Aldona Maria Piwko
Od kalifatu do Państwa Islamskiego :
Historia i teraźniejszość w aktualnej
sytuacji w Iraku
Od kalifatu do Państwa Islamskiego.
Historia i teraźniejszość
w aktualnej sytuacji w Iraku
Aldona Maria Piwko
a.piwko@uksw.edu.pl Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Absolwentka Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy-szyńskiego w Warszawie, doktor habilitowana nauk teologicznych (religiologia), adiunkt Wydzia-łu Teologicznego UKSW w Warszawie. Współpracu-je z Centrum Formacji Misyjnej, Collegium Bobo-lanum oraz Ośrodkiem Szkoleń Specjalistycznych Straży Granicznej. Autorka książki Między
konser-watyzmem a liberalizmem. Muzułmańskie praktyki religijne w Polsce, ponad 50 artykułów naukowych i
popularnonauko-wych dotyczących islamu, a także haseł encyklopedycznych. Specja-listka w zakresie islamu, kultury oraz sztuki muzułmańskiej, szcze-gólnie regionu Bliskiego Wschodu i Maghrebu.
wię-zy krwi oraz prwię-zynależność plemienna, o tyle wraz z nastaniem islamu czynnikiem scalającym społeczność było poczucie braterstwa i łączność religijna. Tak powstał naród Mahometa, umma1, czyli wspólnota
wszyst-kich muzułmanów bez względu na pochodzenie, kolor skóry, stan mate-rialny, którzy otrzymali od Boga słowo koraniczne. Wraz z nastaniem isla-mu elementem scalającym wiernych Allahowi stała się religia, odsuwając na dalszy plan przynależność rodową. Początkowo pierwszą ummę sta-nowili zwolennicy Mahometa mieszkający w Medynie. Z czasem określe-niem tym zaczęto charakteryzować mieszkańców całego kalifatu. Obecnie pojęcie to oznacza wszystkich muzułmanów świata.
W niniejszym artykule zostanie podjęta próba dokonania ogól-nej analizy historyczogól-nej pierwotogól-nej idei kalifatu – jako ustroju religij-no-politycznego osadzonego w tradycji islamu – wobec powstałego w 2014 roku Państwa Islamskiego. Opracowanie składać się będzie z dziewięciu części, w których omówione zostaną idee państwa mu-zułmańskiego, historyczne znaczenie kalifatu, a także aktualna sytu-acja w samozwańczym Państwie Islamskim ze szczególnym uwzględ-nieniem Iraku, który jest pogrążony w chaosie. Podstawową bibliogra-fię stanowić będą publikacje uznanych znawców tematyki bliskow-schodniej, zwłaszcza J. Daneckiego, M. Dziekana i J. Zdanowskiego. Ze względu na aktualność podejmowanego tematu niezwykle ważnym źródłem informacji pozostają także wiadomości internetowe oraz do-niesienia agencyjne.
1. Idea muzułmańskiego państwa
Społeczeństwo muzułmańskie zostało podporządkowane reli-gijno-etycznemu wymiarowi, którego podstawę stanowiły braterstwo, wzajemna współpraca i pomoc. Solidarność wspólnoty była funda-mentem każdej części prawa muzułmańskiego, zarówno publicznego, jak i prywatnego. Natomiast zasada braterskiej społeczności stała się podstawą muzułmańskiej organizacji społecznej, a także politycznej. Taka wizja państwa zdominowała dotychczasowy ustrój plemienny, podporządkowując sobie związki plemienne wraz z tradycjami i wy-pływającymi z nich obowiązkami prawnymi. Przywódcą tak postrze-ganego nowego państwa stał się Allah i jego prawo ogłoszone w Kora-nie. Jego przedstawicielami, głosicielami, stróżami oraz wykonawcami na ziemi zostali prorok Mahomet, a także jego następcy, czyli kalifo-wie2. Koran uczy, że wszelka władza pochodzi od Boga:
„O Boże, władco królestwa! Ty dajesz królestwo, komu chcesz, i Ty odbierasz królestwo, od kogo chcesz: Ty wynosisz, kogo chcesz, i Ty poniżasz, kogo chcesz. W Twoim ręku jest dobro! Zaprawdę: Ty jesteś nad każdą rzeczą wszechwładny!” (S. 3,26)3.
Podwaliny idei państwa muzułmańskiego wywodzą się ze struktury znanej społeczności arabskiej przed nastaniem islamu. Wów-czas najważniejszym czynnikiem, integrującym społeczność, były ry-tuały oraz wyobrażenia religijne, stanowiące wyjaśnienie otaczającego świata. Wraz z nastaniem i upowszechnieniem islamu do społeczności o słabo rozwiniętej strukturze organizacyjnej i instytucjonalnej zaczę-ły przenikać zasady administracyjno-polityczne oparte na więzach reli-gijnych. Islam umożliwił wypracowanie wspólnoty państwowej, bazu-jącej na skończonej liczbie twierdzeń wywodzących się z Koranu – za-kazów i naza-kazów, których ewentualna modyfikacja odbywała się pod ścisłą kontrolą przywódcy4. Wiara stała się zatem czynnikiem
konso-lidującym społeczność i była jednocześnie wyznacznikiem jej tożsa-mości. O przynależności do ummy nie decydowały pochodzenie, rasa, funkcje społeczne, stan majątkowy, ale religia. Władzę nad społeczno-ścią sprawował Allah, zaś władza ziemska była Jego darem dla ludzi. Rodzą się wówczas dwie koncepcje władzy w tradycji islamu. Pierw-sza jest sakralna. Według niej to władca jest bezpośrednim wysłanni-kiem Boga, zna Jego wolę i ją realizuje. W związku z tym społeczeń-stwo nie ma prawa krytyki i buntu wobec niego. Druga koncepcja jest społeczna. Zgodnie z nią wola boska przejawia się za pośrednictwem społeczeństwa, które samo wybiera władcę – jednego człowiek lub gru-pę osób sprawujących zwierzchnictwo nad społecznością5.
Bogata historia, a także złożoność wzajemnych relacji miesz-kańców regionu powodowały, że terytoria te do dziś pozostają niesta-bilne politycznie. Od zakończenia II wojny światowej region ten nie-ustannie uwikłany jest w rozmaite konflikty o podłożu etniczno-reli-gijno-politycznym, wśród których należy wymienić: konflikt izraelsko-arabski, wojny izraelsko-arabskie, wojnę iracko-irańską, wojnę w Zato-ce Perskiej. Nadto w ostatnim czasie zapoczątkowane zostały
wydarze-3 W niniejszym artykule wszystkie odwołania do Koranu pochodzą z
wy-dania: Koran z języka arabskiego przełożył i komentarzem opatrzył Józef Bielawski, Warszawa 2007.
4 Por. J. Zdanowski, Plemiona, chiefdomy i państwa na muzułmańskim Bliskim Wschodzie. Interpretacja badań i polemik, „Acta Asiatica Varsoviensia”, nr 12,
1999, s. 59-65.
nia określane mianem Arabskiej Wiosny. Rozpoczęły się one w Magh-rebie, ale dotarły także na Bliski Wschód. Obecnie najtrudniejsza sytu-acja, wywołana tym ruchem, panuje w Syrii i Iraku.
Położenie tego regionu na styku trzech kontynentów od za-wsze posiadało wielowymiarowe znaczenie. Nade wszystko geogra-fia podnosiła rangę tego terytorium. Było ono pomostem komunika-cyjnym, szlakiem handlowym i buforem politycznym między Europą, Azją i Afryką. Nie ulega zatem wątpliwości, że region ten doświadczo-ny został różnorodnością eksperymentów polityczdoświadczo-nych, ekonomicz-nych, a także kulturowych6.
Dążenia Mustafy Kemala, zwanego później Atatürkiem (oj-cem Turków), do ustanowienia – na gruzach Imperium Osmańskie-go – nowoczesnej republiki Turcji w 1923 roku, spowodowały zlikwi-dowanie rok później kalifatu, będącego gwarantem jedności religijnej w świecie islamu. Był to zarazem wyraźny znak, że nowe państwo bę-dzie świeckie. Nadto Atatürk zapoczątkował wiele reform, chcąc tym samym zeuropeizować Turcję. Wprowadzono prawo cywilne, handlo-we, karne. Alfabet arabski zastąpiono łacińskim, kalendarz zmienio-no na gregoriański, wprowadzozmienio-no także nazwiska. Na uwagę zasłu-guje fakt, że już w 1934 roku kobietom przyznano prawa wyborcze7.
Wraz z likwidacją kalifatu przez władze Turcji na Bliskim Wschodzie zaczęły powstawać ruchy dążące do integracji. Ich celem było wyzwo-lenie państw spod władzy kolonialnej oraz rozwiązanie wewnętrznych konfliktów, które powstawały na tle klanowo-plemiennym. Mimo róż-norodnych przedsięwzięć nie udało się zrealizować idei integracji. Za-zwyczaj sprzeciwiały się jej indywidualne dążenia do dominacji w re-gionie. Rywalizacja w wielu przypadkach kończyła się krwawymi kon-fliktami zbrojnymi lub obcymi interwencjami. Kształtowanie się pań-stwowości w regionie po dziś dzień utrudniają kolejne rewolucje, które istotnie obniżają wzrost gospodarczy, destabilizują porządek społecz-ny oraz hamują udział państw w życiu międzynarodowym8.
6 Por. A. Goldschmidt, A Concise History of the Middle East, Kair 2004, s. 9. 7 W 1935 roku w parlamencie tureckim kobiety stanowiły blisko 5% wszystkich
parlamentarzystów. W 2013 roku w polskim parlamencie odsetek kobiet wy-niósł 24% parlamentarzystów.
8 Por. J. Zdanowski, Kilka uwag o problemach badawczych, [w:] A. Kapiszewski
(red.), Świat arabski w procesie przemian. Zmiany społeczne i kulturowe oraz reformy
2. Historyczny urząd kalifa oraz muzułmański kalifat
Wraz z przyjęciem funkcji proroka, a także głoszeniem nowej religii jedynym przywódcą religijnym i państwowym w nowo powsta-jącej społeczności muzułmańskiej był Mahomet. Stał się on odpowie-dzialny za właściwe funkcjonowanie gminy zarówno pod względem religijnym, jak i administracyjno-polityczno-dyplomatycznym. Nieste-ty, Mahomet nie przewidział problemów, które powstaną w społecz-ności po jego śmierci i nie przekazał zasad dotyczących wyboru jego następcy. Z tego powodu sukcesja po Mahomecie generowała proble-my w ummie już w chwili jego śmierci. Pojawił się wtedy zasadniczy problem: kto ma prawo objąć zwierzchnictwo nad wiernymi? W po-czątkowym okresie, a dokładnie przez 29 lat po śmierci Mahometa, do-konywano wyboru zwierzchnika społeczności muzułmańskiej. Owym zwierzchnikiem wszystkich wierzących, zastępcą Mahometa, a zara-zem jego następcą był kalif (z arabskiego chalifat rasul Allah). Zatem „kalif” to tytuł najwyższego zwierzchnika religijnego w gminie mu-zułmańskiej, a w początkowym okresie kształtowania się islamu tak-że tytuł władcy politycznego, którego w pierwotnej strukturze isla-mu można było porównać do urzędu papieża. Czas po śmierci proro-ka był okresem proro-kalifów sprawiedliwych. Należeli do nich: Abu Bakr (632-634), Umar ibn al-Chattab (634-644), Usman ibn Affan (644-656), Ali ibn Abi Talib (656-661).
Wraz ze śmiercią Alego powstały kontrowersje dotyczące obej-mowania przywództwa nad muzułmanami. Zrodziły się wówczas dwie koncepcje sukcesji władzy: jedna głosiła, że przywódcą muzułma-nów może być każdy prawowierny, religijny i cieszący się poważaniem gminy wyznawca islamu; druga utrzymywała, że zwierzchnictwo nad ummą należne jest tylko komuś z rodziny Mahometa, bowiem do niej zostało skierowane objawienie Boże. Tak doszło do pierwszego poważ-nego rozłamu w islamie. Wyodrębniły się ugrupowania sunnitów i szy-itów. Szyici, a więc stronnicy Alego oraz zwolennicy rodzinnej tradycji religijnej, nie uznawali kolejnych kalifów sunnickich, którzy ustanawia-li własnych zwierzchników duchowych, zwanych imamami9.
Należy podkreślić, że kalif nie posiadał ani nie dziedziczył bo-skiej władzy tworzenia praw czy ich ogłaszania. W jego mocy pozosta-wała tylko władza sądownicza i wykonawcza. Ponadto kalif posiadał uprawnienia przywódcy religijnego oraz politycznego nad społeczno-ścią, a także przewodził publicznej modlitwie piątkowej, podczas
rej manifestowała się jego uprzywilejowana funkcja, czyli wygłaszanie chutby. Natomiast w wymiarze politycznym był on nie tylko przywód-cą państwowym, ale też zwierzchnikiem armii. Ze swojego władztwa odpowiadał tylko przed Bogiem i własnym sumieniem. Wraz z eks-pansją islamu oraz zajmowaniem przez muzułmanów coraz większych terytoriów polityczna funkcja kalifa ulegała ograniczeniu. Po zdobyciu Bagdadu przez Mongołów w 1258 roku zginął kalif Al-Mustasim, cze-go konsekwencją było zawieszenie instytucji kalifa na trzy lata. Po tym czasie kalif nie odzyskał już władzy politycznej, zaś sam urząd zre-dukowany został do wymiaru religijnego10. Ostateczny koniec kalifatu
nastąpił wraz z powołaniem republiki Turcji przez Mehmeta Atatur-ka w 1924 roku. Od tego momentu świat islamu nie posiada centralnej władzy religijnej, sprawującej pieczę nad prawodawstwem oraz utrzy-maniem jedności nauczania wśród całej ummy.
Kalif stał na czele kalifatu, a więc muzułmańskiego systemu państwowego, u podstaw którego znajdowały się rządy teokratyczne. W kalifacie – zarówno w wymiarze religijnym, jak i administracyjno-cywilnym – obowiązywało prawo wywodzące się z doktryny religijnej islamu. Potężna dynastia Abbasydów, sprawująca władzę w imperium muzułmańskim w latach 750-1258, pełniła funkcję strażników i obroń-ców czystości wiary, których podstawowym celem było odrodzenie re-ligijności wśród zwykłych ludzi. Jednakże wraz z powiększającym się terytorium imperium muzułmańskiego do kalifatu przenikały perskie, a także bizantyjskie zwyczaje władzy. Spowodowały one osłabienie dotychczasowej niczym nieskrępowanej wszechwładzy. Wraz z upad-kiem dynastii abbasydzkiej kalifat zaczął tracić na znaczeniu politycz-nym. Jego zwierzchność dotyczyła jedynie spraw religijnych11.
3. Państwo Islamskie – ISIS
Brak ogólnoświatowego zwierzchnictwa, przede wszystkim re-ligijnego, nad społecznością muzułmańską był źródłem dyskusji wśród wyznawców islamu niemal od samego początku zniesienia kalifatu w 1924 roku. Zwolennikami przywrócenia centralnego urzędu spra-wującego zwierzchność nad czystością religii oraz właściwą interpre-tacją prawa, a więc kalifa, są rozmaite ruchy fundamentalistyczne. Jed-nocześnie trzeba podkreślić, że ów fundamentalizm należy rozumieć jako powrót do pierwotnej idei religijnej głoszonej przez Mahometa.
10 Por. D. Madeyska, Kalif, [w:] J. Bielawski i in. (red.), Mały słownik kultury świa-ta arabskiego, Warszawa 1971, s. 268-269.
Ruchy te dążą do oczyszczenia islamu z naleciałości nienależących do jego pierwotnego kształtu, będących efektem wielowiekowej ekspansji islamu i przenikania do niego rozmaitych elementów tradycji, kultury oraz religii podbitych ludów (często wypaczających znaczenie religii).
Czasy świetności kalifatu, którego namacalnym znakiem była potęga imperium muzułmańskiego, stały się wzorem dla dżihady-stycznych ugrupowań XXI wieku. Po raz kolejny12 religijni
wojowni-cy zapragnęli utworzenia potężnego państwa muzułmańskiego, które za podstawę prawodawstwa przyjmie Koran wraz z jego indywidual-ną interpretacją. Należy jednak zaznaczyć, że stosowane przez dżiha-dystów metody stoją zazwyczaj w sprzeczności z zasadami zawarty-mi w świętej księdze islamu bądź są traktowane wybiórczo, nierzad-ko wyrwane z szerszego nierzad-kontekstu. Nie ulega też wątpliwości, że wi-zja muzułmańskiej dominacji nad światem leży u podstaw powołania Państwa Islamskiego.
Państwo Islamskie, którego angielska nazwa brzmi: Islamic
Sta-te of Iraq and Sham13 (w skrócie ISIS) lub Islamic State of Iraq and the Le-vant14 (ISIL), jest samozwańczym państwem arabskim, nieuznawanym przez dyplomację międzynarodową, uzurpującym sobie prawo do miana kalifatu, którego utworzenie ogłoszono 29 czerwca 2014 roku. Islamskie Państwo Iraku i Lewantu stanowi ugrupowanie dżihady-styczne, w skład którego wchodzą byli członkowie Al-Kaidy. Ugrupo-wanie to walczy w Iraku i Syrii, dążąc do wprowadzenia rządów opar-tych na zasadach pierwotnego islamu.
Flaga Państwa Islamskiego posiada głęboką symbolikę, nawią-zując do epoki kształtowania się islamu oraz czasów panowania dyna-stii Abbasydów15. Kolor czarny to znak rozpoznawczy, a także flaga
ka-lifatu bagdadzkiego. Czcionka zastosowana na fladze Państwa Islam-skiego ma ten sam krój, jaki stosowano w czasach kodyfikowania Kora-nu. Biały napis na sztandarze to szahada, a więc muzułmańskie
wyzna-12 Próby utworzenia globalnego państwa wyznaniowego, opartego na Koranie,
w XX wieku były podejmowane kilkakrotnie, z różnym skutkiem. Częściowo udało się to Iranowi i Arabii Saudyjskiej.
13 Islamic State of Iraq and Sham – Islamskie Państwo Iraku i Syrii (Damaszku). 14 Islamic State of Iraq and the Levant – Islamskie Państwo Iraku i Wschodu. 15 Dynastia Abbasydów – jak już wspomniano – panowała w latach 750-1258.
nie wiary, zawierające dwa podstawowe fundamenty wiary islamu: „Nie ma Boga prócz Allaha, a Mahomet jest jego prorokiem”. Wresz-cie białe koło zawiera napis: „Mahomet jest prorokiem Boga”. Słowa te nawiązują do przekazu Koranu: „Muhammad nie jest ojcem żadnego z waszych mężczyzn, lecz jest Posłańcem Boga i pieczęcią proroków” (S. 33,40), a więc przekonania, że Mahomet to ostatni z proroków.
Nowo powołane struktury Państwa Islamskiego wprowadzi-ły konserwatywne prawo, częściowo wywiedzione z Koranu; jednak radykalizm proponowany przez ISIS zniechęcił nawet Al-Kaidę. Obo-wiązujące prawo przypomina, że muzułmanie nie mogą sprzymierzać się z uciskającymi, w tym przypadku także z rządem irackim. Aposta-zja lub zmiana wyznania są karane śmiercią. Zakazano wszelkich uży-wek (obok alkoholu i narkotyków dotyczy to także papierosów). Ko-biety zobowiązane są do całkowitego hidżabu (nie powinny też wy-chodzić z domów). Ugrupowania polityczne i religijne inne niż ISIS są zakazane. Wszelkie oznaki innych religii, w tym kapliczki i groby, ule-gają zniszczeniu. W praktyce oznacza to prześladowanie szyitów, któ-rzy otaczają czcią groby zmarłych.
ISIS walczyło z armią prezydenta Baszszara al-Asada oraz ugrupowaniami opozycyjnymi wobec jego reżimu. Szacuje się, że ar-mia ISIS składa się z 10 000 bojowników. Przedstawiciele rządu irackie-go podkreślają, iż obecny kryzys w państwie jest groźniejszy niż kon-flikt wyznaniowy między szyitami i sunnitami, trwający w latach 2006-2007. Dotychczas wojna dotyczyła kwestii wyznaniowych, obecnie zaś jest ona lepiej zorganizowana, a bojownicy wyszkoleni. Trzeba także podkreślić fakt, że szyicki rząd Iraku, któremu pomagają Stany Zjedno-czone, jest militarnie wspierany przez szyicki Iran oraz alawicką Syrię, a więc państwa wrogo nastawione do Stanów Zjednoczonych16.
4. Abu Bakr al-Baghdadi
Abu Bakr al-Baghdadi17 (ur. 1971 rok) jest przywódcą
sunnic-kiej organizacji terrorystycznej Islamskie Państwo w Iraku i Lewancie, okupującej terytorium północno-wschodniej Syrii oraz zachodniego Iraku. Ogłosił się on kalifem Państwa Islamskiego, a zarazem zwierzch-nikiem wszystkich muzułmanów na świecie, odwołując się w ten spo-sób do dawnych zwyczajów obowiązujących za panowania
dyna-16 Por. Dżihadyści ogłaszają powstanie kalifatu, nowego państwa muzułmańskiego,
http://wiadomosci.onet.pl/ swiat/dzihadysci-oglaszaja-powstanie-kalifatu-nowego-muzulmanskiego-panstwa/rmsg3 [dostęp: 12.11.2014].
stii Abbasydów oraz dominacji Imperium Osmańskiego. Al-Baghda-di ukończył Uniwersytet Bagdadzki. Jego życiorys jest niepotwierdzo-ny. Źródła wskazują na różne możliwości: mógł być imamem mecze-tu jeszcze za czasów rządów Saddama Husajna, a zarazem należeć do radykalnej organizacji muzułmańskiej, ewentualnie był przetrzymy-wany przez Amerykanów i wówczas jego poglądy religijne mocno się zradykalizowały. Al-Baghdadi założył sąd szariacki oraz organizował publiczne egzekucje osób podejrzewanych o wspieranie wojsk amery-kańskich. Od 2010 roku jest przewodniczącym ISIL, w którym zasłynął jako bezwzględny terrorysta: dokonywał zamachów bombowych na szyickich cywilów oraz zabójstw przywódców sunnickich. Ze wzglę-du na brak porozumienia z przywódcą Al-Kaidy w kwestii ustalenia wpływów w Iraku i Syrii, al-Baghdadi wyznaczył sobie cel – utworze-nie kalifatu na terenach Iraku i Syrii, który mógłby rozwinąć się w po-tężne państwo muzułmańskie, zamieszkiwane przez wyznawców is-lamu. W 2011 roku Amerykanie uznali go za terrorystę i wyznaczyli nagrodę 10 mln dolarów za informację, która pozwoliłaby zatrzymać al-Baghdadiego żywego lub martwego.
5. Struktura Państwa Islamskiego
Na czele struktury terrorystycznej stoi kalif Abu Bakr al-Bagh-dadi. Zarówno urzędem, jak i imieniem nawiązuje on do pierwszego kalifa sprawiedliwego, który po śmierci Mahometa objął przywództwo nad ummą. Celem Abu Bakra, teścia proroka, było niedopuszczenie do rozłamu w młodej społeczności wiernych, a także utrzymanie autory-tetu i rozwój gminy. Sunnici uważają go za wzór władcy. Zatem nie bez przyczyny samozwańczy przywódca ISIS przyjął ten właśnie przy-domek. Wskazuje tym samym na kierunek swoich zamierzeń i działań. Kalif posiada dwóch zastępców: Abu Muslima al-Turkmaniego, odpo-wiedzialnego za funkcjonowanie organizacji w Iraku, oraz Abu Ale-go al-AnbarieAle-go, któremu podlega Syria. Prawdopodobnie mężczyźni byli wcześniej członkami Partii Baas w Iraku.
Państwo Islamskie posiada także zgromadzenie Szury, będą-cej zgromadzeniem starszyzny oraz pełniąbędą-cej funkcje doradcze w pań-stwie. Składa się ona z 11 członków, którzy w przeszłości należeli do Partii Baas. Zgromadzenie Szury może odwołać kalifa, nadto jest ono odpowiedzialne za rozdzielanie jego poleceń do podległych jednostek. Dba też o to, by rozkazy były wykonywane.
niej wybór kalifa oraz sprawowanie kontroli nad prawidłowym, czy-li zgodnym z prawem szariatu funkcjonowaniem organizacji. Rada ta jest wspierana przez nauczycieli religijnych. Najniższym organem zarządzającym Państwem Islamskim są rady, czyli ministerstwa od-powiedzialne za funkcjonowanie poszczególnych komórek organiza-cji. Wśród nich najważniejszą jest niewątpliwie Rada Bezpieczeństwa i Wywiadu, bowiem dzięki niej kalif może utrzymać kontrolę nad ISIS oraz zapobiegać zamachom na swoje życie. Ponadto istnieje Rada Pro-wincji, której zadaniem jest administrowanie podbitymi terenami, a za-tem ściąganie podatków pod groźbą śmierci. W każdej z 18 prowincji rządzi 18 gubernatorów. Istnieją także: Rada Finansów, Rada Medial-na, Rada ds. Religijnych18.
6. Dlaczego Państwo Islamskie nie jest państwem: cele, aspiracje, finansowanie i PR
Tereny zajęte przez dżihadystów są terytorium, na którym to-czą się działania wojenne. Obszar ten nie ma stabilnych granic ani sta-łej ludności. Z kolei samozwańcze władze nie posiadają zdolności do wchodzenia w relacje międzynarodowe. Z tego powodu na arenie mię-dzynarodowej Państwo Islamskie jest postrzegane jako ugrupowa-nie zbrojne. Stany Zjednoczone, Kanada, Australia, Arabia Saudyjska, Wielka Brytania i Indonezja uznają je za organizację terrorystyczną.
Jak już wspomniano, aspiracją nowo utworzonego kalifatu jest sprawowanie władzy zwierzchniej nad wszystkimi muzułmana-mi świata – od Maroka po Indonezję, tak jak to muzułmana-miało muzułmana-miejsce w cza-sach świetności średniowiecznego kalifatu. Wcześniej podobne marze-nia miał Osama bin Laden, który jednak nie ogłosił się kalifem, aby nie utracić przychylności wybranych państw w regionie. Abu Bakr al-Baghdadi, ustanawiając się kalifem, niemal w tej samej chwili zy-skał istotnego i wpływowego wroga, którym jest rodzina Saudów. Na-leży pamiętać, że to właśnie król saudyjski Abd Allah ibn Abd al-Aziz Al Su’ud powinien mieć najmocniejsze argumenty do tego, by starać się o urząd kalifa. Saudyjska rodzina panująca jest strażnikiem wiary i kustoszem największych świętości muzułmańskich, a zatem świętych meczetów Mekki i Medyny.
ISIS określane bywa mianem najbogatszej grupy terrorystycz-nej w historii. Kiedy w czerwcu 2014 roku dżihadyści zdobyli Mosul,
18 Por. M. Wachnicki, Jak wygląda struktura organizacyjna Państwa Islamskiego?,
obrabowali znajdujący się tam bank centralny. W ten sposób na swo-ją działalność uzyskali 425 mln dolarów, a także wpływy ze sprzedaży ropy naftowej oraz podatków. Ponadto organizacja posiada sprzęt woj-skowy przejęty po uciekających oddziałach syryjskich i irackich. Jednak największym zyskiem terrorystów jest – jak się zdaje – poparcie ludno-ści sunnickiej, która wspiera ugrupowanie działaniami logistycznymi i wywiadowczymi. Dzieje się tak dlatego, ponieważ począwszy od koń-ca 2013 roku Państwo Islamskie odnosi same sukcesy. Na zajmowanych terenach wprowadza prawo szariatu. Dowodzi tym samym, że naj-ważniejsze jest utworzenie struktur państwowych. W celu zapewnie-nia właściwych norm, obowiązujących w państwie religijnym, powo-łana została policja obyczajowa19 al-Hisba20. Do jej obowiązków należy
czuwanie nad przestrzeganiem pór modlitw, zakazu handlu w czasie modlitwy, dbanie o rozdział płci w miejscach publicznych. Działania ta-kie zyskują aprobatę konserwatywnych wyznawców islamu sunnicta-kie- sunnickie-go. Ponadto organizacja przy pomocy nowoczesnych mediów społecz-nościowych i Internetu buduje pozytywny wizerunek, ukazując swoje dążenia do zmiany na Bliskim Wschodzie oraz jedności wszystkich mu-zułmanów. Także służba zwykłym obywatelom, chociażby przy kon-serwacji sieci elektrycznych i wodociągowych czy organizowanie po-mocy społecznej, jest dobrze odbierana w społeczeństwie21.
Nie tylko przywódcy wielkich mocarstw postrzegają Państwo Islamskie jako źródło zła i zagrożenie dla ogólnoświatowego bezpie-czeństwa. Zagrożenie fanatycznymi aspiracjami niepokoi także przy-wódców religijnych, niezależnie od wyznania. Papież Franciszek za-apelował do polityków, aby konflikt w Iraku i Syrii jak najszybciej roz-wiązać, bowiem w jego wyniku cierpią tysiące niewinnych ludzi. Na jego apel odpowiedziały największe autorytety religijne świata islamu. Mufti Libanu Szejch Abdel-Latif Derian obiecał wsparcie dla prześlado-wanych chrześcijan, a zarazem potępił praktyki ISIS, podkreślając jed-nocześnie, że z ekstremizmem należy walczyć. Natomiast mufti Egiptu Ibrahim Abdel-Karim Allam nazwał Państwo Islamskie
skorumpowa-19 W Arabii Saudyjskiej oraz Iranie także funkcjonuje policja
religijno-obycza-jowa, czyli Komitet Krzewienia Cnót i Zapobiegania Złu, potocznie nazywa-ny Muttawa.
20 Hisbah to muzułmańska doktryna oznaczająca odpowiedzialność.
Uważa-na jest oUważa-na za boski obowiązek władcy lub rządu. Władza może interweniować oraz stosować przymus w celu utrzymania porządku zgodnego z prawem Bo-żym, a więc szarią.
21 Por. J. Kapiszewski, Państwo Islamskie buduje struktury na Bliskim Wschodzie,
ną organizacją, która szkodzi islamowi. W podobnym tonie wypowie-dział się wielki mufti Arabii Saudyjskiej Abdel Aziz al-Szejk. Stwier-dził on, że ISIS jest największym wrogiem islamu, bowiem w imię reli-gii i pod jej sztandarami dzieli muzułmanów, a to – zgodnie z naucza-niem Koranu – obok herezji jest jedną z największych zbrodni22.
7. Aktualna sytuacja w Iraku
Aktualny zasięg terytorialny Państwa Islamskiego obejmu-je częściowo terytoria Iraku i Syrii, zaś plany obejmu-jego przywódców się-gają znacznie dalej, bo aż do Libanu. W strukturach wojskowych ISIS walczą głównie zwolennicy ustanowienia kalifatu. Pochodzą oni także z krajów europejskich, a ponadto Stanów Zjednoczonych oraz Austra-lii. Stolica samozwańczego kalifatu ustanowiona została w syryjskim mieście Ar-Rakka (na północy kraju).
Sytuacja w Iraku jest trudna także ze względu na nieudolność władz w Bagdadzie. ISIS łatwo zdobyło poparcie zwykłych Irakijczy-ków, ponieważ premier, będący szyitą, prowadził dyskryminacyjną politykę wobec sunnitów. Irak zamieszkuje łącznie 30 mln ludzi. Kraj jest wielonarodowy, co znacząco oddziałuje na teraźniejszość, nadto państwo jest zróżnicowane pod względem etnicznym: 77% jego miesz-kańców stanowią Arabowie, 19% Kurdowie, 2% Turkmeni, zaś pozo-stałe grupy, wśród których głównymi są Azerowie i Persowie, to oko-ło 2% ogółu mieszkańców. Językiem urzędowym jest arabski, a także kurdyjski. Irak to także państwo o zróżnicowanej strukturze religijnej. Główną grupę stanowią w nim muzułmanie – 95%, z czego 62% wy-znaje szyizm (zamieszkują południe kraju). Ponadto w Iraku są obec-ni chrześcijaobec-nie (około 5%). Jednak liczba wyznawców religii innych niż islam sukcesywnie maleje ze względu na działania wojenne i coraz liczniejsze prześladowania23.
Kurdowie zamieszkują Kurdystan, który jest podzielony mię-dzy Turcję, Irak, Iran i Syrię. Duże skupiska ludności kurdyjskiej
za-22 Por. Wielki Mufti Arabii Saudyjskiej: Państwo Islamskie największym wrogiem islamu, http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1208644,Wielki-mufti-Arabii-Saudyjskiej-Panstwo-Islamskie-najwiekszym-wrogiem-islamu [dostęp: 13.11.2014].
23 Według raportu Pew Research Center w 2010 roku chrześcijanie
mieszkują turecką Anatolię24. Jej diaspory znajdują się także w
Niem-czech, Francji, Szwecji oraz Izraelu. Jest to naród bez państwa. Kwe-stia kurdyjska jawi się jako niezwykle złożona. Istnieją uzasadnione obawy, że nadanie tej społeczności praw w jednym państwie rozpocz-nie roszczenia do analogicznych praw w pozostałych państwach. Sami Kurdowie są narodem o różnorodnej strukturze, brakuje im czynnika łączącego i gwarantującego poczucie jedności, brak im także poczucia tożsamości kulturowej. Społeczeństwo to nie posiada własnej organi-zacji państwowej głównie ze względu na brak inteligencji, która była-by odpowiedzialna za kształtowanie postaw patriotycznych oraz pie-lęgnowanie tradycji kulturowych25. W Iraku podczas rządów Saddama
Husajna społeczność kurdyjska była prześladowana za wywoływanie powstań antyirackich. Brat Saddama przeprowadził eksterminację lud-ności kurdyjskiej zamieszkującej tereny wiejskie (plan Anfal)26.
24 Kurdowie stanowią w Turcji najliczniejszą grupę, która domaga się praw dla
siebie. Historia tych roszczeń sięga upadku Imperium Osmańskiego i ustano-wienia republiki Turcji. Zawiązywane wówczas traktaty gwarantowały powo-łanie państwa Kurdystan, ale w wyniku zdobycia władzy przez Mustafę Ke-mala w Turcji porozumienia te nie zostały wprowadzone w życie. Atatürk dą-żył do ujednolicenia społeczności tureckiej, bowiem idea nowoczesnego pań-stwa wykluczała istnienie jakichkolwiek mniejszości etnicznych. Rozpoczęto proces szeroko zakrojonej asymilacji ludności. Zamykano szkoły i likwidowa-no stowarzyszenia kurdyjskie. Upadek powstania kurdyjskiego w 1932 roku zaostrzył represje. Pod karą sądu zakazano wówczas używania języka kur-dyjskiego, a także słów: „Kurd”, „kurdyjski”. Kurdów zaczęto nazywać Tur-kami górskimi. Obecnie społeczność kurdyjska posługuje się językiem swo-ich przodków. W znacznej części są oni wyznawcami islamu sunnickiego. Od 70. lat XX wieku ponownie rozpoczęły się nasilone dążenia do ustanowienia niepodległego państwa Kurdystanu, zbudowanego na systemie komunistycz-nym. Jego promotorem był Abdullah Öcalan, aresztowany w 1999 roku pod-czas próby uzyskania azylu w greckiej ambasadzie w Kenii. Został skazany na śmierć przez sąd wojskowy za spowodowanie śmierci 30 000 osób – ofiar woj-ny domowej. W 2002 roku wyrok zmieniono na dożywocie. Jednakże Trybunał Europejski w Strasburgu uznał wyrok z 2002 za łamiący prawo (decyzja ta nie jest wiążąca dla władzy tureckiej). Aktualnie rząd turecki, w związku ze sta-raniami o wstąpienie w struktury Unii Europejskiej, złagodził nieco politykę wobec Kurdów. W Turcji mogą oni posługiwać się swoim językiem, ale nadal w więzieniach osadzeni są więźniowie polityczni, a także deputowani do par-lamentu tureckiego za działalność na rzecz społeczności kurdyjskiej oraz lega-lizacji kurdyjskiej kultury i języka.
25 Por. D. Kołodziejczyk, Turcja, Warszawa 2000, s. 252.
26 Zniszczono wówczas 4000 wsi i osiedli kurdyjskich, zabito około 100 000
Państwo Islamskie opublikowało cennik niewolnic chrześci-jańskich. Ceny uzależnione są od wieku kobiet. Najcenniejsze mają być dziewczynki do 9. roku życia. Dżihadyści żądają za nie 170 do-larów, za nastolatkę 130 dodo-larów, zaś za dorosłe kobiety obowiązują ceny w przedziale od 45 do 100 dolarów. Upubliczniony cennik posia-da posia-datę 16 października 2014 roku, jednakże nie wiadomo, czy jest au-tentyczny. Natomiast pewne jest, że Państwo Islamskie kontroluje dwa targi niewolników – jeden w irackim Mosulu, drugi w syryjskiej Rakce.
Zwolennicy Państwa Islamskiego dokonują aktów przemocy i gwałtu, a także czystek etnicznych na ludności niesunnickiej. Prze-śladowania dotyczą głównie szyitów, chrześcijan i Kurdów. Przedsta-wiciele ISIS tworzą bazy danych mieszkańców zajmowanych prowin-cji, aby w ten sposób zmusić ich do nawrócenia się na islam i wier-ności kalifatowi. Każdy, kto odmówi, może stracić życie przez ścięcie głowy27. Coraz częstsze są także przypadki represji
ekonomiczno-byto-wych wobec przedstawicieli innych wyznań. Hierarchowie Kościołów w Iraku zwrócili uwagę, że z pracy są zwalniane osoby ze względu na wyznawaną religię.
W związku z szerzącym się barbarzyństwem Państwa Islam-skiego zawiązana została międzynarodowa koalicja. W działaniach zbrojnych biorą udział siły wojskowe Stanów Zjednoczonych, Francji, Wielkiej Brytanii, Australii oraz Kataru, Arabii Saudyjskiej, Jordanii, Bahrajnu i Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Działania militarne koalicji były następstwem masowych mordów na chrześcijanach i ja-zydach dokonywanych przez bojowników Państwa Islamskiego. Jed-nak konsekwencją nalotów prowadzonych przez wojska koalicji sta-ły się egzekucje dokonane przez żołnierzy ISIS na jeńcach: Jamesie Fo-ley’u, Stevenie Sotloffie, Kenji Goto oraz pilocie jordańskim Muathacie al-Kasaesbehie. Te okrutne zbrodnie wskazują na determinację w wal-ce o poszerzenie terytorium kalifatu. Są także odwetem zwolenników Państwa Islamskiego na ludziach Zachodu, utożsamianych z wszelki-mi krzywdawszelki-mi, jakich doznali radykalni muzułmanie po zamachach na World Trade Center w 2001 roku. Nie bez znaczenia pozostaje sposób ubierania jeńców, których egzekucje są upubliczniane w Internecie. Należy pamiętać, że to właśnie pomarańczowe kombinezony stanowią ubiór więźniów zatrzymywanych przez koalicję zachodnią w związku z przeciwdziałaniem terroryzmowi.
27 Por. M. Gajos, Islamiści w Iraku polują na ludność niesunnicką, http://gosc.
8. Kulturowy dżihad
Podstawą gospodarki Iraku jest wydobycie ropy naftowej, któ-ra stanowi 95% eksportu. Nadto ludność pktó-racuje w rolnictwie. Państwo to przedstawia się jako interesujący kierunek turystyczny ze względu na zabytki starożytności. Zaliczyć do nich należy: Niniwę, Aszur, Babi-lon, Ur. W kraju znajdują się także ciekawe zabytki kultury muzułmań-skiej, a więc meczety w Bagdadzie, Al-Kazimajn i Hajda Chana, madra-sa Al-Mustansirijja oraz madra-sanktuaria imamów szyickich w An-Nadżafie, Karbali i Samarze. W Samarze znajduje się też słynny wielki meczet ze spiralnym minaretem, w którym zgodnie z wierzeniami szyickimi ukryty jest Mahdi. Do tych miast i miejsc kultycznych przybywają licz-ni pielgrzymi licz-nie tylko z Iraku, ale też Kuwejtu i Turcji28.
W pierwszych tygodniach 2015 roku do europejskiej opinii pu-blicznej docierały informacje o zniszczeniach światowego dziedzictwa kulturowego, dokonywanych przez bojowników Państwa Islamskie-go. Działania te są określane mianem kulturowego dżihadu. Najwięk-szą stratą dla kultury było niewątpliwie podpalenie biblioteki uniwer-syteckiej w Mosulu, gdzie zniszczono niezwykle cenne zbiory zabyt-ków. Wśród utraconych woluminów znajdowały się średniowieczne manuskrypty chrześcijańskie i muzułmańskie, a także papirusy oraz gliniane tabliczki związane z historią Mezopotamii. Motywem nisz-czycielskich działań jest przekonanie wojowników ISIS, że znajdujące się w zbiorach biblioteki książki obrażają islam. Niszczenie zabytków nie ogranicza się tylko do dziedzictwa literackiego. W ostatnim cza-sie zniszczono także mozaiki bliskowschodnie oraz porozbijano liczące 4000 lat asyryjskie posągi29.
9. Świat muzułmański wobec Państwa Islamskiego
Znaczące wypaczenie zasad islamu przez zwierzchników i bo-jowników Państwa Islamskiego, na czele których stoi samozwańczy kalif Abu Bakr al-Baghdadi, spotkało się z wyraźnym sprzeciwem znacznej części świata muzułmańskiego. Profesorowie uniwersytetów Bliskiego Wschodu, przedstawiciele organizacji religijnych oraz myśli-ciele podejmujący w swych badaniach tematykę islamu wystosowali list otwarty do Abu Bakra al-Baghdadiego. Liczący 17 stron dokument wymienia błędy popełniane przez Państwo Islamskie, zaś w
konklu-28 Por. M. Dziekan, Historia Iraku, Warszawa 2007, s. 10-11.
29 Por. J. Giziński, Płonące książki w Mosulu padły ofiarą kulturowego dżihadu,
zji wyjaśnia, że al-Baghdadi nie ma prawa posługiwać się tytułem ka-lifa. Zgodnie z prawem szarii, aby powołać kalifa, konieczna jest zgo-da całego świata muzułmańskiego, a nie tylko nielicznej grupy zwolen-ników. 126 sygnatariuszy30 listu poucza samozwańczego kalifa
słowa-mi: „Źle zinterpretowałeś islam jako religię przemocy, brutalności, tor-tur i morderstw. To ogromny błąd i obraza islamu oraz muzułmanów na całym świecie”31.
Myśliciele muzułmańscy przypominają Abu Bakrowi al-Bagh-dadiemu, że islam nie wyraża zgody na wybiórcze cytowanie Koranu ani upraszczania reguł prawa. Muzułmanin nie może także odrzucać i negować osiągnięć współczesności. Absolutnie niezgodne z szarią jest zabijanie niewinnych, stosowanie tortur lub zmuszanie siłą do przyję-cia religii. Uwłaczanie godności, zwłaszcza kobiet i dzieci, a także od-bieranie im należnych praw zasługuje na największe potępienie. Auto-rzy listu pAuto-rzypominają również o zakazie czynienia kAuto-rzywdy wyznaw-com religii, którym została dana Księga, a więc chrześcijanom, żydom i jazydom.
Na uwagę zasługuje również fakt, że list ten nie jest pierwszym pismem potępiającym działania ISIS przez innych wyznawców isla-mu. Podobny apel wystosowali wysokiej rangi duchowni Arabii Sau-dyjskiej podkreślając, że terroryzm stosowany przez Państwo Islam-skie jest ohydną zbrodnią32.
Podsumowanie
Nie ulega wątpliwości, że islam jako system religijno-politycz-no-społeczny jawi się jako podzielony, a w konsekwencji niejednorod-ny, zwłaszcza na płaszczyźnie interpretacji zasad wiary oraz przepo-wiadania tekstu świętego, którym jest Koran. Brak jednego, naczelne-go i uznawanenaczelne-go przez całą ummę autorytetu gwarantującenaczelne-go jedność wiary, na wzór chociażby papiestwa, powoduje różnorodność inter-pretacji objawienia Bożego. Konsekwencją swego rodzaju dowolności
30 W tej grupie znaleźli się m. in.: wielki mufti Egiptu, mufti Jerozolimy i
Pale-styny, uczeni z Jordanii, Malezji, Maroka, Nigerii, Czadu, Jemenu, Indonezji, Zjednoczonych Emiratów Arabskich oraz wielu innych. Por. A. Nalborczyk,
Muzułmanie przeciwko ISIS, „Więź”, t. 658, nr 4, 2014, s. 24.
31 Por. Open Letter to Baghdadi,
http://www.lettertobaghdadi.com/14/english-v14.pdf [dostęp: 30.03.2015].
32 Por. Muzułmanie do Państwa Islamskiego. Obrażacie islam,
jest umacnianie się, w bliżej niesprecyzowanych odstępach czasu, sil-nych osobowości, potrafiących gromadzić wokół siebie niezadowolo-nych wyznawców, pragnących zmiany w tradycji religijnej. Nie jest to dążenie nowe, bowiem ruchy puryfikacyjne, dążące do odnowy isla-mu i jego powrotu do korzeni, rodziły się już w XVII wieku. Tak było też w przypadku Osamy bin Ladena, jak również obecnie w przypad-ku Abu Bakra al-Baghdadiego. Sukcesem tych przywódcy jest zdolność do zgromadzenia wokół siebie zwolenników, którzy gotowi są poświę-cić życie, aby osiągnąć wytyczone cele. Jednak działania podejmowane przez Państwo Islamskie nie mają nic wspólnego z tradycją islamu. Są barbarzyństwem, występowaniem przeciwko ludzkości, a także sprze-niewierzeniem się zasadom zawartym w Koranie.
~•~
alDoNa maRia piWko
Od kalifatu do Państwa Islamskiego. Historia i teraźniejszość w aktualnej sytuacji w Iraku
Streszczenie
Artykuł jest próbą ukazania historii idei kalifatu wraz z oso-bą kalifa oraz jej adaptacji do warunków 2014 roku przez władze sa-mozwańczego Państwa Islamskiego. Zniesienie religijnej władzy zwierzchniej przez Kemala Mustafę w 1924 roku zapoczątkowało usil-ne dążenia społeczności muzułmańskiej do ponowusil-nego jego ustano-wienia. Aktualna sytuacja w Iraku i północno-wschodniej Syrii jest dra-matyczna, bowiem nastąpiło wypaczenie tradycyjnych idei religijnych, wynikających z islamu. Elementem najważniejszym stał się odwet na znienawidzonym świecie zachodnim i próba przejęcia dominacji nad światem poprzez zniszczenie wszystkiego, co nie należy do islamu. Niemal każdego dnia opinia publiczna dowiaduje się o kolejnych mor-dach na jeńcach lub wyznawcach innych religii, a także o szarganiu godności drugiego człowieka. I wszystko to w imię Boże.
Słowa kluczowe: kalifat, kalif, Kemal Mustafa, państwo
alDoNa maRia piWko
From a caliphate to the Islamic State. Past and present in Iraq
Abstract
The article presents the history of the idea of a caliphate and a caliph and its appropriation by the self-proclaimed Islamic State in 2014. The abolition of the religious power in 1924 by Kemal Mustafa prompted Muslim community to demand its reestablishment. The pre-sent situation in Iraq and Northeast Syria is dramatic. Islamic traditio-nal religious ideas have been distorted. Their place has been taken by the desire to take revenge on the hateful West, destroy all un-Islamic things and dominate the world. Hardly a day passes without a murder of war prisoners or adherents of other religions being in the news. Hu-man dignity is daily violated, too. And all in the name of God.
