa w zrostu. Te ujem ne cechy rozw oju w ynikały jednocześnie stąd, że NRD, dysponując w praw dzie w m om encie s ta rtu — w odróżnieniu od pozostałych k rajó w socjalistycz­ nych — pow ażnym potencjałem przem ysłow ym , m usiała jed nak doko­ nywać olbrzym ich nakładów inw estycyjnych w w ybitnie kapitało ch ło n ­ nych gałęziach przem ysłu w celu zapew nienia praw idłow ych relacji międzygałęziowTych. W przem yśle — w efekcie realizow anej polityki au - ta rk ii gospodarczej — w ystąpiło rów nież zjaw isko nadm iern ej rozbudow y s tru k tu ry asortym entow ej produkcji, zwłaszcza przem ysłu m aszynow e­ go 4, ograniczające specjalizację i skalę produkcji. A u ta rk ia gospodarcza,

3 Por. W. F. S t o l p e r : The S tr u c tu r e of th e East G e r m a n Economy, C am ­ bridge, M assach u setts 1960, s. 33.

4 W. J u r e k : P r z e m ia n y w g a łę z io w e j i w e w n ą t r z g a ł ę z i o w e j s t r u k t u r z e p r z e ­ m y s ł u N ie m i e c k ie j R e p u b lik i D e m o k r a t y c z n e j [w:] W p ł y w p r z e m ia n w s t r u k t u r z e g a łę z io w e j i p r z e s tr z e n n e j na w z r o s t g o s p o d a r c zy (M ateriały na k o n feren cję n a u ­ kow ą), cz. I, Łódź 1974, s. 308.

36 H enryk M am carz

k tó ra uniem ożliw iała k o n fro ntację pro d u k cji krajo w ej z w yrobam i za­ granicznym i, oraz istn iejący w latach pięćdziesiątych ry n ek producenta, a w zasadzie ry n e k reg lam en tow any, spowodow ały, że na dalszy p lan o dsunięty został problem jakości p rodukcji, poniew aż w sy tuacji „ssania” nie było kłopotów z jej zbytem . U podstaw w ym ienionych w yżej nega­ ty w n y ch n a stę p stw realizacji stra te g ii ekstensyw nego rozw oju leżały w dużej m ierze coraz d o tkliw iej odczuw ane s tr a ty gospodarcze z powodu niezabezpieczenia granicy p aństw ow ej z B erlinem Zachodnim . W ynikały one z nielegalnego w erb u n k u siły roboczej przez k a p ita ł zachodnionie- m iecki, organizow ania sp ek u lacy jn y ch tra n sa k cji pieniężnych, nielegal­ nego hand lu , szpiegostw a, d y w ersji gospodarczej oraz z w ielu innych form w alki, jak ą RFN prow adziła wówczas z N R D .5

K o n ty n u acja dotychczasow ej stra te g ii rozw oju przem y słu była rów ­ nież niew skazana ze w zględu na zm iany w ch arak terze ry n k u zarów no w ew nętrznego, jak i zagranicznego. Na w ew nętrzn ym ry n k u k onsum p­ cy jny m pod w pływ em w zro stu dochodów ludności dokonyw ały się bo­ w iem istotne przesunięcia w w ew n ętrzn ej stru k tu rz e p op y tu na rzecz w zrostu zapotrzebow ania na dobra wyższego rzędu. Równocześnie p rze­ m ysł NRD w kraczał coraz bardziej na w ym ag ający pod względem jakości i nowoczesności p ro d u k cji ry n ek zagraniczny. C zynniki te zm uszały do w ysunięcia na pierw szy p lan p roblem u jakości wyrobów , dokonania g ru n to w n y ch zm ian w branżo w o-aso rty m en tow ej stru k tu rz e p ro d uk cji oraz zw rócenia baczniejszej uw agi na zagadnienie specjalizacji i koope­ rac ji produkcji. 6

W szystkie om ówione w yżej czynniki — będące zarów no konsekw en­ cją założeń stra te g ii ekstensyw nego rozw oju, jak i w ynikające z istnienia w arun k ó w obiektyw nych — pow odow ały, że dalsza k on ty n u acja d o tych­ czasowej stra te g ii by łab y albo niem ożliw a, albo m ało efektyw na. N ie­ zależnie od czynników , k tó re w ym uszały niem alże konieczność zm iany tej strateg ii, w przem yśle NRD p o w stały rów nież w aru n k i sprzy jające p rzejściu do stra te g ii intensyw nego rozw oju, tak ie jak: w zrost potencjału czynnika kapitałow ego, znaczne złagodzenie podstaw ow ych dysproporcji, w zrost liczebny wysoko kw alifikow anej siły roboczej. R ealizacja strateg ii intensyw nego rozw oju — w odróżnieniu od stra te g ii poprzedniej — m o­ gła się odbyw ać ponadto w dużej m ierze w izolacji od w pły w u czynników politycznych. N iezw ykle w ażnym , a m ożna zaryzykow ać, że w ręcz zw ro t­ nym m om entem w rozw oju gospodarki NRD było zam knięcie w 1961 r. gran icy państw ow ej z B erlinem Zachodnim . Stw orzono dzięki tem u do­

5 W. J u r e k : P r z e m i a n y s t r u k tu r a ln e w g o sp o d a r ce N ie m i e c k ie j R e p u b li k i D e m o k r a t y c z n e j , UAM , P ozn ań 1974, s. 185— 186.

6 Pla nung d e r V o l k s w i r t s c h a f t in d e r D DR, red. H. S teeg er V erl. „Die W irt­ sc h a ft”, B erlin 1970, s. 24.

D eterm in an ty w yboru oraz realizacji.., ₃₇

godniejszy k lim at do skoncentrow ania się na problem ach gospodarczych, co oddziaływ ało równocześnie stabilizująco na rozwój przem ysłu.

W ysiłki na rzecz przestaw ienia gospodarki i przem ysłu na to ry in te n ­ sywnego rozw oju czynione były w NRD już w pierw szej połowie lat sześćdziesiątych. P od jęta w tedy próba intensyfikacji procesów rozw oju przypadła na stosunkow o tru d n y okres, zwłaszcza n iesprzyjającej sy ­ tu acji w zakresie czynników w zrostu. W ystępujące ostro zjaw isko nie­ korzystnego kształtow ania się bilansu siły roboczej i ograniczenie m ożli­ wości inw estow ania spowodowały, że strategia rozw oju przem y słu w po ­ czątkach lat sześćdziesiątych nie była zw iązana ze w zrostem zatru d n ien ia oraz inw estycji. Tempo w zrostu zatrudnienia, k tó re w poprzednim o k re­ sie utrzym yw ało się na niew ielkim poziomie, spadło obecnie do zera, przy jm u jąc w r. 1962 naw et w artość ujem ną. W tej sy tu acji niektóre gałęzie przem ysłu zaczęły odczuwać pow ażny deficyt rąk do pracy, zm u­ szający do dokonania pew nej racjonalizacji s tru k tu ry zatru dnien ia po­ przez przesunięcie siły roboczej do gałęzi nowoczesnych. W rezultacie łączny udział zatrudnionych w tych gałęziach (przem ysł chem iczny, b u ­ dowy m aszyn i pojazdów oraz elektrotechniczny i elektroniczny) w ogól­ nym zatru d n ien iu w przem yśle zwiększył się z 46,1% w r. 1960 do 48,2% w r. 1965. Ta racjonalizacja s tru k tu ry zatrud nien ia była zw iązana po­ nadto ze w zrostem kw alifikacji zatrudnionych w przem yśle. Z aham ow a­ nie tem pa inw estow ania było z kolei tak znaczne, że w r. 1961 w ystąpił absolutny spadek sum y nakładów inw estycyjnych w przem yśle. W e fek ­ cie w ytw o rzy ła się sytuacja, że nie dokonyw ano naw et repro d u k cji p ro ­ stej środków trw ałych . Jeżeli w przem yśle na początku lat sześćdziesią­ tych rep ro d u k cja pro sta w ym agała rocznego odtw orzenia zasobu środków trw ały ch w wysokości 2,3%, to faktycznie odtw arzano tylko 0,7%. 7 P o ­ m imo deficy tu siły roboczej realizowano jednak nadal in w estycje o ch a­ rak te rz e ekstensyw nym , tw orząc w ten sposób za dużo now ych m iejsc p racy w stosunku do ilości siły roboczej pozyskanej w efekcie m o d erni­ zacji stary ch zakładów. F a k t ten spowodował, że możliwości eksploato­ w ania oddanych do u ży tk u obiektów były ograniczone. Doprowadziło to w rezultacie do pow stania sytuacji, w k tó rej z pow odu b rak u siły robo­ czej stopień w ykorzystania istniejących m iejsc p racy nie przekraczał 50% .8 Było to zjaw isko nie znane na tak ą skalę w żadnym z k rajó w socja­ listycznych.

S trateg ia rozw oju przem ysłu w początkach lat sześćdziesiątych w za­ kresie zm ian s tru k tu ry produkcji była nadal k o nty nu acją kierun k ów roz­

7 H. A r n o l d , H. B o r c h e r t , A. L a n g e , J. S c h m i d t : Die w is s e n - sc h ajtl ic h — technische R é v o lu tio n in der In du s trie, V erl. „Die W irtsch a ft”, B erlin 1967, s. 97.

38 H en ryk M am carz

w oju w ytyczonych poprzednio. P rzem ysł odczuwał bowiem nadal deficyt podstaw ow ych surow ców , będących zwłaszcza p ro d u k tam i przem ysłu energii i paliw , m etalurgicznego, a także n iek tórych branż p rzem ysłu che­ micznego. S y tu a cja tak a pow odow ała znaczne trudności w zaopatrzeniu m ateriałow ym , stąd też głów nym akcentem stra te g ii było dążenie do roz­ w oju bazy paliw ow o-energetycznej i surow cow ej. Preferow an ie zadań z tego zakresu znalazło swój w y raz w podziale funduszu inw estycyjnego przeznaczonego na rozwój przem ysłu; łączny udział gałęzi p rod u kujący ch surow ce oraz p ó łfa b ry k a ty w yjściow e, tj. przem ysłu energii i paliw , m e­ talurgicznego oraz p rzem y słu chemicznego, w k tó ry m p rzew ażały b ra n ­ że o niskim sto p n iu p rzetw ó rstw a, w ogólnych nakładach inw estycyjnych oscylow ał w pięcioleciu 1961— 1965 wokół poziom u ok. 60%. N iezw ykle w ysoki w ysiłek in w esty cy jn y w ty ch gałęziach w y n ik ał z konieczności pokrycia rosnącego zapotrzebow ania przem ysłu przetw órczego na energię, surow ce i p ó łfab ry k aty . Now ym akcentem stra te g ii rozw oju pierw szej połow y lat sześćdziesiątych było zw iększenie inw estycji w przem ysłach: m aszyn i pojazdów , elektro techniczny m i elektronicznym oraz spożyw ­ czym. W iązało się to — w w aru n k ach konieczności rozbudow y bazy p a ­ liw ow o-energetycznej i surow cow ej — z dążeniem do unow ocześnienia gałęziow ej s tr u k tu ry p ro d u k cji i p o praw y zaopatrzenia ry n k u w celu przeciw działania odpływ ow i ludności do RFN. Istotn ym sym ptom em in ­ tensyw ności zm ian s tr u k tu ry pro d u k cji w przem ysłach w ytw arzający ch podstaw ow e surow ce była natom iast popraw a bazy paliw ow o-energetycz­ nej i surow cow ej w przem yśle energii i paliw oraz chem icznym , dzięki zw iększeniu w niej — w zw iązku z rosnącym im portem ropy naftow ej z ZSRR — udziału surow ców pły n n y ch i gazowych, a także w ysoka d y ­ nam ika w zrostu p ro d u k cji branż będących nośnikam i postępu technicz­ nego, tj. w łókien chem icznych i tw orzyw sztucznych w przem yśle che­ m icznym oraz w yrobów tzw . drugiego stopnia przetw orzen ia w p rzem y ­ śle m etalurgicznym . W w ym ienionych gałęziach — po zaspokojeniu w y ­ stępującego poprzednio „głodu” ilościowego — dokonyw ały się zatem istotne zm iany w s tru k tu rz e branżow o-asortym entow ej. Była to n o rm al­ na kolej rzeczy, gdyż nowoczesne gałęzie przem ysłu przetw órczego ro ­ dziły zapotrzebow anie na surow ce i m a te ria ły o specyficznych w łaści­ wościach.

Z przedstaw ionych rozw ażań w ynika, że w początkach lat sześćdzie­ siątych dokonano w p rzem yśle racjonalizacji w gospodarow aniu czynni­ kiem ludzkim . W zakresie działalności inw estycy jnej realizow ana s tr a te ­ gia b rała jed n ak za podstaw ę w zrost ekstensyw ny, pom im o b rak u ku tem u niezbędnych podstaw . C h a ra k te r zm ian stru k tu ra ln y c h w pływ ał ponadto ujem n ie na kształto w an ie się kapitałochłonności, m ateriałochłonności i pracochłonności produ k cji, a dalsze inw estycy jne preferow anie gałęzi

D eterm in an ty w yboru oraz realizacji... ₃₉

i bran ż tw orzących podstaw ow ą bazę paliw ow o-energetyczną oraz su ro w ­ cową mogło grozić zaham ow aniem rozw oju gałęzi przem y słu p rze tw ó r­ czego, a zwłaszcza branż w ytw arzający ch bezpośrednio na ry n ek indyw i­ dualnego odbiorcy. Równocześnie w ystępujące nad al na zasadzie inercji zjaw isko ekonomicznie nieuzasadnionego uniw ersalizm u p ro du kcji powo­ dowało, że w iele w y tw arzanych przez przem ysł w yrobów , nie odpow ia­ dało zarów no wymogom postępu technicznego, jak i rozszerzającego się rynk u. W ym ienione czynniki oraz dodatkow o dotkliw e s tra ty gospodarcze, będące jeszcze spuścizną okresu nie zabezpieczonej granicy odbijały się u jem nie na efektyw ności gospodarow ania i spow odow ały w ystąpienie spadkow ej tendencji tem pa w zrostu produkcji. W szystko to rodziło po­ trzebę dokonania pew nej m odyfikacji realizow anej strategii poprzez zw ró­ cenie w iększej uw agi na słabe p u n k ty w dotychczasow ym rozw oju. S p ro ­ stanie w ym ienionym trudnościom stało się podstaw ow ym zadaniem s tr a ­ tegii drugiej połowy lat sześćdziesiątych.

Dla osiągnięcia w ysokiej dynam iki w zrostu produkcji, podobnie jak poprzednio, nie m ożna się było posłużyć w zrostem zatru d nienia. P rz e ­ m ysł mógł bowiem tylko w pew nym stopniu korzystać ze w zrostu a k ty ­ w izacji zawodowej kobiet oraz zatru dn ien ia pracow ników z innych k r a ­ jów socjalistycznych. W rezultacie poczynionych poszukiw ań pracow ało w NRD od połow y la t sześćdziesiątych do r. 1972 ogółem około 40—50 tys. cudzoziemców, głównie obyw ateli k rajów socjalisty czn y ch .9 W w a ru n ­ kach, gdy z powodu podjętych uprzednio inw estycji ekstensyw nych na początku drugiej połowy lat sześćdziesiątych istniały olbrzym ie d y spro ­ porcje m iędzy zasobam i siły roboczej a potrzebam i przem ysłu w z ak re­ sie zatrudnienia, szacowane na około 500—600 tys. w olnych m iejsc p ra ­ cy 10, deficyt siły roboczej b y ł nadal dotkliw y. W tej sytu acji czynnikiem w zrostu pro du k cji m ogła być jedynie w ydajność pracy.

W w aru nk ach niemożności w ykorzystania ilościowego w zrostu z a tru d ­ nienia jako czynnika w zrostu produkcji szczególnego znaczenia n ab rał problem racjonalnego gospodarow ania siłą roboczą. Położenie nacisku, jak dalej w ykażem y, na rozwój w ielu gałęzi nowoczesnych w ym agało zw ła­ szcza pew nej swobody m anew ru pracą żywą, co było m ożliwe przy zało­ żeniu istnienia jak iejś rezerw y siły roboczej. Poniew aż gospodarka NRD taką rezerw ą nie dysponow ała, każde w ygospodarow anie rą k do p racy dla potrzeb rozw oju jednych gałęzi w ym agało redu kcji zatru d n ien ia w in ­ nych. 11 R edukcja ta dotyczyła gałęzi bardziej trad y cy jn y ch , tj. p rzem ysłu

9 „N eu es D e u ts c h l a n d ”, B erlin (Ost) z dn. 23.11.1972 r.

10 M. M e h n e r t : Zu P r o b le m e n des Z u s a m m e n w i r k e n s der W a c h s t u m s f a k t o ­ ren [w:] Fakto reii u n d K r i t e r i e n d er in t e n s i v e r w e i t e r t e n R e p r o d u k ti o n im S o zia lis­ mus, Verl. „A k ad em ie”, B erlin 1972, s. 130.

40 H en ryk M am carz

energii i paliw , p rzem ysłu w łókienniczego oraz przem y słu lekkiego i ozna­ czała w zrost z a tru d n ien ia w gałęziach nowoczesnych, pow odując, że zm ia­ ny stru k tu ra ln e staw ały się coraz bardziej sam odzielnym czynnikiem w zrostu pro du k cji. P ozytyw ne przek ształcen ia dokonyw ały się nadal w s tru k tu rz e k w alifikacji zatru dn ion ych w przem yśle. O ile bowiem w r. 1965 na 1000 zatru d n io n y ch przypadało 10,4 osób z w ykształceniem w yższym i 42,3 osób z w ykształceniem średnim zawodowym , to w om a­ w ianym pięcioleciu w skaźniki te znacznie w zrosły i w r. 1970 w ynosiły one odpowiednio — 15,6 oraz 56,5 osób.

Obniżenie rosnących poprzednio kosztów w zrostu p ro du kcji w ym agało obecnie podniesienia jakości w ykorzystania podstaw ow ych czynników w zrostu, a zwłaszcza przejścia do racjon aln ej gospodarki inw estycyjnej. Nie chodziło tu jed nak o zam rożenie p rzy ro stu tego czynnika w ogóle, lecz o to, by w ykorzystać go bardziej efekty w nie niż potrafiono to zrobić dotychczas. W zrostu nakładów in w estycy jny ch w ym agał przede w szy st­ kim n iedostatek siły roboczej, stąd też podejm ow ane inw estycje — słu ­ żące podniesieniu stopnia m echanizacji i au tom aty zacji p ro duk cji — m ia ­

ły

być n akierow ane na oszczędności p racy żyw ej i w ypełniać w ten spo­ sób lukę m iędzy zapotrzebow aniem przem ysłu na siłę roboczą a m ożli­ wościam i jego pokrycia. Bez zw iększenia inw esty cji by łab y rów nież nie­ m ożliw a realizacja stra te g ii unow ocześnienia s tru k tu ry p ro du kcji p rze ­ m ysłow ej, w yn ik ająca z potrzeb dostosow ania s tru k tu ry prod uk cji do wym ogów p o stęp u technicznego oraz rozszerzającego się ry n ku. S tra te ­ gia drugiej połow y lat sześćdziesiątych zakładała bowiem szybki rozwój nowoczesnej gałęzi i branż, k tó re m iały zapew nić przem ysłow i NRD w y ­ soką pozycję w m iędzynarodow ym podziale pracy. Oznaczała ona fak ­ tycznie przejście do realizacji zasady selektyw nego rozw oju jako drogi do uzyskania nowoczesnej s tru k tu ry p ro du kcji przem ysłow ej.

„K u rs na nowoczesność” znalazł w yraz w podziale funduszu inw esty­ cyjnego, gdyż gros nakładów przeznaczono n a rozwój przem ysłów : che­ micznego, budow y m aszyn i pojazdów oraz elektrotechnicznego i e le k tro ­ nicznego, p re fe ru ją c w ty ch gałęziach rozwój b ranż o najw yższym sto p­ niu p rzetw ó rstw a. Łączny udział w ym ienionych gałęzi w nakładach in­ w esty cy jn y ch ogółem w ynosił w całym pięcioleciu 1966— 1970 ponad 40%. Z m iana p refe re n c ji inw estycy jny ch dokonała się kosztem zm niejszenia inw estycji głównie w przem yśle energii i paliw oraz w przem yśle m e­ talurgicznym . N ależy zatem stw ierdzić, że o ile w początkach lat sześć­ dziesiątych fundusz in w esty cy jn y w przem yśle dzielony był jeszcze zgod­ nie z pro g ram em przezw yciężania istn iejący ch d ysproporcji, o ty le obec­ nie jego rozdział został w y raźnie podporządkow any zadaniom zw iązanym ze zm ianam i dokonującym i się pod w pływ em rew olucji naukow o-tech­ nicznej.

D eterm in an ty w yboru oraz realizacji.., ₄₁

Proces inw estow ania zdeterm inow any w ym ienionym i przyczynam i rozpoczął się faktycznie już w latach 1964/65, a następnie w latach 1969/70 ponownie nasilił się. Próba racjonalizacji gospodarki inw esty- cyjnej nie znalazła jednak swego odbicia w kształtow aniu się technicznej stru k tu ry inw estycji. Techniczna s tru k tu ra inw estycji w porów naniu z pierw szą połową lat sześćdziesiątych uległa pew nem u pogorszeniu; udział inw estycji budow lanych w ogólnej sumie nakładów in w esty cy j­ nych w przem yśle wzrósł bowiem z 30,1% w r. 1965 do 30,7% w r. 1970, natom iast udział inw estycji w yposażeniow ych zm niejszył się odpow ied­ nio z 62,9% do 60,7%. Należy jednak dodać, że jeżeli w poprzednim p ię­ cioleciu koncentrow ano się głównie na oddaw aniu do eksploatacji inw e­ stycji p o djętych wcześniej, to obecnie rozpoczęto w przem yśle now y fro n t inw estycyjny, co w pływ ało ujem nie na kształtow anie się technicznej s tru k tu ry inw estycji. NRD na przełom ie lat 60-tych i 70-tych m iała po­ mimo to najw yższy wśród k rajów RW PG udział inw estycji w yposaże­ niow ych w technicznej stru k tu rz e nakładów inw estycyjnych w p rzem y ­ śle. 12 W zrost p rodukcji przem ysłow ej w latach 1966— 1970 dokonyw ał się ponadto p rzy stosunkow o dużym w ysiłku inw estycyjnym . M iał on swoje przyczyny w tym , że konieczność zm iany s tru k tu ry pro duk cji na bardziej nowoczesną, w ym agającą często tw orzenia od podstaw — poprzez b u ­ dowę nowych zakładów — w ielu branż przem ysłow ych, była n iew ątp li­ wie kapitałochłonnym sposobem osiągania przy ro stu zdolności p ro d u k ­ cyjnych. N ależy tu jed n ak dodać, że nowoczesne inw estycje p odjęte w la­ tach 1969/1970 dały pełne efekty dopiero w latach siedem dziesiątych. Prow adzone w drugiej połowie lat sześćdziesiątych działania spowo­ dowały, że w przem yśle NRD obserw uje się pew ne sym ptom y stabilizacji procesów rozw oju. W ystępująca poprzednio spadkow a tenden cja tem pa w zrostu p rodukcji uległa w yraźnem u zaham ow aniu, w w yn iku czego osiągnęło ono bardziej w yrów nany poziom, wynoszący 6— 7% rocznie. Za­ sadnicza popraw a w porów naniu z okresem poprzednim dotyczyła k ształ­ tow ania się m ateriałochłonności produkcji. W rezultacie uległa w yraźne­ m u polepszeniu relacja w zrostu nakładów inw estycyjnych w stosunku do produkcji czystej. P ozytyw ny w pływ na kształtow anie się m ate ria ło ­ chłonności p rodukcji m iały niew ątpliw ie dokonujące się zm iany s tr u k tu ­ ralne. Ju ż bowiem po r. 1964 dał się zaobserwować w zrost w ogólnej p ro ­ dukcji przem ysłow ej udziału przem ysłów o tendencji do spadającej m a­ teriałochłonności, do których należały gałęzie preferow ane przez inw esty ­ cje, tj. przem ysł chemiczny, budow y m aszyn i pojazdów oraz niektóre

12 Por. J. R u t k o w s k i : N R D — rola i n w e s t y c j i w r o z w o j u g o s p o d a r c zy m , „Ż ycie G ospodarcze”, 1972, nr 40.

42 H en ryk M am carz

branże przem ysłu e le k tro te ch n ic zn e g o .13 K orzystnej zm ianie uległa ró w ­ nież s tru k tu ra p ro d u k cji z p u n k tu w idzenia jej przeznaczenia na cele konsum pcji i ak u m ulacji, gdyż znaczny odsetek produ k cji został p rzy p o ­ rządkow any kom pleksow i konsum pcji np. w r. 1968 w ynosił on — 99,7% pro du k cji p rzem y słu spożywczego, 89,6% pro duk cji przem y słu lekkiego, 81,8% p ro d uk cji p rzem y słu cłiemicznego, 79,4% prod uk cji przem ysłu p a ­ liw ow o-energetycznego. 14 Gros prod uk cji trafiało zatem na bardzo w y­ m agający pod w zględem jakości i nowoczesności ry n ek konsum pcyjny.

S trateg ia rozw oju p rzem ysłu realizow ana w latach 1966— 1970 po­ siadała zatem znacznie więcej cech pozytyw nych niż strateg ia pierw szej połow y lat sześćdziesiątych. In ten sy fik acja w zrostu pro du kcji w odnie­

sieniu do czynnika inw estycyjnego — jak się w ydaje — m iała jednak nadal w p ew nym stopniu c h a ra k te r raczej deklaratyw rny, aniżeli była go­ spodarczą rzeczyw istością. S trateg ia ta, k tó rą można określić jako próbę w łączenia p rzem y słu NRD do uczestnictw a szerokim fron tem w św iato­ w ym postępie technicznym , doprow adziła ponadto do w ystąpienia w ielu niepożądanych zjaw isk. Na zasadzie inercji u trz y m y w a ła się nadal skłon­ ność do n ad m iern ej w szechstronności rozw oju preferow an ych gałęzi. Na początku lat siedem dziesiątych — w sku tek realizacji om aw ianego tu e ta ­ p u strateg ii — w y tw arzano np. 83% św iatow ego aso rty m e n tu wyrobów p rzetw ó rstw a m etalow ego, gdy dla porów nania w Jap on ii w skaźnik ten w ynosił 15%. 15 Unow ocześnianie s tru k tu ry p rodukcji przem ysłow ej od­ byw ało się ponadto p rzy niew ielkim uw zględnieniu procesów integ racji zachodzących w ram ach RW PG, co nie sprzyjało rozw ojow i m iędzyna­

rodow ej specjalizacji i kooperacji, oddziałując tym sam ym ujem nie na dynam ikę w zro stu p ro d u k cji branż w y tw arzający ch na eksport. U pod­ staw tych n eg aty w n y ch zjaw isk leżał fak t niesłusznego stosow ania za­ sad selekcji w w yborze s tru k tu ry gałęziow ej produ k cji p rzy b rak u takiej selekcji w odniesieniu do s tru k tu ry branżow o-asortym entow ej, co było nie do pogodzenia z zasadą kom pleksow ości rozw oju. D okonujące się zm iany w stru k tu rz e branżow o-asortym entow ej były niew ystarczające w stosunku do skali p rzeobrażeń w s tru k tu rz e gałęziow ej. P rzy b rak u pełnej specjalizacji branżo w o-aso rty m ento w ej, NRD, jako k raj m ały, nie pow inna była rozw ijać w szechstronnie gałęzi nowoczesnych, zaniedbując rów nocześnie gałęzie pozostałe. Na sk u te k w spom nianych błędów w kon­ cepcji rozw oju oraz dodatkow o braków w p rak ty czn ej działalności u ja w ­

13 G. S c h m i d t , A. B e n s c h : I n t e n s i v e r w e i t e r t e R e p r o d u k ti o n in d er

D DR, W issen sch a ftlich e B eiträge der F ried rich -S ch iller U n iv ersitä t, Jena 1973, s. 134. 14 G. K n o b l o c h : B e d ü rfn issb e f rie d ig u n g , P r o d u k ti o n s s t r u k t u r , G r u n d p r o ­ portion en , V erl. „A k ad em ie”, B erlin 1974, s. 27, 28.

15 L. R o u s c i k , K. O b e r l ä n d e r : L a n g fristig e E rzeugnis-, S o r t i m e n t s ­

D eterm in an ty w yboru oraz realizacji... ₄₃

niły się ostro niepraw idłow ości w rozw oju przem ysłu. W szczególności relaty w n y niedorozwój przem ysłu dostawczego stał się źródłem tru d n o ś­ ci i napięć w zaopatrzeniu m ateriałow ym . Równocześnie prod uk cja branż w ytw arzających n a ry n ek w ew n ętrzn y nie odpowiadała n ad al w pełni stru k tu rz e zapotrzebow ania społecznego. Społeczeństw o NRD pod koniec lat sześćdziesiątych osiągnęło lub naw et w niektóry ch grupach tow arów przekroczyło poziom konsum pcji krajów kapitalistycznych, zgłaszało bo­ wiem popyt na w yroby nowoczesne i o w ysokiej jakości.

Dalsza intensyfikacja w zrostu p rodukcji przem ysłow ej stała się głów ­ nym celem strateg ii lat siedem dziesiątych. S trategia ta zakładała, że cel taki będzie realizow any poprzez racjonalizację działań na w szystkich od­ cinkach działalności gospodarczej oraz w ykluczała d e k la raty w n y c h a ra k ­ te r jakichkolw iek decyzji strategicznych. Zachodziła zwłaszcza potrzeba ograniczenia inw estycji jako środka do przezw yciężania w ielu trudności gospodarczych. W zrost nakładów inw estycyjnych w przem yśle w o sta t­ nim okresie w pływ ał bowiem w decydujący sposób na zw iększenie się stopy ak um ulacji, k tó ra coraz bardziej obciążała społeczeństwo. O ile w r. 1965 stopa ak u m u lacji w ynosiła 19,9%, to w r. 1970 u kształtow ała się na poziom ie 24,0%, osiągając najw yższy pu łap w dotychczasow ej historii istnienia R epubliki. Równocześnie, pom im o poczynionych w latach sześć­ dziesiątych wysiłków na rzecz pozyskania w olnych rąk do pracy, deficyt siły roboczej był nadal dotkliw y. Stąd potrzeba zm niejszenia rozpiętoś­ ci nożyc m iędzy zapotrzebow aniem na siłę roboczą a m ożliwościam i jego pokrycia była ciągle problem em aktualnym . Sytuacja w tym zakresie uległa pew nej popraw ie, gdy w początkach lat siedem dziesiątych zaczy­ nały już wchodzić w wiek prod u kcy jn y bardziej liczne roczniki pow ojen­ ne. Należało ponadto przyspieszyć ponownie dynam ikę w zrostu pro du kcji gałęzi i bran ż w ytw arzających podstaw ow e surow ce i m ateriały oraz n a­ dać jeszcze większą rangę gałęziom i branżom p rodukującym dobra kon­ sum pcyjne. Równocześnie w sk u tek rosnących pow iązań w ram ach RW PG zachodziła konieczność rozpoczęcia poszukiw ań w zakresie możliwości specjalizacji i kooperacji z k rajam i członkowskimi. Rozwiązanie pow yż­ szych problem ów legło u podstaw form ułow ania głów nych założeń s tr a ­ tegii rozw oju przem ysłu w latach siedem dziesiątych. W rezultacie pod­ jętych działań efekty sform ułow anych w strategii p ostulatów stały się szybko widoczne.

Tem po inw estow ania w przem yśle zostało w yraźnie ograniczone, zw ła­ szcza w pierw szym pięcioleciu lat siedem dziesiątych, zaś w latach 1974/1975 w ystąpił naw et absolutny spadek nakładów inw estycyjnych. Równocześnie czynnik inw estycyjny został objęty intensyw nym gospo­ darow aniem . N akłady inw estycyjne służyły w coraz w iększym stopniu reko n stru k cji obiektów już istniejących, aniżeli budow ie zakładów no­

44 H en ryk M am carz

wych. P oczątek w ym ienionych lat ch arakteryzo w ał się ponadto isto tn y ­ m i zm ianam i w s tru k tu rz e nakładów inw estycyjnych. A kcent in w esty cy j­ n y p rze su n ięty został głów nie na rozbudow ę przem ysłu energii i paliw oraz m etalurgicznego, gdyż bez dodatkow ych inw estycji w ty ch p rze­ m ysłach nie m ożna było rozw iązać uciążliw ych dysproporcji. Zm iana s tr u k tu ry nakładów in w esty cy jn y ch dokonała się ponadto na korzyść gałęzi w y tw arzający ch bezpośrednio na po trzeb y ry n k u ko nsum pcyjne­ go, tj. p rzem ysłu lekkiego, w łókienniczego oraz spożywczego. Powyższe przesunięcia w s tru k tu rz e inw estycji na korzyść w ym ienionych gałęzi na­ stąp iły kosztem zm niejszenia udziału gałęzi prefero w any ch pod koniec la t sześćdziesiątych, tj. p rzem ysłu chemicznego, elektrotechnicznego i elektronicznego oraz p rzem ysłu budow y m aszyn i pojazdów . W gałę­ ziach tych na sk u tek konsekw entnego stosow ania zasad selekcji prze­ m ysł m usiał jed n ak zrezygnow ać z rozw ijania w ielu branż i p rodukcji w yrobów w w a ru n k a ch sam ow ystarczalności, a zwolnione w ten sposób m oce p ro d u k cy jn e w ykorzystać bardziej racjonalnie w pro du kcji koope­ racy jn ej i ek sportow ej.

W zrost z a tru d n ie n ia w przem yśle NRD w latach siedem dziesiątych był nadal m inim alny; 4-procentow e u chw y tne statystyczn ie tem po w zro­ s tu zatru d n ien ia, osiągnięte w r. 1972 i w ynoszące 102,0 tys. osób, w y­ nikało tylko ze zm ian organizacyjnych, k tó re polegały na w łączeniu nie­ k tó ry ch zakładów rzem iosła do p rzem ysłu uspołecznionego. W ystąpiła n ato m iast dalsza p o p raw a we wzroście kw alifik acji zatru d nion y ch w p rze­ m yśle. W 1975 r. na 1000 osób p racu jący ch w przem yśle p rzypadało już 27,9 osób z w ykształceniem w yższym oraz 71,0 osób z w ykształceniem średnim zawodowym , a w r. 1978 w skaźnik ten w ynosił odpowiednio 34,3 i 78,7 osób.

O graniczenia po stro n ie inw estycji i zatru d n ien ia nie doprow adziły do zw olnienia dy n am ik i w zrostu produkcji. Tempo w zrostu produkcji przem ysłow ej w ynoszące 6—7% rocznie było bowiem bardzo rów nom ier­ ne i k ształtow ało się na poziom ie lat poprzednich. Z m iana s tru k tu ry n a ­ kładów in w esty cy jn y ch w k ieru n k u w zrostu udziału gałęzi bazow ych nie w płynęła rów nież na zaham ow anie tem p a w zrostu p rodu k cji gałęzi no­ woczesnych, k tó re rozw ijały się nadal na bazie inw estycji podjętych w latach 1969/1970. Z p u n k tu w idzenia kształto w ania się s tru k tu ry b ran - żow o-asortym entow ej la ta siedem dziesiąte stanow iły in teresu jącą fazę rozw oju, u w aru n k o w an ą rosnącym i pow iązaniam i z k raja m i socjalistycz­ nym i oraz ten d en cjam i w św iatow ym postępie technicznym . Rozpoczęto lu b przyspieszono pro d u kcję takich now oczesnych w yrobów , jak: m aszy­ ny do obróbki tw orzyw sztucznych, m aszyny do w y tw arzan ia w łókien chem icznych, m aszyny do p rzetw arzan ia danych, półprzew odniki, nowe rodzaje tw o rzy w sztucznych, oraz poszukiw ano now ych źródeł energii

D eterm in an ty w yboru oraz realizacji.., ₄₅

do energii atom ow ej włącznie. R easum ując, należy stw ierdzić, że s tr a ­ tegia rozw oju p rzem y słu w latach siedem dziesiątych charakteryzow ała się w ielom a cecham i w łaściw ym i dla strateg ii intensyw nej.

W celu podsum ow ania przeprow adzonej dotychczas analizy realizacji strateg ii rozw oju p rzem ysłu dokonam y zestaw ienia zm ian podstaw ow ych w ielkości ekonom icznych.

K szta łto w a n ie się p od staw ow ych w ielk o ści ekonom icznych w przem yśle NRD w l a ­ tach 1961— 1978

B asic econom ic factors in th e industry of G erm an D em ocratic R epublic in 1961— 1978

Lata Średnioroczne tem po w zrostu (w procentach) U dział w e w zroście produkcji czystej (%) P rzyrost in w esty cji na 1% przyrostu produkcji czystej S tosu n ek tem pa w zrostu produkcji czystej do tem pa w zrostu produkcji globalnej p r o d u k c ji g lo b a ln e j p r o d u k c ji c z y st e j z a tr u d ­ n ie n ia w y d a j­ n o ś c i p r a c y 3 in w e s ­ ty c ji z a tr u d ­ n ie n ia w y d a j­ n o śc i p r a c y 1961— 1965 5,9 4,6 0,2 4,4 7,3 4,3 95,7 1,59 0,78 1966— 1970 6,4 5,9 0,4 5,5 8,7 6,8 93,2 1,47 0,92 1971— 1975 6,8 6,1 1,2 4,9 7,5 19,7 80,3 0,57 0,90 1976— 1978 6,4 6,6 0,8 5,8 7,2 12,1 87,9 1,09 1,03

a W ydajność pracy m ierzona w ielk o ścią produkcji czystej.

Ź r ó d ł o : O bliczono i zestaw ion o na p odstaw ie: S ta tis tisc h e s Jahrbuch der DDR 1976, S taatsverl., B erlin 1976, s. 16, 17, 36, 41, 44, 108 o-raz S ta tis tis c h e s T asc henbuch d e r D D R 1979, Staatsverl., B erlin 1979, s. 24, 28, 32, 41.

Z danych zaw arty ch w tab eli w ynika, że w rezultacie realizow anej strateg ii rozw oju w ystąpiła w przem yśle korzystna tendencja kształto w a­ nia się dynam iki w zrostu produkcji, zwłaszcza w odniesieniu do p ro d u k ­ cji czystej. W zrost produkcji przem ysłow ej, szczególnie w początkach lat sześćdziesiątych, osiągano jed nak przy znacznych nakładach in w esty cy j­ nych i m ateriałow ych, co w yrażało się w istnieniu dużych rozpiętości m iędzy kształtow aniem się tem pa w zrostu p rodukcji czystej z jednej stro n y ^ a dynam iką w zrostu nakładów inw estycyjnych i p ro d u k cji glo­ balnej z drugiej strony. W m iarę intensyfikacji procesów w zrostu różnice te ulegały jednak zm niejszeniu. W zrost p rodukcji przem ysłow ej w całym analizow anym okresie odbywał się przy niem alże zerow ym tem pie w zro­ stu zatrudnienia; ab stra h u je m y tu od pewnego w zrostu zatru d n ien ia w la­ tach 1971— 1975, w ynikającego ze w spom nianych ju ż w cześniej zm ian organizacyjnych. Tem po w zrostu w ydajności p racy kształtow ało się na poziomie w yraźnie zbliżonym do tem pa wrzrostu produkcji, przy czym była ona dom inującym czynnikiem , d eterm inującym dynam ikę w zrostu

46 H en ryk M am carz

produkcji. N akłady in w estycyjne, ze w zględu na deficyt siły roboczej, nie pow odow ały p rzy ro stu zatru dn ienia. Poza początkiem lat sześćdziesią­ tych, kiedy w odniesieniu do inw estycji obow iązyw ały jeszcze założenia strateg ii ekstensyw nego rozw oju, służyły one w zrostow i w ydajności p ra ­ cy. Pod w pływ em określonych p refe re n c ji in w estycyjnych s tru k tu ra p ro­ dukcji przem ysłow ej zm ieniała się na korzyść gałęzi nowoczesnych. Łącz­ ny udział ty ch gałęzi, jak : p rzem ysł chem iczny, p rzem ysł budow y m aszyn i pojazdów oraz p rzem ysł elek tro tech niczn y i elektroniczny w p rodukcji przem ysłow ej ogółem w ynosił bowiem : w r. 1960 — 38%, w r. 1965 — 42%, w r. 1970 — 45%, w r. 1975 — 47% oraz w r. 1977 — 47% i należał do najw yższych w p orów naniu z innym i k ra ja m i socjalistycznym i.

P o d jęta analiza założeń i realizacji stra te g ii intensyw nego rozw oju przem y słu w skazuje, że w w aru n k ach gospodarki NRD stała się ona obiektyw ną koniecznością. Pom im o że niektóre zm iany, zwłaszcza w po­ czątkach lat 60-tych, m iały c h a ra k te r w yraźnie ekstensyw ny, lata n a stę p ­ ne stanow iły w rozw oju przem ysłu okres bardziej zharm onizow any, o w yraźnej przew adze cech intensyw nych. Realizację tej strateg ii należy ocenić pozytyw nie, chociaż — ze w zględu na specyficzne w aru n k i roz­ w oju w NRD — nie by ła ona łatw a i stw arzała liczne i tru d n e do roz­ w iązania problem y. Р Е З Ю М Е Статья посвящ ена проблемам ф акторов выбора и стратегии интенсивного промы ш ленного развития в ГДР. Основные направления, черты и характер про­ и сходя щ и х и зм ен ен и й позволяю т, по мнению автора, в промы ш ленном развитии ГДР вы делить два основны х этапа развития и отвечаю щ ие им типы стратегии: первый этап и соответствую щ ая ем у стратегия экстенсивного развития и второй этап и отвечаю щ ая ему стратегия интенсивного развития. О сущ ествление этой стратегии началось в сер еди н е 6 0 -х годов. Стратегию интенсивного развития п о -п р еж н ем у оп р едел я л и объективны е ф акторы , связанн ы е со В торой мировой войной и разделом Германии — к ата­ строф и ч еск ая дем ограф и ч еск ая ситуация, вн утренне противоречивая структура промы ш ленности, разры в традиционны х эконом ических контактов ГДР с за ­ падными частям и Германии и последствия проводимой в 50-е годы стратегии экстенсивного развития. П осле этого автор п ереходи т к ан ал и зу формирования следую щ и х основны х экон ом ических величин в промы ш ленности: валовая про­ дукция, занятость, производительность труда и материалоемкость. П роведенны й анализ этих величин, несмотря на некоторы е отрицательны е изм енения, дает основания для оп ределен и я стратегии промы ш ленного развития ГДР, особенно в 70-е годы, как стратегии интенсивной.

D eterm in an ts of th e S election and R ealization.., 47

S U M M A R Y

In th e paper th e author deals w ith the problem s of th e factors w h ich determ in e th e selectio n and realization of th e strategy of in ten siv e in d u strial d evelop m en t in G erm an D em ocratic R epublic. In v iew of th e m ain directions, ch aracteristics, and n ature of changes taking p lace there, in th e opinion of the author one m ay d istin gu ish tw o m ain stages in th e industrial d evelop m en t in G erm an D em ocratic R epublic and tw o corresponding typ es of strategy, nam ely, th e first sta g e ch aract­ erized by its d istin ct stra teg y of e x is te n siv e develop m en t, and th e second stage w ith its corresponding strategy of in ten siv e developm ent. The realization of the second typ e of strategy began in th e m iddle of th e ’six ties.

T he strategy of in ten siv e develop m en t w as s till determ ined by o b jectiv e factors connected w ith W orld W ar II and th e d ivision of G erm any, th at is, th e catastrophic dem ographic situation, in tern a lly in con sisten t structure of industry, and th e b reak ­ ing of th e trad ition al econom ic contacts b etw een G erm an D em ocratic R epublic and th e W estern regions of G erm any, as w e ll as th e con seq u en ces of th e stra teg y of ex te n s iv e d evelop m en t w h ich w as being realized in the ’fiftie s. A fter a discussion of th ese factors, th e author carries out an an alysis of th e basic in d u strial indices, such as, total output, n et output, em p loym en t, efficien cy, and m aterial consum ption. In spite o f som e changes of n eg a tiv e character, th e an a ly sis of th ese in dices and their course yield s resu lts w h ich ju stify th e term ’’in ten siv e stra teg y ” to be applied to th e stra teg y of in d u strial d evelop m en t of G erm an D em ocratic R epublic, p a rti­ cu larly in th e ’sev en ties.