Oeconomia
Konkurs
o nagrodę Rektorów Polskich Uczelni Rolniczych „Praca Roku w ACTA SCIENTIARUM POLONORUM"
Rok 2002
Ostaszewska T., Węgiel M., 2002. Differentiation of alimentary tract during organogenesis in larval asp (Aspius aspius L.).
Acta Sci. Pol., Piscaria 1(1), 23-34. Rok 2003
Stopa R., Romański L., 2003. Zastosowanie metody interferometrii plamkowej do pomiaru przemieszczeń przekroju poprzecznego korzenia marchwi. Acta Sci. Pol., Technica Agraria 2(1), 43-54.
ACTA SCIENTIARUM POLONORUM
Czasopismo naukowe zalożone w 2001 roku przez polskie uczelnie rolniczeOeconomia
Ekonomia
3 (2) 2004
Bydgoszcz Kraków Lublin Olsztyn Poz11a11 Siedlce Szczecin Warszawa Wroclaw
Rada Programowa Acta Scientian1111 Polonoru111 Kazimierz Banasik (Warszawa), Janusz Falkowski (Olsztyn),
Florian Gambuś (Kraków), Franciszek Kluza (Lublin), Edward Niedźwiedzki (Szczecin), Janusz Prusi11ski (Bydgoszcz), Jerzy Sobota (Wrocław) - przewodniczący,
Stanislaw Socha (Siedlce), Waldemar Uchman (Poznai1) Rada Naukowa serii Oeconomia
Carol.!. Cumber (South Dakota State University, Brookings, USA) Lech Palasz (Szczecin), Maria Parliilska (Warszawa),
Janina Sawicka (Warszawa) - przewodnicząca, Mich al Sznajder (Poznai1), Loren Tauer (New York, USA)
Sekretarz serii Oeco110111ia Iwona M. Kurek (Warszawa) e-rnail: kurek i @alpha.sggw. wa w.pl
Projekt okladki Daniel Morzy11ski Opracowanie redakcyjne
Jan Kiryjow Lamanie Zofia Orlowska ISSN 1644-5707
Wyd;111ic publikacji clof·inansowane przez Komitet Bacla11 Naukowych © opyright by Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2004
Wydawnictwo SGGW. ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa tel./l'ax (0 '.22) 8.+7 '.Z8 92.c-mail:jmw_wyd@sggw.waw.pl
hi l p ://v.iww. sgg w. wa w. p I/i n fo/wyd/i nclex. h tm 1 Naklad 300 + 16 egz. Ark. wyd. 12,0. Druk: P.P. EVAN. ul. Pilicka 11. O'.Z-629 Warszawa
Od Rad
y
Naukowej
Oddajemy do Pm?stwa rąk kolejny, szósty numer c::asopisma Acta Scientiamn1 Polonoru111, seria Oeconomia, która Io seria istnieje.Już od J lar.
Zachęcamy do przysylania urtvkulów o tema1yce ekonomic::no-spolec::nej. ::arów11u raportów z badań empirycznych, jak i opraco1vw1 teoretyc::nych :: ::akres11 nu11k ekonomiczno-rolniczych. Możliwość zamieszczenia artyk11lu 111 Oeconomio - c::asopi.1'mie, które jest jedną z serii wspólnego wyda1Vnictwa uczelni rolnic::ych - daje s::ansę na promocję i 11po1vszechnienie dorobku naukmvego lV szerszym, interc()lsc1pli11ar11_11111 środowisku uczelni.
Wszystkie serie czasopisma Acta Scientiarum Polo11on1m 11•yda11•ane są :: tą samą regularnofrią, w ujednoliconej szacie graficznej, podobnvch wymogach redakcyjno--1vydmvniczych oraz 111ervt01:)1cznych. Dotychczaso1Ve ::aa11gażo1Fw1ie 11c::elni rol11ic::ych 111 wydawanie jednego czasopisma w kilkunastu seriach te11wryc::11rc/1 gwarantuje. ±e przy zgodnym 1Vysillw autorów oraz Rad Progra11101vej i Na11ko11:rch c::asopi.rnw 1\cro
Scientiarum Polonon11n. w ()1111 nasza seria Oeconomia, 11::yska ro::glos i prcsri± 111 .l'rodowisku naukowym.
Artylwly do serii mogą być przygotowywane 111 języku polskim :: ty//ile111. slmvami kluczo11'.v111i i streszczeniem wjęzyku angielskim. Rada Naukoll'a serii Oeco11omia ::111raca ull'agę na 111ażność tego typu informacji, a 111ięc i potr::ebę ich starannego opraco11•m1ia, bo111iem ::a1varto.\'ć każdego numeru 111 postaci ab.1·1rak1ó111 11· ję::yk11 angielskim jest 11po111szech11iana na stronach in1er11eto111ych. C::ęfr artylwló1I' a11toró11• :: !,o/ski i:: zagranicy może być publikowana 111 111er~;i angielskiej. IV1·daje111_11 d1l'a 1111111err serii 111 ciągu ro/w. Dotychczasowe 1111111e1y ::ostaly 111yda11e pr::ez WJ1dm1111ict1110 sc;c; IV no kos::! Wydz i a lu Ekonomiczno-Rolnic::ego
sec
w
Rada Pro,e,rm1101va A Cf{/.. na spolkrt11i111r listopadzie 2003 r. li' Siedlcach 11sta!ila, iż od 200-1 r. autor::y part.l'C1p11ją 11• kos::1ac/1 publikacji li' 11'.Ji.S'Okości 250 ::I od artyk11/i1.
Zglas::ane artvk11/y prosimy przesy!ać poc::tą elektronic::ną 11a jer/en :: po11i±s::yc/1 adresó1v:
smvic/.:.a@alp/ia.sgg 1v. 111m1'.p/
k11reki@a/plw.sggll'. 11·a11'.p/
W pr::ypadku prze.1ylunia 1vydrnlw (111 2 egzemplarzach) nale±y doląc::yć u)11111ie± 110.{11ik elek1ro11icz11y (dyskietkę !11b CD). Pr::e.1ylkę z dopiskiem Acta Scienticm1111 l'o/011om111 Oeconomia prosimy kierować na adres:
Katedra Politvki Agrarnej i Marketingu, Wyd::ial Ekonomic::110-1?0!11ic::y Szkola Cló1vna Cospodarst1va Wiejskiego
11/. No1vo11rsy11mvsk11 166, 02-787 Wars:;a1va Z powa±aniem,
Dr hab . .Janina Sa111icka, prof nod::ll'. SCC W Pr:::e1vodnicząca Rady Na11ko1Fej serii Oecono111io
Oeconomia 3 (2) 2004, 5-15
WPŁYW POSTĘPU
TECHNICZNEGO NA ZMIANY
W
PRODUKTYWNOŚCII SUBSTYTUCJI CZYNNIKÓW
PRODUKCJI ROLNICTWA FRANCUSKIEGO W LATACH
1980-1999. UJĘCIE
SEKTOROWE
Lucyna
Błażejczyk-Majka, RadosławKala
Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu
Streszczenie. W pracy pr7.cclstawiono z111ia11y IV proclukty1Vnuści kra1\co1Vcj i substytucji czynników produkcji rolniczej. Badania przeprowadzono dla rol11ict1Va 1·r~1ncuskiq:o w latach 1980- ł 999. Wykazano, że post-rp techniczny IV tym ukn.:sic po1Voclowal IVl'.rnst prnduktywności krn1\cowcj siły roboczej, natomiast procluktyw11ość krrn"icowa k<1pitali1 11ic wykazywała wi<;:kszych zmian. W toku bacla1·1 ustalono również. ż.c w mian;: upływu czasu elastyczność substytucji sily robocze.i i kapitalu ulegala l'.mnicjszcniu.
Słowa kluczowe: funkcja produkcji CES, produktywność krrn\cmva. clastyu.1rnść s ub-stytucji
WSTĘP
Gospodarka każdego kraju charakteryzuje się określonym potencjalem produkcyj -ny111, który wynika z ograniczonej dostępności zasobów. Jedna z możliwości zwi<,:kszc -nia zdolności produkcyjnych polega na lepszym wykorzystaniu posiadanych zasobów lub zastąpieniu zasobów rzadkich zasobami taiiszymi czy l<1twicj dost<,:pnymi. Tak wi<,:c
poprawę jakości lub zwiększenie ilości produkcji można uzyskać przez substytucjQ czynników produkcji jKamerschen, McKenzie, Nard i ncl I i 199 1 J. Substytucja JCSl rów -nież możliwa w produkcji rolniczej.
Ekonomiczny sens substytucji polega na takim _jej prowadzeniu, aby zmnicjsL)'Ć jednostkowy koszt produkcji. Stąd substytucja jest o gran i czo na progiem ekonom iczncj
oplacalności. Oznacza to, że wartość efektu zastąpienia jednego czynnik<t proclukc.1i Adres do koresponde1ic1i - Co1Tespo11ding author· Lucyna Lilażc_icl'.yk-Maika. Akademia l{ol11iQ;i
im. Augusta Cieszkowskiego, Katedra Metod Matcmatycz11ych i Swtystycznych, ul. Wojsk~1 Polskiego 28. 60-637 Pozna1·1, tel. (061) 848 75 50: e-111ail: lma1ka I O<i!>au.pm.nan pl
Racloslaw Ka!J. Akademia Rolnicza im. 1\ugusta Cieszkowskiego, Katedra Metod M~11c111~nye1. nych i Statystycznych. ul. Wojsb Polskiego 28. 60-637 Pozm11i. tel. (061) 848 71 50: c-mail: kalar@owl.au.poznan. pl
6 L. 13/n::ejc:::yk-Majka, R. Kala
innym nie może być mniejsza niż koszt związany z tą zamianą. Substytucja jest więc
nierozerwalnie związana ze zmianami cen czynników produkcji, pomiędzy którymi ~jawisko to występuje. Mówi o tym teoria Hicksa [Yeung, Roe 1971J. W produkcji rolniczej, ale nie tylko, ważne są również ograniczenia ekologiczne. Progiem ekologic z-nym bi;:dzie np. graniczna zdolność wchłaniania danego czynnika czynnego przez glebę
I
Woś 1996]. Od początku lat dziewięćdziesiątych znaczenie takich ogranicze11 w Europie znacznie wzroslo.Proces substytucji jest wspierany przez postęp techniczny. Dzięki niemu w długim okresie możliwe jest ciągle przekraczanie osiągniętych wcześniej· wartości granicznych
substytucji. Na przyklad, wynalezienie bardziej efektywnej maszyny rolniczej pozwala pogli;:bić substytucję pomiędzy kapitałem i siłą roboczą, bez zagrożenia przekroczenia progu ekonomicznej oplacalności. Wprowadzenie do uprawy nasion otoczkowanych pozwoliło na dostarczenie roślinom większej ilości sklaclników pokarmowych i ochron-nych, przy jednoczesnym zmniejszeniu dawek nawozowych na jednostkę powierzchni. Posti;:p techniczny jest więc w istocie procesem ulatwiającym substytucję nakładów, która pozwala na zwiększenie efektywności produkcji, a tym samym na poprawę możli wości produkcyjnych
I
Woś 1998].Celem pracy jest przeanalizowanie związków pomiędzy nakładami w obszarze pro-dukcji rolniczej z uwzględnieniem postępu technicznego. Do bacla11 wybrano jednego z najwiQkszych producentów żywności w UE - Francję, której rolnictwo. od początku
uczestnictwa we wspólnym rynku, ulega stałej transformacji wyllluszonej konkurencją ornz reformami, wynikającymi z polityki rolnej w UE. Składa się na nią, poprzedzony wprownclzeniclll pułapów produkcji rolniczej w roku 1980 i kwot mlecznych w roku 198-f. plan Mac Sharry'ego. który o bej lllownl lata 1991- 1996, oraz „Agenda 2000", od11osząc<1 siQ cło lat 1999-2006 [Poczta 200 I; Walkowski 19981. Analiza produkcji lh1ncusk i ego rolnictwa w latach 1984-1999 stwarza wtelll lllożl iwość wskazania skutków prnwadzonych reforlll. Równocześnie ukazanie przeobraże11. jakie w nilll nastąpiły, może
być clolxym prognostykiem zmian, jakie czekają rolnictwo polskie po wejściu cło UE.
FUNKCJE PRODUKCJI
.Jedną z czi;:ściej stosownnych funkcji do scharakteryzowania procesów produkcy j-ll)'Ch w uj9ciu makroekonomicznym jest funkcja typu CES [Żółtowska 1997; Fuss,
r-.11c1::1cldcn 1978; Welfe. Welfo 200.i; Hanclbook of Econometrics IV l994J. Jest ona postaci:
)', = /\(1L I' + (I - 1·)K-p) (J, (I) t:d7.ic )' OZllncza wielkość produkcji, K określa wielkość zaangażowanego kapitału, llatomiast L wyraża wielkość llaklnclów pracy. Pozostałe wielkości są parametrami cstymo11·am:j funkcji. Pierwszy z nich A, nazywany parametrem przychodu, wyznacza
11·1daj11ość tcclrniki zasto owanej w procesie produkcji. Udział kapitalu i pracy w wiel -kości produkcji określa parametr 1· (0 < 1· < I). natomiast p (p > -1) jest parametrem substl'tucyj11) ni. Związek parametru p z el:1stycz11ością substytucji a 11 ntroligator. Bodki n. I lsia,1 _OOO I określa wzór:
ll'plyiv postępu technic::.nego na ::.miany 111 prod11kty11111ości .. 7 ( } = - - , l + p (2) przy czym dln(LIK) ( } = -d ln(rlw) (3)
gdzie w jest ceną pracy, a r jest ceną kapitału.
Jak już powiedziano wcześniej, wielkość substytucji jest związana z postępem
technicznym. W przypadku analizy danych długookresowych jego wplyvv na wielkość produkcji nie może być zaniedbany. Jednym ze sposobów uwzględnienia postępu tech
-nicznego w fu n kej i prod u kej i jest przyjęcie zalożenia, że oddziałuje on jednakowo na obydwa nakłady. W takim przypadku [Kotowitz 1968] dynamiczna funkcja produkcji
typu CES przyjmie postać:
I
Y,
-
=
A(vCP + (l-v)K-p) P e?.r, (4)przy czym), (J, > O) określa stopę przyrostu wielkości produkcji w jednostce czasu. Produktywność kra1\cowa sily roboczej i kapitału przyjmują wtedy odpowiednio postaci:
}, - A-p Y, -p?.r
d I
l
J(p+l)- - · V - e
CJL L ' (5)
Stąd procentowe zmiany tych wskaźników w czasie są równe i wynoszą),.
Postęp techniczny może być również uwzględniony przez wprowadzenie osobnych funkcji określających wzrost efektywności każdego nakładu. Przy takim podejściu funkcja produkcji wyrazi się wzorem:
I
Y, =A[v(Le'51)-p +(l- v)(K/'1)-p
1
-
P,
(6) a funkcje produktywności kra1\cowych przyjmą formy analogiczne jak we wzorach (5), z tym że parametr), dla siły roboczej należy zastąpić przez t5. Wplyw postępu techni
cz-nego jest tu zatem uwzględniany osobno dla każdego zaangażowanego nakładu . .leżeli
iloczyny t5p i Jcp przyjmują wartości ujemne, to przyrosty produktywności kra1\cowych
czynników produkcji w czasie mają tendencję malejącą, W przeciwnym przypadku zmiany wartości produktywności kra1icowych nakładów, wynikające z działania postc;:pu
technicznego, są rosnące.
Jeżeli t5 >/,to znaczy, że wpływ postępu technicznego na silę robocząjcst silniej -szy niż na kapitał, co powoduje zastępowanie sily roboczej kapitalem. Jeżeli r) / Je, 10
mamy sytuację odwrotną. Parametry t5 i). charakteryzują więc wplyw postępu techniu. -nego na ilości zaangażowanych nakladów, nie wyjaśniają natomiast żródel tych zmian. Większa wartość parametru t5 może wynikać np. nie tylko z poprawy organizacji pracy,
8 L. 13/a::ejc::yk-Majka, /?. Kala
ale i z wprowadzenia cło procesu produkcji wydajniejszych maszyn. Obu tych param e-trów nic powinno siQ więc interpretować osobno [Kotowitz 19681.
Kolejną modyfikację dynamicznej funkcji CES przedstawili Yeung i Roe [ 197 lj. W tym podejściu zmienna czasowa t została zastąpiona indeksem relatywnych cen czynników produkcji/,. Indeks ten określa wzór:
l
,
=(
:v
}/(
:
vl,'
(7)gdzie 10 jest ustalonym początkowym momentem szeregu czasowego. W rezultacie funkcja CES przyjmie postać:
I
[ 61 J.I
1
--Y1 =A v(Le ')-p +(1-v)(Ke ')-p P. (8) Produktywności kra1·1cowe nakładów dla tak zmodyfikowanej funkcji CES wyrażą się
natomiast wzorami:
- -ClY ' =A -p (ł - v) ( -Y ' )(p+i) e-i.pl,_
ClK K (9)
W rezultacie elastyczność substytucji u zmienia się w czasie będąc funkcją indeksu !,. Określa ją wzór:
er, = - 1
-
11
+c
Ą-
o)p1,I
I +pESTYMACJA PARAMETRÓW
(10)
Bezpośrednia ocena parametrów dym1111icznej funkcji CES na podstawie szeregów cwsowych natrafia 11<1 typowe trudności wynikające z jej nieliniowości. Przegląd przy -blii'.011ych metod itcrncyjnych estymacji parametrów funkcji CES można znaleźć w rnonogr:11'ii Żóltowskicj
I
1997]. Wśród nich wymieniona jest też stosunkowo prosta mc1oda 1..:mcnty. Daje ona jednak zadowalające rezultaty tylko w przypadku, gdy wia-domo, ;ie parnmctr substytucyjny p jest bliski zeru. W warunkach produkcji rolniczej wkic ogr:111iczcnic jest jednak trudne do zaakceptowania. Innym rozwiązaniem, z którego skor1.ystano w pracy.jest przyj~cic zalożcnia. że producenci dążą do maksymalizacji zyskuw 11·arn11kach wolnej konkurencji. Wtedy czynniki produkcji są oplac::111c stosownie do ich produktywności krai'1cowych
I
Blang 1999]. czyli że:(
.
)
1
+1
>
- J } I -•l >I 11·, = 11,1\ 111L
e 1 '.( J
l+p -' Y, -J ,1 r = f'J A 1 ( I - \I) - e ·f. ' , I I K (I I)gd1.ie I' je ·t ce11ą produktu. tąd. po zlogarytmowaniu. wynikają nastQpującc równania:
Wplyw postępu technicznego na ::miany 1v produktvll'l1ofri .. 9 In -
=
/3 1
+- -In - +- -/1, ( Y 1J
I [ w 1 ) Óp L l+p p1 l+p ( 12) In - =/3
2
+ --In - +- - 11
,
( Y 1J
I [ r1 ) ?..p K 1.+p p1 1-t-p (I J) gdzie ,81=
-
(ln(A -Pv))/(l +p), a ,82=
-
(ln(A-p(l-v))I( I +p).W rezultacie nieznane parametry }., 15, p można e tymować na podstawie mo lelu liniowego postaci:
Z
=
X/3+
11
,
( 14)gdzie 11 jest wektorem błędów losowych, natomiast:
,
,
ra
1
o
In[
-"
"
·]
I ioo
Pio/31
/31
/3
2
(YJo
(
w,
,
l
I'"o
In - In -/3
2
Z= L IliX=
P1„/3
=/3
„
I +p In( ; J ,'"
[~]
/3
.j 8po
o
I i" I +p Io Pio/3
)
?tp In(l
:)
'"
[
~1
l+(J f<. Ilio
o
I i„ I 111Zauważmy, że ocena współczynnika regresji ,Bi, jest lu równocześnie oceną ela -styczności substytucji dla statycznej funkcji CES (porównaj wzór (2)). Na podstawie formuły (I O) ocena ta, wraz z ocenami 8p i ),p, pozwala określić zmiany tego parametru w czasie.
ELASTYCZNOŚĆ SUBSTYTUCJI POMIĘDZY SIŁĄ ROBOCZĄ I KAPITAŁEM
Podstawą analizy byly dane zawarte w tabeli I. Za mian;: osiągni((lego poziomu prod u kej i przyjęto indeksy prod u kej i z ca lego rolnictwa, skonstruowane wed lug formu -ly Laspeyresa, publikowane przez FAOSTAT. Silę roboczą zaangażowaną w procesie produkcji wyrażono jako indeksy obliczone na podstawie liczby pełnozatrudnionych w rolnictwie [Target methodology„. 2000J. Jako miarę kapitału przyjęto indeksy wartości kapitału trwałego bruu-o zaangażowanego w proces produkcji rolniczej ( F F) . .Jest to zmienna agregatowa wyrażona wartościowo, w której skład wchodzą 111.in.: plantacje wieloletnie, stado podstawowe, maszyny i urządzenia, budynki, wyposażenie przezn a-czone do transportu, deszczownie. W oszacowaniu tej zmiennej zastąpiono waność
IO L. Blażejc::yk-Majka, R. Kala
kapitału w danym roku ceną, jaką rolnicy musieliby płacić w badanym okresie za
wymianę kapitału na nowy, możliwie najbardziej podobny cło tego, który wymieniają
I
Manuał. .. 2000]. Wartość kapitału trwałego i indeksy cen zaangażowanych czynników proclukcj i (zmiany w zarobkach i zmiany w cenach kapitału trwałego) zaczerpniętoz raportów Komisji Europejskiej. Indeksy te są przedstawione w odniesieniu cło kilku lat bazowych, wyrażone w cenach stałych i skonstruowane wg formuły Laspeyresa
I
Hand book ... 2002]. Wszystkie zmienne zostały tak przeliczone, aby oclnosily się cłoroku 1980. Uznano, że w wystarczającym stopniu odzwierciedlają one zmiany w wy-mienionych czynnikach proclukcj i, jakie nastąpiły w latach 1979-1999.
Tabela I. Wartości z111ie1111ych użyte do estymacji li111kcji CES dla rolnictwa francuskiego, ocin o-szącc sii;: do okn:su 1980-1999
T;1hlc I. Values or variables usecl in cstirnation or CES function for Frcnch agriculturc in years 1980-1999
Indeksy Pd110L<1trucl- Kapilal Indeksy Indeks cen Indeks cen Rela1ywny produkcji nicni trwaly brutto wynagroclzc1·1 kapitalu produktów indeks cen rolniczej w rolniclwic (1980 = 100) za prac~ trwnłcgo rolniczych czynników I
Rok tl'/\OST/\T) (1000) w rolnictwie (l'J80 = 100) (1980= 100) (1980 = 100)
)' L K w p
19RO !OO.OO !OO.OO 100.00 IDO.OO 100.00 100.00 I .OOO
1981 '!7.68 96.95 117.00 116.80 99.41 111,90 0,851 1982 103.27 93.<JO 124.50 I :l 1.95 100.82 126.90 0.764 1983 <J'J.(18 90.85 136.06 152.50 I 00.43 136.50 0,659 198-1 107.XO 87.80 126.62 162.47 100.21 140,80 0,617 1985 104.85 84.71 131.35 175,75 99.52 143.00 0.566 I 'J8(1 IW.-IR 81.61 122.22 181.98 101,11 143.20 0.556 1')87 107.27 78.-16 12:1.15 190.23 102.23 140.20 0.537 19R8 105,1'0 75.30 141.99 197.90 1rn.5R 140.50 0.523 I 'J8') 10-1/>4 Tl. IO I 68.29 205.23 103.<J<J 151.44 0.507 I<)<)() 1!15.Xll 68.90 164.63 213.89 10-1,18 151.01 0.-187 l'l<)I I 05.(11) (>6.21 161.2) 123.99 I 04.47 151.29 0.466 I <)<J2 111.17 63.62 151.56 232.56 104.91 140.29 0.-151 1993 I 03.7') 61.13 1-11.1 <J 238,55 104.99 136.06 0.440 l'l9-1 103.27 58.(19 159.03 2-1-1.26 I 0-+.30 135.91 0.427 I ')'J5 10(,.22 56.35 179.<J-I 250.25 I 0-+.GO 137.12 0.418 I 1)1)(1 111.70 5-1.07 192.98 260.9-1 I 04.')I 137.12 0.402 I 1)<)7 112.-1:1 5 I .R3 208.90 26(,,77 I 05.12 136.81 0.394 I 1)1)~ 11~.59 -19.70 207.56 n-1.52 I 05.4~ 135.61 0.38-1 lf)l)I) 11-1.01 -17.6(J 223.12 279.28 105.95 131.23 0.379
/rodln. la l'"clstawic 1cstawicr·1 Ft\OSTJ\T. ,.European Commissio11. The agricultural situation in 1hc Eu ro-J>L'.111 ll11 ilJll Repons'·. 13ru"cls. LuXL'lllbourg.
Sou1cc· Ow11 c.dcul:1tio11 hased rn1 d:1t:1 rro1n FAOSTAT. „European Comrnission. The agricultural situation in the Eurnpe:rn l l11irn1. Report»» 13russcls. Luxcrnhourg.
/Vp/yiv postępu technic::nego na ::miany w prod11kty1v110.l'ci .. li
Zgodnie z modelem ( 14), zmienną zależną jest odpowiednio zlogaryt mnwana war -tość produktywności sily roboczej i kapitału (ln(Y/L), ln(l'//()). Zmiennymi niezależny mi są natomiast zlogarytmowane indeksy stosunku cen kapitału trwalego i wynagrodzci'1 za pracę w rolnictwie do cen produktów rolniczych (ln(r/p)) i (ln(ii/p)) oraz relatywny indeks cen.
W celu zapewnienia bardziej zrównoważonych ocen parametrów regresji indeks cen I, wyrażono procentowo w stosunku do roku 1980. Wyniki estymacji przedstawiono w tabeli 2. B+ąd standardowy modelu oznaczono symbolem s, a przy każdej ocenie podano w nawiasie jej odchylenie standardowe.
Tabela 2. Wyniki estymacji modelu: Z= X(J + /1 Table 2. Rcsults of cstimation in model: Z= X(J +11
Parametry modelu
Oceny 0.622 (0,231) -0.595 (O, 126) 0.530 (O. 198) -0,752 (0,301)
Źródło: Obliczenia własne przeprowadzone za pomocą programu S1mis1ica. Sourcc: Own calculation carried out with the usc or S1r11is1irn package.
/3
5o.
n
i
(0. 170) s 0.11.1
Wszystkie parametry modelu okazały się istotne na poziomie
ex=
0.05. Niemniej, do uzyskanych ocen należy podchodzić ostrożnie, bo użyte zmienne objaśniające określająnakłady jedynie pośrednio, a model stanowiący podstaw<;: estymacji wyprow<idzono pr7.y warunku, że naklady oplacane byly proporcjonalnie do ich wydajności kra1'1cowych.
Na podstawie przedstawionych ocen można wyznaczyć wielkości mające bezpo -średnią interpretację ekonomiczną. Elastyczność substytucji statycznej fi.1nkcji CL· określa {33 = 1/(1 + p). Ilorazy:
pozwalają natomiast ustalić stopy przyrostu nakładów powodowane post<;:pem tccl111icz -nym. Ponieważ 1,534 =). >
o=
-1,600, więc efekt post<;:pu technicznego po stron ie si ly roboczej był niższy niż po stronic kapitału. Na podstawie przebiegów f'unkcji e')I, ora1. eJ,J,. odniesionych do lat, przedstawionych na rysunku I można stwierdzić, 'ie wplyw postępu technicznego na kapital w latach 1980-1999 wykazywal tendencji; malejącąPostęp techniczny powodowa! więc ogrnniczanie ilości zaangażowanych jednostek kapitalu, jednak w miart< upływu czasu wplyw ten byl coraz mniejszy. Taki stan odpo -wiada sytuacji, w której zaangażowany w proces produkcji kapital stoi 11a tak wysokim poziomic technicznym, że w miarę uplywu czasu coraz tn1dniej wprowadzać w ramach tego czynnika udoskonalenia. Odwrotną zależność, ale znacznie slabszą, można :rnoh -serwować w przypadku siły roboczej. Rosnący wpływ postępu technicznego na prace; może być wynikiem np. coraz lepszej organizacji pracy wśród rolników f'rancuskich. Biorąc więc pod uwagę wzajemny stosunek zaangażowanych w proces obu czynników produkcji, następowalo ograniczanie wielkości zaangażowanego kapitalu na rzecz sily roboczej, przy czym stosunek ten ulegał stabilizacji.
12 o ClJ ~ N .~ ;:: u ~ o.. 1)• ;;; o o.. ;:i
i.
~ -~ o -"' ~ ':: Rys. I. Fig. I. L Bla::ejc:::yk-ivfajka, R. Kala 5l
' 4 -- - - praca . --- kapitał 3 2Wplyw postqrn technicznego na czynniki produkcji rolniczej w latach 1980- 1999 The inllucncc or tcchnical progrcss Oil factors in agricullllre procluction in years 1980--1999
Z uwagi na indeksację cen nakladów nie można natomiast oceniać wspólczynnika przychndu ;\ ani wspólczynnika udzialu nakladów v, które związane są z parametrami fJ1 i
/
h
W konsekwencji funkcje kra11cowych wydajności naldadów określone wzorami (9) można wyznaczyć jedynie z dokladnością do wspólnej skali. Wykresy te przed sta-wiono na rysunkach 2 i 3. ~ o.. -100 "' -"' 300 "' ;.. ó u ·C "' :200 -'2 :~ g 100 ~ . .::; ::l -o () oc.
o co°'
T'
-,- -,--"'
'
-t co co°'
°'
T'°
co°'
co co°'
o°'
°'
Rys." /,miany procluk1yw11o~ci kra1·1cowcj kapitału w latach 1980-1999 l'ig. 2.Ch:111gcs in rnarginal produc1ivi1yofcapital in ycars 1980-1999
co
°'
°'
W bad<inym okresie produktywność kra11cowa kapitalu utrzymywala się na stalym poziomic. chociaż analizując wykres na rysunku 2 i tabelę I można zauważyć, że na.i -wi~ksLc spadki produkcyjności kra1icowej kapitalu następowaly w momencie zwięk .1aitia ilości zaangażowanego kapitalu. W przypadku kapitalu trwalego, jaki zostal tu 1 u:cdstawiony. można to próbować wiązać z dostosowaniem procesu produkcyjnego do 111oiliwości I rodukcyjnych. Ma to np. miejsce. gdy następuje zakup hali udojowej przy 11icpcl11cj obsa Izie krów mlecznych lub kombajnu zbożowego o większych możliwo
ściach pr!(;robowych niż mcal zbóż, jakimi dysponuje gospodarstwo go nabywające.
\V pr7: padku rolnictwa francuskiego zjawisko okresowego przeinwestowania można
/Vplyiv postępu technic::nego 11a ::111ia11y iv prod11ktv1l'llo.\:ci .. Il
odnotować w latach 1987-1990 oraz po roku 1993. W okresach tych wzrost ilości zaangażowanego w proces produkcji kapita·lu nie byl kompensowany spadkiem jego
ceny, a postęp techniczny nie powodowa·! wzrostu produktywności kra11cowcj kapitalu.
0' 400 N u o .n 2 2:' . u; 300 "'
5
u 200 ·:::: "' J2 :~ o 100 c >>.
J---,--,--
;
_;;: -5 oo
6.. o N -.o- \O co o co co co co co O\ O\ O\ O\ O\ O\ O\Rys. 3. Zmiany produktywności krai'1cowcj sily roboczej w lalach 1980-1999 Fig. 3. Changcs in marginal procluctivity ot"labour in ycars 1980-1999
Z kolei produktywność sily roboczej wykazuje stalą tendencje,: rosnącą. .Jej roczna stopa wzrostu wyniosla około 5%. Potwierdza to wcześnie.i przedsrnwionc przypu sz-czenie, że efekty postępu technicznego, wprowadzanego w rolnictwie rrancuskim w latach 1980- 1999, były lepiej wykorzystywane przez silę roboczą n iż kapi1al.
O intensywności zmian nakladów z uwzględnieniem cen i postc,:pu technicznego świadczy wartość elastyczności substytucji określona wzorem (I O). Zmiany tego par;1 -111etru w czasie przedstawia wykres na rysunku 4 . .Jego przebieg ma wyraźną tendencje,: spadkową, począwszy od wartości 2,03 w roku 1980 do 1.09 w roku 1999, przy czym tempo tych zmian do roku 1985 jest bardziej intensywne niż w pozostałych latach. Analizując dane zawarte w tabeli I można zauważyć, że do roku 1985 wzrastaly ceny pracy, a cena kapitalu trwałego utrzymywała się na tym samym poziomic. Nastc,:powalo więc stopniowe zmniejszanie stosunku cen nakładów (r/111), co powodowalo zwic,:ksz;1
-nie stosunku ilości zaangażowanych czynników produkcji (UK). Zwic,:kszcnic stosunku cen nakladów (r/111), czyli stosunku ich produktywności kra11cowych. o 1%, powodow::ilo
zmniejszenie stosunku zasobów (UK) o 2% w roku 1980 oraz o oko Io I% w roku 1999.
Świadczy to o tym, że we francuskiej produkcji rolniczej w bach.mym okresie, z uwzględnieniem cen nakladów i postępu technicznego, nastc,:powalo znacznie szybsze ograniczanie sily roboczej niż kapitalu.
Analogiczną analizę przeprowadzono również korzystnjąc z indeksów produkcji ko11cowej publikowanych przez EUROSTAT. Wtedy nakłady si ly roboczej wyrażono
liczbą aktywnej zawodowo ludności rolniczej, a kapitał liczbą wykorzystywnnych cią gników lub kombajnów zbożowych. Estymowane na podstawie takich zmiennych i ich kombinacji parametry prowadzą do zbliżonych konkluzji.
14 2.5
l
·
g·
2.0 >. u;.g
1,5 -Vl ·u 'Vl g I.O N ~. ~ 0.5 n;L. 13/a±ejc::yk-Majka. R. Kala
0,0 -,--,--,----,·~~~~~~~~~~~~~~~~~·~·,-·~ ~~-co co
°'
°'
°'
'°
co°'
°'
Rvs. -1. /.miany elastyczności substytucji sily roboczej i kapitalu w latach 1980-1999 Fig. 4. Changcs in clasticity or substitution betwecn labour and capital in ycars 1980-1999PODSUMOWANIE I WNIOSKI
W badanym okresie postęp techniczny powodował silniejsze ograniczanie kapitału trwnlcgo ni/'. sily roboczej. W miarę upływu czasu wplyw postępu technicznego na kapital slab!, a na silę roboczą wzrasta!.
Dzialanic postępu technicznego wprowadzanego do rolnictwa francuskiego bylo skierowane glównie na ograniczanie sily roboczej. dzięki czemu produktywność kra11co-wa tego czynnika produkcji wzrastala średnio o 5% rocznie. Produktywność krat'1cowa
kapitalu utrzymywala się na sralym poziomie. a w latach 1987- 1990 oraz po roku 1993 następowaly nawet jej spadki, które można wiązać z okresowym przeinwestowaniem lego czynnika produkcji. W okresach tych wzrost ilości zaangażowanego w proces produkcji kapitału nic byl kompensowany spadkiem jego ceny, a postęp techniczny nie
powodo11 ni wzrostu produktywności krmicowej kapitalu.
W bacl~111ym okresie nasrępowal;i również zmiana elastyczności substytucji. Jej
przebieg 111:1 wyra7.ną lcnclcncję spadkową, przy czym tempo tych zmian do roku 1985 bylo b<trclziej intensywne niż. w nastc;pnych latach. Oznacza to. że w miarę uplywu czasu ;miany stosunku naklaclów (sily roboczej cło kapitału) byly coraz mniej wrażliwe na zmiany stosunku cen naklaclów (ceny kapitalu cło wynagrodzeń za pracę).
PIŚMIENNICTWO
n1:111g i\I.. i'l'l<J.: Tcori:1 ckonrnnii. Uj.,:cic rc1rospck1yw11c. \Vyclaw11ict11'0 'aukowc P\VN. Wa r-v :111·:1.
[uropc:111 Co1111nission ~OOO.: The agrirnltural situation in the European Union. Rcports. 13russcls. Lu'\c111hourg.
1:·,\0ST1\ T: llll p://apps. J';io.nrg/
l'u:-s i\I„ i\lcl':1ddrn D.L.. 1978. Production Ern110111ics: A Dual Approach 10 Tl1cory and Appl i-c:111011s. \'olu1m; I: The Thcory of Production. Volu111c li: Applications or the Thcory or Prnduc11rn1. l::diturs A rnstcrdam. North-Hol l:111d.
IVp/yw postępu technic:::nego na ::111ia11y li' prod11ktv1v11ości .. 15
Handbook for EU agricultural pricc statistics. 2002. Oflice ror Ollicial Publica1io11s or the Eu ro-pean Communities. Luxcmbourg.
Handbook of Econometrics I V. 1994.
Introligator M.D .. Bodkin R.G .. Hsiao C.. 2000. Econometric Modcls. Tcchniqucs and Appli ca-tions. Prentice-Hall International, Inc .. London.
Kamerschen D.R .. McKenzic R.B., Nardinelli C., 1991. Ekonomia. Fundacja Gospodarcza NSZZ .. Solidarność". GdaI1sk.
Kotowitz Y .. 1968. 011 the estimation or a Non-Neutral CES Production Function. Canadi:m Journal or Economics. vol. I.
Manual on the cconornic accounts for Agriculture and Forcstry E/\A/ AAF 97 (Rcv. I. I). 2000. Office for O!Ticial Publications or the European Communities. Luxembourg.
Poczta W .. 2001. Wspólna polityka rolna Unii Europejskiej. W: Gospodarstwa rolne w Unii Europejskiej. Korzyści i koszty. Wydawnietwo F/\PA Fundacja na Rzecz Rozwoj11 Pobkicgo Rolnictwa. Warszawa.
Target methodology for agricultural labour input (ALI) statistics (Rcv. I). 2000. Orlice for Offie i al
Publieations or the European Communities, Luxembourg.
Walkowski /'vl., 1998. Wspólczcsnc tendencje w rozwoju europejskich procesów i11tcgracyj11ych. UA/'vl. Pozm111.
Welfe W., Wclfc A .. 2004. Ekonometria stosowana. Polskie 'v\iydawnictwo Ekonomiczne. W:1r-szawa.
Woś A .. 1996. Prognoza przcksztalce1i strukturalnych polskiego rolnictwa do roku 2020. I l·:RiG/'.. Warszawa.
Woś/\.. 1998. Wzrost gospodarczy i strategie polskiego rolnictwa. l~scjc 2. IUZiCi/'.. W:1rsz;1w;1. Yeung P., Roc T„ 1971. lnduced lnnovation: A CES-Type /'Vleta-Production Function. Stall P:1pcr
P71-27. Dcpanment of Agricultural and Applied Economics. Univcrsity or Mincsota. Mi11c
-sota.
Żóltowska E .. 1997. Funkcje produkcji. Teoria, estymacja. zastosowani;i. Wydawnictwo Uniwer
-sytetu Lódzkicgo. Lóclź ..
THE INFLUENCE OF TECHNICAL PROGRESS ON THE MARGINAL PRODUCTIVITY OF FACTORS AND THEIR SUBSTITUTION IN FRENCll AGRTCULTURE IN 1980-1999. SEC:TORAL APPROACl-1
Abstracl. 111 the paper the changcs in the rnarginal productivity and clasticity or L1ctor' i11 French agricultural production lws hcc11 invcstigatcd. lt was shown that in ycars 1980-1999 the Lcchnical progrcss causcd the growth or marginal productivity or Jahour. hut the mar
-ginal produc1ivi1y or capital has did not indicatcd considcrahlc changcs. Morcovcr, it wa'
establishcd thaL clasticity or subs1i1u1io11 hctwccn labour and capi1al was a dccrcasing runction or time.
Key words: CES production runction. marginal productivity. clasticity or suhstitution
z~1akceptow:1no do d1l1ku - Acccptcd for print: IO. 12.2004
- -- - -
Oeco11omia 3 (2) 2004, 17-26
WYBRANE CZYNNIKI
KSZTAŁTUJĄCEEFEKT
EKONOMICZNY
PRODUKCJI ZIEMNIAKA
Antoni Bombik, Anna Wolska
Akademia Podlaska w SiedlcachStreszczenie. Celem opracowania byla rnializa zmienności rynko11ych cen zic111ni;1b
jadalnego oraz ksztaltowania się nadwyżki bezpośredniej produkcji ziemniak<! 11' n.:_io11ie Siccllcc dla trzech technologii produkcji: ekstensywne.i. średnio intensywne.i i intensyw -nej. Nadwyżka bezpośrednia zostala obi i czo na wcdlug stanclardólV U ni i I ·:uropejsk ie.i. Ksztalto1Vanie się rynkowych cen ziemniaka jadalnego IV badanym okn.:sie pot1Vierclzilo dużą zależność między podażą a ceną. Wysokie ceny jesienią 200 I i wiosną 2002 roku byly
1Vynikiem reakcji rynku na bardzo niskie plony bu!IV ziemniaka. Utrzymujące się 1Vysukic ceny jesienią 2002 roku mogly wynikać ze zmniejszenia arealu uprmvy tego 1.iemioploclu.
Najmniejszą tendenc.i<l do zmian rynkowych cen ziemniaków charnkteryzow;il sit,: sezon
2002/2003. Przeprowadzone badania ll')'kazaly. że duży wplyw na ell:kty ekuno1nic1.11e
produkcji ziemniaka ma poziom nakladólV. \\/mian; intensylikacji uprn1Vy z11 ii;ksz;ily sii; plony i IVZrastala nacl1Vyżka bezpośrednia. Najkpszy efekt ekonomiczny z I hektara mogli uzyskać producenci przy plunie okolu 300 dt z hektara (tcchnologi;1 in1ensy11111;1). niezależnie od rei ac.i i ceno1Vych IV badanych sezonach.
Slowa kluczowe: ziemniak. koszty produkcji. nacl1Vy:l.ka bezpośrednia. cena
WSTĘP
Produkcja ziemniaka, podobnie jak i innych roślin okopowych. wyma~a wysokich
nakładów zarówno pracy, jak i środków finansowych. Dlatego też bardzo ważne _icsl
zadbanie o stworzenie roślinie warunków sprzyjających uzyskaniu wysokich plonów
dobrej jakości, które umożliwią osiągnięcie korzystnych ciCkLów ck nomicznyeh.
W warunkach gospodarki rynkowej poziom oplacalności różnych ar1ykulów rolnych, w tym również ziemniaków, może znacznie się różnić w poszczególnych latach czy też
sezonach produkcji l Chotkowski J 997].
Adres do korespondencji - Corresponding author: Antoni 13ombik. Katedra Doświ<Jdc1;tlnict11;1 Rolniczego Akademii Podlaskiej w Siedlcach. ul. B. Prusa 14. 08-110 Sicdle<.:. c-1mil: abombik@ap.siccllee.pl
Anna Wolska. Katedra Doświadczalnictwa Rolniczego /\kadc111ii Podla~ki..:.i 11 Siedlcach, ul. B. Prusa 14. 08-110 Siedlce.e-mail:aniek3@poczta.onet.pl
18 A. Bo111bik. i\. Wolska
Osłabienie koniunktury w polskim rolnictwie nie sprzyja uprawie ziemniaka. Barie-ra rynku zbytu oraz rozwarcie nożyc cen na niekorzyść producentów są coraz większe. Powoduje lo systematyczny spadek powierzchni uprawy ziemniaka !Rykaczewska I 999]. W 200 I roku areał uprawy ziemniaka w Polsce stanowil 9,6% powierzchni zasiewów i zmalał w stosunku cło 2000 roku o 0,5% [Rocznik Statystyczny RP 2003].
Na efekty ekonomiczne uprawy roślin największy wpływ mają ceny plocłów rolnych i środków produkcji [Borówczak i in. 1998]. Inaczej ujmując, jest to relacja przycho -dów cło kosztów. Decydujący wpływ na wielkość przychodów (czyli wartość produkcji potencjalnie towarowej) mają dwa czynniki: poziom plonów oraz cen rynkowych
I
Chotkowski 2000]. Specyficzny klimat, uprawa ziemniaków na słabszych glebach oraz niezbyt wysoki poziom agrotechniki powodują, że Polska należy cło grupy krajów o najwiQkszych wahaniach plonów ziemniaka w Europie. Ceny, jako drugi czynnik, mają zasadniczy wplyw na poziom oplacałności produkcji. Ceny ziemniaków w poszczegól -nych latach, a także sezonach ulegają dużym wahaniom [Bombik i in. 2004]. Poziom kosztów procłukcj i uzależniony jest w głównej mierze od wielkości nakładów i cen podstawowych środków plonotwórczych (materialu siewnego, nawozów mineralnych, środków ochrony roślin itp.). Na poziom nakladów zarówno w przeliczeniu na jednostkę powierzchni, jak i jednostkę produkcji decydujący wplyw ma stosowana technologia uprawy.Celem opracowania bylo przeprowadzenie analizy zmienności rynkowych cen ziemniaka jadalnego (w sezonach: 2000/200 I, 200 I /2002, 2002/2003) oraz kształtowania siQ nadwyżki bezpośredniej produkcji ziemniaka"" rejonie Siedlec w latach 2000-2002 dla trzech technologii produkcji: ekstensywnej, średnio intensywnej i intensywnej. PocljQte badania mają wykazać, w jakim stopniu efekt ekonomiczny produkcji ziemniaka uzależniony jest od poziomu nakładów oraz relacji cenowych w analizowanych latach.
MATERIAŁ I METODA
a podstawie danych Wojewódzkiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego. Oddział
w icdlcach (dotyczących rynkowych cen ziemniaka jadalnego oraz podstawowych środków plonotwórczych) przeprowadzono analizę statystyczną rynkowych cen ziemnia -ka jadalnego (przez wyzrn1czenie kilku miar statystycznych, takich jak: średnia arytme -tyczna, zakres zmienności i współczynnik zmienności) oraz obliczono nadwyżkę bez -pośrccl11ią z I hektara. Badania zostały przeprowadzone na terenie powiatu siedleckiego. Kryterium doboru plantacji do badai1 stanowiła stosowana technologia produkcji.
l\iletodyka liczenia nadwyżki bez1 ośredniej została opracowana według standardów ni i [t1ropejskiej lMctodyka ... '.2000]. NadwyżkQ bezpośrednią stanowi wartość produkcji z je lncgo hektara. pomnie.i zona o koszty bezpośrednie poniesione na wytworzenie tej produkcji. Wartość produkcji (stanowi ją suma wartości plonu handlowego oraz ubocz -nego) zo tnla określona wccllug średnich cen sprzedaży ziemniaków w okresie jesiennym (srccl11i<1 cena z wrześ11ia, października i listopada). Przyjęto, podobnie jak Chotkowski l20001. ;;„c uclzial plonu lu111dlowego w plonie ogólem będzie wzrastał wraz z poziomem na kia łów i b(,:dzie stanowi I odpowiednio 60% dla plonu I 50 cit z hektara (technologia d stcnsywn:1). 65% dla '.WO cit z hektara (technologia średnio intensywna) oraz 70% dla 300 Il z hektara (tcchnoło6ia intcn. ywna).
Wybrane c::ynniki ksztaltujqce efekt ekonomic::ny produkcji„ 19
Poszczególne składniki kosztów bezpośrednich, pochodzących spoza gospodarstwa.
określono według cen zakupu, natomiast koszt własnych sadzeniaków według rynkowych cen sprzedaży. Dla poszczególnych technologii produkcji przyjęto zalecany przez nauk<,: [Chotkowski 1997] poziom nakładów podstawowych środków plonotwórczych:
l. Sadzeniaki: przyjęto normę sadzenia 26 dt·ha-1, pochodzenie sadzeniaków uzal eż-niono od stosowanej technologii:
ekstensywna - materiał sadzeniakowy pochodzący z własnego gospodarstwa: średnio intensywna - I O dt stanowią sadzeniaki kwalifikowane z zakupu, pozostale z własnego gospodarstwa;
intensywna - materiał kwalifikowany z zakupu.
2. Nawożenie mineralne: koszty nawożenia obliczono w przeliczeniu na I kg czystego skladnika według cen zakupu najczęściej stosowanego asortyment u nawozów ornz przyjęto następujące średnie poziomy nawożenia, w zależności od rodzaju techno -logii:
ekstensywna - 40 kg azotu, 30 kg fosforu, 30 kg potasu;
średnio intensywna - 60 kg azotu, 50 kg fosforu, 70 kg potasu; intensywna - 80 kg azotu, 80 kg fosforu, l50 kg potasu.
3. Środki ochrony roślin: wielkość tego nakladu określono według cen zakupu środ
ków chemicznych bez kosztu zabiegu, a liczbę zabiegów ochrony roślin również uzależniono od stosowanej technologii:
ekstensywna - minimalna ochrona, ograniczająca się tylko do dwóch zabiegów zwalczających stonkę ziemniaczaną oraz jednego zabiegu przeciw zarazie ziemniaka;
średnio intensywna - dvva zabiegi zwalczające stonkc,: ziemniaczaną ora7. trzy zapobiegające zarazie ziemniaka;
intensywna - pel na ochrona plantacji, tj. zwalcza n ie chwastów (jeden zabieg),
stonki ziemniaczanej (dwa zabiegi) oraz zarazy ziemniaka (pięć zabiegów), łącznie z zaprawianiem bulw oraz desykacją naci.
4. Koszt pracy ludzkiej (rbh) oraz siły pociągowej (cnh) obliczono wedlug stawek obowiązujących w Rolniczej Stacji Doświadczalnej w Zawadach.
W celu porównania efektów ekonomicznych produkcji ziemniaka w badanym okresie przy różnych technologiach obliczono nadwyżkę bezpuśreu11ią na I hektar uprawy.
WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA
Zasadniczy wpływ na poziom opłacalności produkcji ma cena zbytu. Podstawą
ksztaltowania cen jest relacja podaży i popytu. W większości produkty żywnościowe; charakteryzują się dość stabilną wielkością popytu, tzn. zmiana ceny danego produktu nie powoduje istotnych zmian w wielkości zakupów danego produktu rRembcza 19971. Specyfiką produkcji roślinnej jest jej uzależnienie od warunków pogodowych, zwlas1,
-cza opadów, których wahania powodują znaczną niestabilność plonowania !Gladysiak i Borówczak 1996, Mazurczyk 1996]. Lata wilgotne wpływają dodatnio nic tylko na
wysokość plonów ziemniaka, ale także na niektóre cechy jakości, np. ksztall i wielkość bulw, głębokość oczek, skłonność do ciemnienia miąższu !Bombik i in. 1998!. Duże
różnice podaży prowadzą do wahaii rynkowych cen ziemniaków.
20 A. Bo111bik. A. Wolska
Ceny produktów rolnych, w tym także ziemniaka, w ostatnich latach ulegały znacz -nym wahaniom. Wzrost plonów ziemniaka, czyli wzrost podaży przy niezmieniającym się popycie, powodował spadek cen rynkowych, czego efektem by1o ciągłe zmniejszanie
·ię powierzchni uprawy tego ziemiopłodu. Kierunek tych zmian przedstawia tabela I. Tabela I. Produkcja ziemniaków w latach 2000-2002
Table I. Potato production in the years 2000-2002
Wyszczególnienie Lata - Ycars
Spec i fication 2000 2001 Powieu.chnia w mln ha 1,3 1.2 /\rea in mln ha Plony z I ha w cit 196 162 Yiclds rru111 I ha in dt Zbiory w inln t 25,5 19.4 C'rop' in rnln t
i.r(idlo: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
2002 0,8
190 15,2
Sourcc: Own claboration basecl accorcling to the Main Statistical Oflicc data.
2000 = 100
2001 2002
92.3 61,5
82.7 96.9
76, I 59.6
Z punktu widzenia żyzności gleb i roli okopowych w płodozmianie spadek areału
uprawy ziemniaków jest zjawiskiem niekorzystnym. Wprowadzenie zbóż w miejsce okopowych obniża nie tylko produkcyjność, ale także ekonomiczną efektywność pro -dukcji roślinnej [l<rasowicz 1999]. Według Gruczka [20021, wyeliminowanie ziemnia -ka ze zmianowania powoduje 20% spadek produkcyjności płodozmianów zbożowych (w których uclzial zbóż wynosi 75%).
Ksztaltowanie się średnich rynkowych cen ziemniaka jadalnego (bez cen ziemni a-ków wczesnych) w okresie trzech badanych sezonów przedstawia rysunek 1.
'przyjające warunki wegetacji w 2000 roku sprawiły, że plony ziemniaka byly wówczas najwyższe. Wolnorynkowe ceny ziemniaka w okresie jesiennym kształtowały
si<;: poci wpływem stosunkowo dużej podaży, spowodowanej wysokimi zbiorami. W sezonie 2000/2001 ceny ziemniaków jadalnych na rynku siedleckim nie przekroczyły 0.40 zlotcgo za kilogram bulw.
W 200 I roku zmienne warunki agrometeorologiczne przyczyni ly się do spadku plonu bulw o 17.3% w porównaniu z 2000 rokiem. Niekorzystne warunki pogodowe w okresie zbiorów s1 owoclowaly, że we wrześniu i w październiku ceny nie uległy
sezonowej obniżce. Średnic ceny targowiskowe jesienią 200 I roku wynosiły oko Io 0,43 zlotcgo za kilogram i były o 7,5% wyższe niż w sezonie poprzednim. W okresie od I istopada 200 I roku cło stycznia 2002 roku ceny ziemniaków nie przekraczaly 0,40 zlotcgo za kilogram. Tendencja wzrostowa cen ziemniaków w okresie od lutego cło 111aja 2002 roku mogla wskazywać na wyraźne niedobory podaży, wynikające z tak 111;tlych zbiorów (niższe od poprzednich o 23,9%). Plony ziemniaków w 2002 roku wynosi ly 190 cit z hektara i byly wyższe od ubieglorocznych o 28 cit (l 7,3%). Wzrost plo11óll' tego ziemiopłodu nic przyczyni! si<;: cło spadku wolnorynkowych cen w okresie jcsic1111:-·m (ceny wzrosly o 16.3% w porównaniu z rokiem poprzednim). Wynikać to moglo z niewielkich zbiorów. spowodowanych ciągłym zmniejszaniem się powierzchni uprawy tej roś I iny.
haraktcrystykę zmienności cen ziemniaka jadalnego na rynku siedleckim prze cl-~tawi:1 t:tbcla 2.
Wybrane c::ynniki ks::taltujące efekt ekono111ic::11y produkcji„ 21 [zl·kg-'] lzl·kg-1 ] 0.7 -,---~ 0.6 + - - - - -- -~~~ ~~~ - -
~
:i
\: :~I
i
I
'I
i~t IX X XI XI! li Ili ~0_20_0_0_12_0_01 _ _ _ llm_20_0_1_12_0_0_2 _ _ •_2_00212c~.1 =i Rys. I. Średnic rynkowe ceny ziemniaków jadalnychFig. I. Average market priccs or edihlc potatocs
Żródlo: Opracowanie wlasnc na podstawie danych WODR Oddzial Siedlec.
Sourcc: Own calculation accordng to accorcling to WODR Sieci lee 13ranch's data.
Tabela 2. Charakterystyka zmienności cen ziemniaka jadalnego (w zl za kg) Table 2. The description of variability or ediblc patata priccs (in zl per kg)
-Podstawowe charakterystyki -13asic charactcristics ~
I
I
]t!:
'~;· :;i(: ·:::·, ·111;:r
·: ' :;:;~·~!!::
':k. IV V Sezony Seasons srcclnia aryt111ctyczna arithmctic mcanzakres zmirnności
range of variabili1y
wspólczynnik z111irn11ości ('X,) cocfficic111 of v;1riahili1y ('!!) 2000/2001 200112002 20021.WU:l Żródlo: Obliczenia wlasnc. Sourcc: Own calculation. 0.34 0.47 0,52 0.30 -0.40 O,..JO- 0.60 0,50-0.óO 15.5') l..J,04 8.4ó
Z danych zawartych w tabeli 2 wynika, że najmniejszą tendencją do zmian rynko
-wych cen ziemniaków charakteryzowal się sezon 2002/2003. W sezonie 2000/200 I oraz 2001/2002 zmienność cen ksztaltowala się na zbliżonym poziomic. Wcdlug Szlachty
[ 1995], duże zróżnicowanie cen ziemniaków na rynku krajowym uwarunkowane jest
nie tylko wahaniami zbiorów, ale także nierównomiernym przestrzennym roz1nicszczc
-nie111 ich uprawy.
Z punktu widzenia producentów, a także innych uczestników rynku „huśtawka cen" jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym. Dlatego też bardzo ważne jest tworzenie nowo -czesnej infrastruktury instytucjonalnej rynku ziemniaka [Cho1kowski 19991. W celu zminimalizowania ryzyka cenowego oraz zmniejszenia rozproszenia podaży i popytu
Oeco110111ia 3 (2) 2004
22 A. Ro111bik, A. Wolska
ziemniaków niezbędne jest tworzenie giełd towarowych oraz grup producenckich, tym
bardziej że pojedynczy producent nie ma większego wpływu na poziom cen rynkowych
!Samuelson i Marks 1998]. Producenci jedynie częściowo mogą kształtować poziom cen przez poprawę jakości (co zwiększa konkurencyjność towaru na rynku) oraz
dostar-czanie ziemniaków na rynek w okresie o wyższym poziomie cen, tj. w sezonie zimowym, gdy brak jest podaży ziemniaków przechowywanych w kopcach [Chotkowski i Rembeza
1994]. Ksztaltowanie się nadwyżki w latach 2000-2003 przedstawiono w tabelach 3-5.
Dane zawarte w tabelach 3-5 wskazują, że duży wplyw na wielkość nadwyżki
bez-pośredniej, oprócz cen ziemniaków i środków produkcji, ma stosowana technologia produkcji. W 2000 roku nadwyżka bezpośrednia z I hektara przy technologii
eksten-sywnej (plon 150 cit) stanowiła 15,9% w stosunku do technologii średnio intensywnej (plon 200 cit) oraz tylko 6,0% w porównaniu do technologii intensywnej (plon 300 cit). Podobną zależność można zauważyć w kolejnych latach, gdzie nadwyżka bezpośrednia przy najniższym poziomie plonowania stanowi la odpowiednio l 9,5% i 7,5% w 200 l roku oraz 23, I% i 9,2% \V 2002 roku.
Tab-:\;1 3. Struktura wartości proclukc_ii i kosztów bczpoś1·eclnich oraz nadwyżka bezpośrednia produkcji zic:mniakajadalncgo (w zlotych) przy plonie 150 dt z ha
Table 3. Structurc or production value and direct costs and direct surplus of edible potato pro -duction (in PLN) at the yic\d or 150 dt from ha
W)s~c1cg<itnic11ic - Spccilica1io11
1'1011 handlowy - CumnKrcial yiclct
Plon 11hoc111y - Sicie yictct
\Vano~c produkcji ogólcm - Tola! proctuc1io11 valuc Sad1c11iaki - Sccd polatocs
wl:1sr11..:- ow11
1 2t-11pu - purchascct
Nawo1y mineralne - Minera I f'cniłizc·rs
a101owc - 11itrogc11 fo,forowc - phDsphon1<; pnlasowc - po1assiu111
Ś1odki nchwny r\1slin - Piani pro1cc1io11 agcnts
herbicydy - hc1 llicidcs
fungicydy - rungicick:s
insek11cydy-inscc1icides 1:1pr:tw:i. nasiL:1111:1 - sccd clrL:ssing
1'1:11::1 lud1!-:1 - I lu111:1n l:1bour Sila p(lciągowa - Draft force
f;oSll) hc1poś1ednic na I Iw uprawy - Dirce! cosls per I h.1 of c111iiv:11ion
N:1th1) 1k:i hc7pośrcclnia na I ha upra11 y - Dirce I surplus
2000 3600.0 720.0 4320,0 1040,0 1040.0 151.6 52.0 69.0 30.6 I 13.6 68.0 45,6 1365 1474 414-1.2 Lata - Ycars 2001 2002 3870,0 4500.0 780.0 900.0 4650.0 5400.0 t t t 8,0 1300.0 t I IX.O 1300.0 166.2 17:1.0 60.0 65.6 75.0 76.5 31,2 30.9 128.0 121.5 76.0 7')_5 52.0 42.0 1430 161 S.5 1567.5 1795.7 4409.7 5008.7 175.S 240.3 391.3 J'L'I I h,1 or c111iiv_:1t_il_ll_l - - - -- - -- - - -/111tlh1 l hl1C1e111a 11l:isnc.
Sot11L'e ()1111 c:1lrnl.11ion.
W)lbrane c:cynniki ks:::1a/111jqce efekt ekono111ic:::11y produkcji„
Tabela 4. Struktura wartości produkcji i kosztów bezpośrednich oraz nadwyżka b..:zpośr..:clnia produkcji ziemniaka jadalnego (w zlotych) przy plonie 200 cit z ha
Table 4. Structure of production value and direct costs and direct surplus of ediblc pota10 pro
-duclion (in PLN) al the yield of 200 dl from ha
Wyszczególnienie - Specification Plon handlowy -Commercial yielcl Plon uboczny -Sicie yielcl
Wartość produkcji ogółem - Total procluclion valuc Sadzeniaki - Scccl potatoes
własne - own
z zakupu - purchasccl
Nawozy mineralne - 1vlineral fcrtilizcrs :lZOIOWC - nitrogcn
fosforowe - phosphorus potasoll'c - potassium
Środki ochrony roślin - Plant protcction agents herbicydy - hcrbicicles
fungicydy -fnngiciclcs insektycydy -insccticiclcs
zaprawa nasienna - seed dressing Praca Inclzka - Human labour Sila poci<1gowa - Draft force
Koszty bezpośrednie na I ha uprawy-Direct costs per I ha of cultivation
Nadwyżka bezpośrednia na I ha uprawy- Direct snrplus per I ha of cultivation
Zródlo: Obliczenia wlasnc. Source: Own calculation. 2000 5200.0 840,0 6040.0 1240.0 640.0 600,0 264,4 78.0 115.0 71,4 249.(i 204.0 45.6 1575.0 1608.0 4937,0 1103.0 Lata - Years 2001 2002 5590.0 6500.0 910.0 1050.0 6500.0 7550.0 1:ns.o 1450.0 68X,O 800.0 650.0 650.0 287.X 21)8.0 90.0 98.-1 125.0 127.5 72.8 72.1 280.0 2X0.2 228.0 238.2 52.0 42.0 1650.0 1867.5 1710,0 195').0 5265.8 5X5-1.7 123-1.2 16')5 .3
Jak vvynika z zaprezentowanych danych, opisujących warunki ekonomiczne pro -dukcji ziemniaka w rejonie Siedlec, największa nadwyżka bezpośrednia z I hektara
uprawy występowa·la w 2002 roku, a więc w roku o najniższych zbiorach spośród am
lii-zowanych lat. Wedlug Re111bezy [ 1997], wysoka elastyczność cen wzgli;:de111 podaży
w polączeniu ze stosunkowo wysokimi wahaniami plonów powodują dużą nies1abilność
cen na rynku. Wahania cen mogą być negatywnie odbierane nie tylko przez producen -tów, ale także przez jednostki zajmujące się przetwórstwem i handlem. Wysokie ryzyko
cenowe produkcji ziemniaka obniża jego konkurencyjność względem innych upraw,
a także ujemnie wplywa na wielkość nakladów, które mają wplyw n;:i p07.iom uzyski
-wanych plonów rRembeza 2002J.
Podsumowując możemy stwierdzić, że najlepszy efekt ekonom ic711y produkcji
ziemniaka mogą otrzymać producenci uzyskujący plony okolo 300 dl z ha, niezależnie od relacji cenowych w badanych sezonach.
Niekorzystna sytuacja polskiego rolnictwa powoduje, że rolnicy, kierując sit,: wzgli;: -dami ekonomicznymi, ograniczają naklady na produkcji;: ziemniaka, obniżając w len sposób koszty produkcji. Zmniejszanie dawek nawozów mineralnych or;1z 1.nikome
stosowanie chemicznych środków ochrony prowadzą do spadku plonów
I
Slarczewsk ii TrojanO\.vska 2000]. Dlatego też producenci ziemniaków powinni poszukiwać Iakich
24 A. Bo111bik, A. Wolska
rozwiązai1, które obniżając koszty, nie spowodują spadku ilości i jakości plonu (np. uprawa odmian o zwiększonym stopniu odporności na choroby pozwoli stosować znacznie mniej środków chemicznych, co jest ważne nie tylko z punktu widzenia
ekono-miki, ale także i zdrowej żywności). Przeprowadzona analiza wskazuje na ekonomiczne uzasadnienie stosowania większych nak1adów (zgodnych z zaleceniami), które nie tylko powodują zwiększenie plonów, ale także poprawę jakości bulw. Wraz ze wzrostem wymaga11 konsumentów priorytetem staje się nie tylko wysokość plonu, ale także i jego jakość, gdyż tylko ziemniaki o wysokich walorach konsumpcyjnych znajdą nabywców nie tylko w kraju, ale i za granicą. Stosowanie kwalifikowanych sadzeniaków,
odpo-wiedniego nawożenia i pelnej ochrony oraz stosowanie się do zalece11 agrotechnicznych zmniejsza udzial bulw zdeformowanych i porażonych chorobami, co zwiększa konku-rencyjność produktu na rynku [Chotkowski 2000].
Tabela 5. Struktura wartości produkcji i kosztów bezpośrednich oraz nadwyżka bezpośrednia
produkcji ziemniakajaclalnego (w zlotych) przy plonie 300 cit z ha
Table 5. Structure or production value and direct costs and direct surplus or eclible potato pro-cluction (in PLN) al the yield or 300 dl rrom ha
Wys1ocgólnic11ic -Spccification Plon handlowy -Con1111crci:tl yiclcl 1'1011 ulmc111y -Sidc yiclcl
Wartusć procl11kcji ogóknt -Total procluction valuc Sad1c11iaki -Scccl putatocs
\\lilSllt..:- DWll z 1:1k11pu - p11rchasccl
Nawo1y mincr:tlnc-Mincr:tl fcnilizcrs
a101owc - nitrogcn frisforowc - phosphorus potasowe - pot:1ssium
Srnclki ochrony rosi in - l'lant protcction agcnts herbicydy - hcrhiciclcs
fungicydy - fungicid,·s
insektycydy - insccticicks
~~raw;1 11;1~ic1m;1 - scccl drcssin2: l'raca l11cl1k:1 - 1111111:111 labour
Sila poci:1gowa - Draft force
Kos1t; hc1pośrcdnic na I ha upra11y-Direct costs per I haofrnliiv:llinn
Nad11 'Aa b..:11H1śrcdnia na I ha uprawy- Direct surplus per I ha ul· c11ltivation 2000 s.rno.o 1080.0 9480.0 1560.0 1560.0 441,0 10.+.0 184.0 153.0 882.3 387.5 340.0 45.6 100,2. 1785.0 1876.0 65.J.J.3 2935.7 Lata - Ycars 2001 2002 9030,0 I 0500.0 1170,0 1350,0 I 0200.0 11850.0 1690,0 1820,0 1690,0 1690.0 476,0 489,6 120.0 131.2 200.0 204.0 156.0 154,.J 974.8 1013.7 444.0 452.0 380.0 397.5 52,0 42.0 08,8 122.2 1870.0 2116.5 1995.0 2285.5 7005,8 7595.3 3194.2 .+25.+.7 ~~~~~~~~~ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~-i 11 »dl o Oill1c1<.:11ia 11 Jasne. Sourcc:. Own c:tlrnl:llio11.
l11tcgrac_ja rynku Unii Europejskiej i rynku polskiego powinna sklonić producentów ?ien111iaka do poszukiwa11iJ rozwiązai1, które uniemożliwią konkurencji z krajów zac hod-11iocurnpcjskich wyparcie rodzimych producentów. Dlatego już dziś rolnicy powinni sobie 1adnć pytania: co. jak i ile produkować, aby sprostać wymaganiom stawianym
pr1cL coraz bardziej wymagających konsumentów. Kupiec [ 1999] podaje, że stosunek
Wvbrane c::.y11niki ksztaltujqce efekt ekono111ic::.11y produkcji .. 25
konsumentów do produktów żywnościowych w ostatnich latach uległ znaczącym zmia
-nom. Rozszerzenie asort)'mentu produktów dostępnych na rynku po wielu latach ni
edobo-rów żywnościowych oraz wzrost cen żywności zmusiły konsumentów cło poszukiwania produktów, które charakteryzują się wysokim poziomem jakości.
WNIOSKI
I. W analizowanych latach najwyższe ceny ziemniaka uzyskiwali producenci w se-zonie 2002/2003, które były wynikiem reakcji rynku na niewielką podaż, spowodowaną
bardzo niskimi zbiorami. Sezon ten charakteryzował się również najniższą tendencją cło zmian rynkowych cen ziemniaka. W pozostałych dwóch sezonach zmienność cen
kształtowała się na zbliżonym poziomie.
2. Zasadniczy wpływ na efekt ekonomiczny produkcji ziemniaka jadalnego, oprócz cen podstawowych środków plonotwórczych oraz płodów rolnych w danym okresie, ma stosowana technologia produkcji.
3. Największą nadwyżkę bezpośrednią z I ha produkcji ziemniaków uzyskano przy
technologii intensywnej, niezależnie od sezonu wegetacji.
PIŚMIENNICTWO
Bombik A., Markowska M., Rymuza K .. Starczewski .I.. 1998. Cechy jakości zie1nniab jadalnego w sieci handlowej Siec.lice. Bibliothcca Fragmcnta Agronomica 60. 67-75.
13ombik A .. Wolska A., Markowska M .. 2004. Ceny i jakość ziemniaka jadalnego na rynku sie
-cllcckim. Zeszyty Problemowe Postr,;pów Nauk Rolniczych, PAN. Warszawa.
Borówczak F.. Koziara W., Grześ S., Gladysiak S .. 1998. Produkcyjne i ekonorniczm: ell:kty
różnej intensywności uprawy ziemniaka. Roczniki AR w Poznaniu. I. .'i2. l.'i9-167.
Chotkowski J .. 1997. Produkcja ziemniaków. Technologia - Ekonomika - Marketing. 11-1/\R.
Bonin. 339-340.
Chotkowski .I .. 1999. Kierunki rozwoju rynku na przykladzie branży 1.icmniaka. Postc,:py Nauk
Rolniczych 5. 61-69.
Chotkowski .I.. 2000. Technologiczne i l)'nkowc czynniki oplacalności produkcji zie1n11iak,°iw. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 2-3. 48-.'i9.
Chotkowski J .. Rcmbcza J .. 199-1-. Ekonomia przechowalnictwa 1.icmniaków. W: Produkcj~1
roślinna - technologia p17.cchowalnictwa zbóż. ziemniaków i pasz. Fundacja .Yo1w,».i SGGW". Warszawa, 149-150.
Gladysiak S .. Borówczak F .. 1996. \.\/pływ pogody. deszczowania i 11a1Vożcnia <irntowcgo n;1 plony ziemniaków IV 1Viclolctnich cloświaclczcniach IV warnnkach Wielkopolski. /.es1.y1y
Problcrno1Vc Postępów Nauk Rolniczych. PAN. Warszawa 438. 53-60.
Gruczek T.. 2002. Systemy p!oclozmianów w gospodarstwach produkujących zie111ni;1ki. W:
Nowacki W. (red.): Poclr~cznik producenta ziemniaków. 111/\R. Jadwisin. 13-16.
Krasowicz S .. 1999. Ekonomiczna ocena ploclozrnianów zbożowych w różnych warunkach gle bo-wych. Roczniki Nauk Rolniczych. G. 88. (I), I 17-125.
I< upiec 13 .. 1999. Polski konsument w lat;1ch 90. Czas zmi<in czas i.ącla1i. W: l'ol!->ki a •robi111c.-,
w okresie przemian rynkowych: analizy przypadków. F/\P/\. Warszawa. 31-39.
Mazurczyk W., 1996. Wyznaczanie potcncjalu produkcji biomasy oraz kwantyfikacja wybra11ych czynników ksztaltujących plon ziemniaka. Bibliothcca Fragmcnta /\gro110111ic~1 52. 5-39.
26 A. 80111/Jik, A. Wolska Mt:todyka liczenia nad11·yżki bezpośredniej i zasady typologii gospodarstw rolniczych, 2000.
FAPA, Warszawa.
Rembeza .I .. 1997. Mechanizmy ksztaltowania cen ziemniaków jadalnych. Ziemniak Polski 3, 18-24.
Rembeza J .. 2002. Uwarunkowania ekonomicznej efektywności nakladów w produkcji ziemnia
-ka. Pamii;:tnik Pulawski 130/11, IUNG Puławy, 625-634.
Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 2003. GUS, Warszawa. Rykaczewska K .. 1999. Pozycja i oferta. Nowoczesne Rolnictwo 6, 10-1 l. Samuelson W.F., Marks S.G .. 1998. Ekonomia menedżerska. PWE, Warszawa.
Starczewski J .. Trojanowska M .. 2000. Kierunek produkcji a opłacalność uprawy ziemniaka. Zeszyty Naukowe AP w Siedlcach. Ekonomika i Organizacja Rolnictwa 58, 158-188.
Szlachta K .. 1995. Uwarunkowania rozwoju rynku ziemniaków w Polsce. Materiały konferencyjne ,./\grubizncs - sian i możliwości rozwoju··. WSRP, Siedlce, 225-231.
SELECTEO FACTORS INFLUENCING THE ECONOMIC EFFECT
OF POTATO PRODUCTION
Ahstract. The airn or 1he paper was to analyze the variability or edible potato market prices and the level 01· direct surplus in polalo production in the Siedlce region. al three production
tcchnologies: extensive. halr-inlensive and intensive. The direct surplus was calculaLed accorcling 10 the European Union standards. The level or edible potato market prices in
the exarnined period proved a marked relation between surplus and price. High prices in the auturnn or 200 I and spring of 2002 resulted from the market reaction on very small potalo 1uhcr yields. High prices in the autumn or 2002 cuuld rol low rrom 1he decreasing potalo cul1iva1ion area. The most stable potalo prices were observed in the season of
200212003. The research carricd out proved thal the outlay level signiricantly inlluenced the cconornic ellects or potalo production. lncreasing yields and direct surplus per
I hcc1are lollowed the growing potalo cultivation intensilication. The bcst economic elTect
per I hcct;1re was possihle to he obtaincd by produccrs al the yicld or 300 cit per hcctare (inlcnsive 1echnology), independent ul" the price relations in the cxarnined scasons.
Key wonls: po1a1u. produc1ion cosls, direct surplus. pricc
Zaakceptowano do druku - Accep!ed l"or print: I 0.12.2004
Oeconomia 3 (2) 2004, 27-35
STATYSTYCZNA ANALIZA STRUKTURY OBSZAROW
E
J
INDYWIDUALNYCH GOSPODARSTW ROLNYCH
W WOJEWÓDZTWIE
MAŁOPOLSKIMW ROK
U
2002
Jadwiga
Bożek,Lidia Lut
y
Akademia Rolnicza im. Hugona KoHątaja w Krakowie
Streszczenie. Praca zawiera statystyczną analizę struktury obszarowej gospodars111 rolnych w powiatach województwa malopolskiego w roku 2002. Na postawie metod taksono111ic1.
-nych 11yodrębniono 5 grup powiatów podobnych. co obrazuje zrói.nit:owanic przcstr1cnnc
badanej struktury. Dla każdej grupy powiatów wyznacwno n.:pn::zcntant;1. a n;1s1<,:pnic przedstawiono zmiany. jakie zaszly w powiatach-reprc1l.!ntantach w okrcsic 1996 2002. Kierunki zmian struktury w większości wyróżnionych powiatów s;1 D1sad11iczo 1.godnc z tendencjami ogólnokrajowymi (zwiększenie uclzialu gospodarstw o powierzchni I 5 h;1. zwir;kszenic - choć bardzo ni<.:znaczne - udzialu gospodarstw o powierzchni I O i więcej
ha. zmniejszenie udzialu gospodarstw o powierzchni 5-10 ha).
Słowa kluczowe: struktura obszarowa gospodarstw rolnych. taksono111ia struktur. wsk;iżnik dynamiki zmian struktury
WSTĘP
Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w Polsce cechuje się dużym rozdrobnie
-niem. zróżnicowaniem regionalnym i malym tempem zmian [Adamowski 1988. I lal;1111 -ska 1988, Szemberg 1976]. Największe rozdrobnienie gospodarstw występuje w Polsce południowej. Przeważają tu małe gospodarstwa o powierzchni od I do 5 ha. W 2002 rnku w wojevvództwie małopolskim stanowily one 85,6% ogólu gospodarstw. W nowych warunkach ekonomicznych, jakie zaistnialy po 1989 roku, duże gospod<1rstwa są w znacznie korzystniejszej sytuacji, ze względu chociażby na ograniczoną skalę wytwór
-czości gospodarstw malych. Zmiany struktury obszarowej gospodarstw są wir,;c jednym ze wskaźników dostosowywania się rolnictwa polskiego do nowej rzeczywistości eko
-nomicznej i dlatego są uważnie śledzone. Zmiany te w Polsce poludniowej Zćlchodzą
bardzo powoli [Bożek 2000]. Tabela I przedstawia liczebności i strukturę obszarow<l
Adres do korespondencji - Corresponding author: Jadwiga Bożek. ljdia l,u1y. Katedra Staty~tyki Matematycznej, Akademia Rolnicza, al. Mickiewicza 21. 31-120 Kraków. tel. (012) 662 43 80,
28 J. Bo±ek, L. Luty
gospodarstw w województwie 111alopolski111 w latach I 996 i 2002. W okresie tym ogólna
liczba gospodarstw indywidualnych zmniejszyla się z 2 I 9,2 tys. do 207,8 tys„ czyli
o 11,4 tys. (tj. o 5,2%). Spadla liczba gospodarstw o powierzchni 1-5 ha o 9, I tys. (~j. 4,9%) oraz gospodarstw o powierzchni 5-10 ha o 3,5 tys. (tj. 12,0%). Jednocześnie nastąpił
wzrost I iczby gospodarstw o powierzchni powyżej I O ha o 1,2 tys. (tj. 3 1,6%). N ie spo
-wodowalo to jednak zmian w strukturze obszarowej województwa. W okresie 1996-2002
struktura ta wlaściwie się nie zmieniła.
Tabela I. Liczcbnoś~ i struktura indywidualnych gospodarstw rolnych w województwie 111alopol -ski111 w Jatach 2002 i 1996
Table I. Sizc and structurc or private l'arms in Malopolska voivodcship in 2002 and 1996 Gospodarstwa indywidualne o powierzchni UR w ha
Rok ogólc111 IV tym 1-5 5-10 10 5 liczba <yo liczba <}b liczba <;0 liczba % 2002 207842 100,0 177213 85.3 25580 12,3 3490 1.7 JC)')(i 2 l'J235 100.0 186293 85.0 29119 ID 2980 1.4 Zmiana -11393 ,!,5,2 -9080 ,l,4,9 -3539 ,!, 12.2 510 il7.I i.ródlo: Obliczenia wlasnc na podstawie danych z Powszcch11ego Spisu Rolnego 1996. 2002. Sourcc: Own calculatio11s basccl on data in General Agricutural Register 1996. 2002.
> 15
liczba %
1559 0.8
843 0,4 716 is-1.9
Zmn i ej szyi się jedynie uclzial gospodarstw o powierzchni 5-1 O ha, ale zaledwie o I pp„ a udział gospodarstw o powierzchni powyżej I O ha wzrósł o O, 7 pp. Można więc
wnioskować o stagnacji struktury obszarowej w badanym województwie. Nasuwa się zatem pytanie, czy na poziomie powiatów sytuacja pod tym względem jest podobna, jako ż.e zmiany na poziomie województwa są wynikiem przeksztalcet1 struktury gosp o-dar tw w poszczególnych powiatach. Już pobieżna analiza wskazuje jednak, że powiaty wojewóclzJwa małopolskiego różnią się znacznie między sobą zarówno poci względem
bacł:1nej struktury. jak i tempa jej zmian.
Celem pracy jest statystyczna analiza struktury obszarowej inclywiclualnyeh gos po-darstw rolnych w powiatach województwa małopolskiego w roku 2002 oraz przedst a-wienie tempa i kierunku jej zmian w okresie 1996-2002. Analizę przeprowadzono na pod ·tawie meto I taksonomicznych. W I etapie wyodrębniono grupy powiatów podobnych
poci wzglQdem struktury obszarowej incływicłualnych gospodarstw rolnych, obrazując
tym samym zróżnicowanie województwa poci względem badanej struktury. Dla każdej gl'llpy wyznaczono reprezentanta. W etapie 11 dla powiatów reprezentujących poszcze -gólne grupy przecłstmviono dynamikę zmian badanej struktury w okresie 1996-2002.
/\nalizc;: przeprowadzono na podstawie danych pochodzących z Powszechnego Spisu Rolnego w województwie 111alopol kim w 2002 i 1996 roku. Dla roku 1996 dostępne były dane dla gos1 odarstw według grup ob zarowych 1-5 ha, 5-1 O ha, I 0-15 ha i po -wy.i:cj 15 h:1. 1rnton1iast dla roku 2002 także dla grup 1-2 ha i 2-5 ha. Dlatego badania dynamik i stl'llkl ury dostosowano do danych z 1996 roku, a ana I izc;: przestrzenną prze -pru\\'adzo110 dL1 d:mych z roku 2002.
