Jak uprawiać historię edukacji artystycznej?
Joanna Grabowska, Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie w latach
1945–1956, seria: „Monografi e z Dziejów Oświaty”, t. 50, Warszawa,
In-stytut Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów Polskiej
Akademii Nauk, Ofi cyna Wydawnicza ASPRA-JR, 2018, ss. 416.
Historia edukacji artystycznej stanowi poważne wyzwanie dla badacza. Wyma-ga przede wszystkim erudycji wykraczającej poza jedną dyscyplinę naukową oraz profesjonalnego warsztatu pracy badawczej, gwarantującego umiejętne poruszanie się na pograniczu nauk historycznych, pedagogicznych i nauk o sztuce. Koniecz-ność korzystania z dorobku różnych dyscyplin naukowych przesądza o stopniu trudności warsztatowych, zarówno na etapie prowadzonych badań, jak i w trakcie opracowywania wyników. Uwzględnić należy przy tym obszar badawczy, którego zasięg zależy od tego, czy opracowanie wpisuje się w makrohistoriografi ę eduka-cji artystycznej, rozumianą jako dzieje wychowania i kształcenia artystów w skali regionu, państwa, kultury, cywilizacji, czy też mikrohistoriografi ę, na którą składa-ją się dzieje danej instytucji edukacji artystycznej, wydziału, pracowni mistrzow-skiej1.
Z takimi problemami zmierzyć się musiała Joanna Grabowska, autorka mono-grafi i poświęconej powojennej historii Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie. Najstarsza w Polsce uczelnia plastyczna nie doczekała się dotąd uję-cia monografi cznego, którego cezury wyznaczałyby lata 1945–1989. Braki w za-kresie całościowych opracowań historii instytucji edukacyjnych kształcących ar-tystów w tym okresie to zjawisko o szerszym zasięgu, charakterystyczne nie tylko dla historiografi i polskiej, ale również europejskiej. Wydana w 2018 r. monografi a J. Grabowskiej wypełnia w jakiejś mierze lukę w dotychczasowym stanie badań i z tego tytułu zasługuje na uwagę. Warto dodać, że ukazanie się książki zbiega 1 Por. M.M Tytko, Historiografi a edukacji artystycznej. Historiografi czna
metodolo-gia badań, [w:] Wybrane problemy badań naukowych z zakresu edukacji artystycznej,
red. W.A. Sacher, Bielsko-Biała 2010, s. 47–55; I.B. Czajkowska, Metody badania
działalności artystów i środowisk artystycznych, red. W.A. Sacher, Obszary badań naukowych w edukacji artystycznej, Bielsko-Biała 2007, s. 37–45.
RECENZJE
się z rokiem obchodów 200–lecia istnienia krakowskiej ASP2. Ofi cjalny program
obchodów jubileuszowych, przewidziany na lata 2018–2019, uwzględnia szereg wydarzeń kulturalnych, w tym: konferencje, wystawy oraz wydawnictwa okolicz-nościowe. W przypadku publikacji, do najważniejszych w programie zaliczono: wspomnienia Adama Wsiołkowskiego Moja Akademia3, pracę Michała
Pilikow-skiego Piękna historia. Krakowska Akademia Sztuk Pięknych w latach 1818–19394
oraz cykl Wspominając Akademię, pod redakcją Jacka Dembosza5. Praca J.
Gra-bowskiej nie została objęta programem jubileuszowym Wydawnictwa Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie6, ukazała się natomiast w serii
Mo-nografi e z Dziejów Oświaty Instytutu Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów PAN.
Historia ASP w Krakowie nie stanowiła dla autorki tematu całkowicie nowego. Po pierwsze, J. Grabowska obroniła w 2014 r. doktorat „Akademia Sztuk Pięk-nych w Krakowie w latach 1945–1956” na Wydziale Historycznym Uniwersyte-tu Jagiellońskiego, omawiana książka powstała zatem w oparciu o tę dysertację. Promotorem pracy był prof. Julian Dybiec, znaczący przedstawiciel krakowskiego środowiska historyków wychowania. Po drugie, autorka jest kierownikiem Archi-wum ASP w Krakowie, ma zatem świetną orientację i dogodny dostęp do podsta-wowych dla pracy archiwaliów. Jest także autorką kalendariów życia i twórczości artystów krakowskich7.
Analizując stan badań w zakresie historii powojennego szkolnictwa artystycz-nego J. Grabowska uznała go za skromny i niedostateczny, zwłaszcza w obrębie opracowań monografi cznych. Dowiodła znajomości literatury przedmiotu wytwo-rzonej poza granicami kraju oraz dotyczącej zagranicznego wyższego szkolnictwa 2 Obchody jubileuszowe ASP w Krakowie przypadają na lata 2018–2019. Objęte
zo-stały patronatem honorowym Prezydenta RP Andrzeja Dudy i jego małżonki Agaty Kornhauser-Dudy. W. Kolarski, podsekretarz Stanu, Kancelaria Prezydenta RP, Pi-smo do prof. Stanisława Tabisza, rektora ASP im. J. Matejki w Krakowie, Warszawa 21 VI 2017 r., https://www.asp.krakow.pl/index.php/pl/akademia/200-lecie-akademii (dostęp: 04.03.2019).
3 A. Wsiołkowski, Moja Akademia, Kraków 2017.
4 M. Pilikowski, Piękna historia. Krakowska Akademia Sztuk Pięknych w latach 1818–
1939, Kraków 2018.
5 J. Dembosz, Wspominając Akademię. Napisane, wysłuchane, zapisane. 1945–1975,
t. 4 i in., Kraków 2018.
6 Na etapie planowania wydawnictw jubileuszowych książka J. Grabowskiej była już
w trakcie procesu wydawniczego IHN PAN i APSRA. Informacja przekazana przez Małgorzatę Płazowską, kierownika Wydawnictwa Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie (04.03.2019).
7 J. Grabowska, Kalendarium życia i twórczości Hanny Rudzkiej-Cybis, [w:] S.
Krzysz-tofowicz-Kozakowska, Hanna Rudzka-Cybis, Kraków 2007; eadem, Struktura
orga-nizacyjna Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie w latach 1918–1956, [w:] Wobec przyszłości. Materiały nadesłane i wygłoszone na sesji naukowej z okazji 185–lecia działalności Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. 12.12.2003–15.12.2003, red.
kim: Ksawerego Piwockiego pt. Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie 1904–
19649 oraz publikacje autorstwa Wojciecha Włodarczyka poświęcone historii ASP
w Warszawie10. W przypadku powojennej historii ASP w Krakowie wydane dotąd
opracowania uznała za cząstkowe (s. 7), wśród nich: Jadwigi Jeleniewskiej-Ślesiń-skiej oraz Władysława Ślesińskiego11. Krótkie artykuły o charakterze
syntetycz-nym zamieszczane też były w pozycjach okolicznościowych, rocznicowych, wy-dawanych najczęściej w formie bogato ilustrowanych albumów12. Podobne zresztą
tendencje zaobserwować można w historiografi i wyższego szkolnictwa artystycz-nego pozostałych uczelni plastycznych13.
Podstawę źródłową monografi i J. Grabowskiej stanowią w przeważającej mie-rze źródła archiwalne pmie-rzechowywane w Archiwum ASP w Krakowie. Wykorzy-stanie nieznanych dotąd szerzej archiwaliów to poważny atut monografi i. Autorka zamieściła w pracy wyniki badań kwerendalnych obejmujących jedenaście zespo-łów akt Archiwum ASP w Krakowie: akta ogólne uczelni z lat 1945–1956, w tym akta osobowe władz uczelni i kadry pedagogicznej, akta poszczególnych wydzia-łów ASP (malarstwa, rzeźby, grafi ki, architektury wnętrz, konserwacji, scenografi i i wydziału włókienniczego), akta zorganizowanych grup studenckich (koła arty-stycznego, uczelnianego Związku Młodzieży Polskiej i Towarzystwa Bratniej Po-mocy Studentów). Baza źródeł archiwalnych ogranicza się praktycznie do Archi-wum ASP w Krakowie. Wyjątek stanowi dokumentacja pochodząca z ArchiArchi-wum ASP w Warszawie, na którą – co należy zauważyć – autorka powołała się w swojej pracy tylko w jednym przypadku (s. 44). Wydaje się, że fakt ograniczenia kweren-dy archiwalnej do niemal wyłącznie zasobów Archiwum ASP w Krakowie powi-8 Autorka przywołała pozycje: Fifty Years of the Ljubljana Academy of Fine Arts 1945–
1995, Ljubljana 1995; R. Luckner-Bien (red.), 75 Jahre Burg Giebichenstein 1915– 1990. Beiträge zur Geschichte, Burg 1990; E. Krogh, P. Borre, F. Holgersen (red.), Dan-marks Designskole 1875–2000. 125 years – 125 designers, Kopenhaga 2000 i in.
9 K. Piwocki, Historia Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie 1904–1964, Wrocław
1965.
10 W. Włodarczyk, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie w latach 1945–2000,
War-szawa 2000; idem, Miejsce malarstwa. Wydział Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych
w Warszawie 1948–2008, Warszawa 2008.
11 J. Jeleniewska-Ślesińska, W. Ślesiński, Studenci i absolwenci krakowskiej ASP w 40-leciu
PRL, Kraków 1984; W Ślesiński, J. Ślesińska, Jeszcze o krakowskiej ASP, „Życie
Literackie” 1986, nr 31.
12 Przykładowo zob. Wystawy jubileuszowe 150–lecia Akademii Sztuk Pięknych w
Kra-kowie. Informator, Kraków 1969; J.L. Ząbkowski (red.), 175 lat nauczania malarstwa, rzeźby i grafi ki w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, Kraków 1994; J. Krupiński,
P. Taranczewski (red.), Wobec przyszłości. Materiały nadesłane i wygłoszone na
se-sji naukowej z okazji 185–lecia działalności Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. 12.12.2003–15.12.2003, Kraków 2004.
13 Zob. Akademia Sztuk Pięknych w Gdańsku 1945–2005. Tradycja i współczesność,
Gdańsk 2005; F. Sokołowska (red.), 55 lat Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu, Wrocław 2002 i in.
RECENZJE
nien znaleźć odzwierciedlenie w tytule monografi i, zawierającym sformułowania typu: „na podstawie akt,w świetle akt” lub podobne. W przeciwnym wypadku uwzględnienieszerszej bazy źródeł archiwalnych wydaje się obligatoryjne. Biorąc pod uwagę uwarunkowania chociażby polityczne i ich konsekwencje, brak po-wołania się przez autorkę na źródła zewnętrzne jest trudny do usprawiedliwienia. Nie przekonuje zatem w tym kontekście stwierdzenie J. Grabowskiej, że „punk-tem odniesienia na każdym etapie pisania historii krakowskiej uczelni” były dla niej m.in. prace Wojciecha Włodarczyka poświęcone warszawskiej ASP (s. 10). W. Włodarczyk nie poprzestał na kwerendzie w archiwum uczelnianym. Koniecz-ność uwzględnienia archiwaliów innej proweniencji dyktował fakt, że uczelnia była „tworem mocno osadzonym w kontekście życia społecznego i politycznego. ASP była nie tylko instytucją w pejzażu artystycznym Polski […], ale także insty-tucją „partnerską” wielu instytucji politycznych”14. Na szczeblu centralnym
uczel-nie artystyczne podporządkowane były Wydziałowi Kultury Komitetu Centralne-go PZPR oraz Ministerstwu Kultury i Sztuki, natomiast w strukturach lokalnych terenowym władzom partyjno-rządowym, a konkretnie Komitetowi Wojewódzkie-mu PZPR15. Konieczne zatem było przeprowadzenie kwerendy w zespołach akt
wytworzonych przez wymienione podmioty. Należy zwrócić przy tym uwagę, że autorka w rozdziale pierwszym, omawiając zagadnienia struktury organizacyjnej i funkcjonowania uczelni, informuje czytelnika, że od 1945 r. szkolnictwo arty-styczne, w tym ASP w Krakowie podlegało pod MKiS, a „Główne decyzje zapada-ły w Wydziale Oświaty i Kultury KC PPR, a następnie KC PZPR” (s. 47). Wydaje się, że świadomość istniejących powiązań i ich znaczenie obligują do podjęcia badań kwerendalnych wykraczających poza mury archiwum uczelni.
W pracy J. Grabowskiej wykorzystane zostały ponadto źródła drukowane: akty normatywne, zamieszczone w Dziennikach Ustaw, Dziennikach Urzędowych Mini-sterstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Dziennikach Urzędowych Ministerstwa Kultury i Sztuki; wewnętrzne akty prawne uczelni oraz wspomnienia, relacje, wywiady. W ostatniej grupie źródeł drukowanych, liczącej ponad trzydzieści pozycji, za najważniejsze autorka uznała pamiętniki i wspomnienia. Były to przede wszystkim wspomnienia: Karola Estreichera16, Jerzego Tchórzewskiego17 oraz
Ma-riana Kopfa18: Warto dodać, że w związku z jubileuszem uczelni wydane zostały
wspomnienia zebrane i opracowane przez J. Dembosza, a także wspomnienia A. Wsiołkowskiego, byłego rektora krakowskiej ASP oraz inne prace, których z przy-czyn obiektywnych J. Grabowska nie umieściła w bibliografi i, przy czym dodać należy, że pozycja A. Wsiołkowskiego dotyczy okresu późniejszego.
Autorka sięgnęła także do źródeł prasowych. Obfi cie czerpała z literatury przed-miotu. Opracowania wyszczególnione w bibliografi i obejmują ponad sto pozycji polskich i zagranicznych. Pomoc stanowiły dla niej niepublikowane prace magi-14 W. Włodarczyk, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie…, s. 9.
15 Tamże.
16 K. Estreicher jr., Dziennik wypadków. T. 2: 1946–1960, Kraków 2002.
17 J. Tchórzewski, Świadectwo oczu. Wspomnienia z lat 1946–1957, Kraków 2006. 18 M. Kopf, Akademia Sztuk Pięknych Kraków: 1948–1954, Kraków 2009.
sterskie. Monografi ę wzbogaca wiedza pochodząca ze źródeł ikonografi cznych. W pracy zamieszczono ilustracje, przede wszystkim: portrety rektorów, kopie fo-tografi i grona pedagogicznego uczelni, budynków, pracowni, wytworów artystycz-nych pedagogów oraz prac studenckich (s. 30–32; 61–63; 222–223).
Cel pracy, który autorka sformułowała we wstępie, zasadniczo uznać należy za osiągnięty. Monografi a, zgodnie z przyjętymi założeniami, stanowi usystema-tyzowany wykład na temat powojennej historii uczelni. Zamiar ten autorka zreali-zowała, nadając swojej pracy konstrukcję problemową, gdzie w poszczególnych częściach podjęła najważniejsze dla tematu zagadnienia. Wybrała zatem klasyczny opis historii instytucji oświatowej (s. 11). Poruszane zagadnienia poddała rzetelnej analizie, troszcząc się o zachowanie porządku chronologicznego. Z drugiej strony, pozostawiła czytelnikowi spory niedosyt. Jak sama zauważyła – „Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie jest częścią życia artystycznego, w której jak w zwierciadle odbijają się wszystkie nurty i zmiany w powojennej historii sztuki” (s. 12). Wy-rażone przekonanie stanowić powinno wyzwanie w zakresie szerszej prezentacji założeń teleologicznych, ideowych oraz koncepcyjnych krakowskiej ASP. Podczas lektury tekstu faktografi cznego na dalszy plan schodzą analizy, dzięki którym czy-telnik mógłby odkryć istotę uczelni, poznać jej klimat, zrozumieć i osadzić uczel-nię w kontekście kształcenia artystycznego okresu silnych przemian kulturowych, zmian prądów w sztuce, twórczości poszczególnych pedagogów. W. Włodarczyk napisał „Interesuje mnie uczelnia artystyczna jako miejsce modelowe narodzin dzieła i jako miejsce ofi arujące narzędzia do jego interpretacji”19. Nieprawdą
by-łoby stwierdzić, że wątków, które próbują przybliżyć zagadnienia odnoszące się do istoty uczelni czytelnik nie odnajdzie w pracy J. Grabowskiej. Przeciwnie, po-jawiają się one przy okazji charakterystyki: projektów statutów, władz uczelni, pedagogów, poszczególnych pracowni, programów nauczania, charakterystyce środowiska studenckiego i in. Wydaje się jednak, że zbyt wiele miejsca zajmu-ją nieco nużące dane czysto sprawozdawcze, katalogowe, a za mało pogłębiona refl eksja, dowodząca integralnego potraktowania tematu, zachowania hierarchii ważności opisywanych zagadnień i właściwego rozłożenia proporcji między spra-wami istotnymi a drugorzędnymi. Autorka we wstępie poniekąd usprawiedliwia się, że barierą trudną do pokonania w stworzeniu dojrzałej, wielostronnej syntezy okazały się w jej przypadku trudności z podjęciem zagadnień wymagających wie-dzy z zakresu dyscyplin innych niż ściśle historyczna, zwłaszcza z historii sztuki. W konsekwencji zatem skupiła się „na analizie faktów wypływających z materia-łów archiwalnych” (s. 10–11).
Pytania, które pojawiają się podczas lektury monografi i, koncentrują się zasad-niczo wokół następujących zagadnień: ASP w Krakowie w krajobrazie pozosta-łych uczelni artystycznych w kraju, w bloku państw socjalistycznych i na świecie; ASP w polityce kulturalnej i polityce w zakresie szkolnictwa wyższego Polski „ludowej”; główne założenia ideowe ASP w poszczególnych okresach; lata 1945– 1956 jako okres dziejów ASP; portret zbiorowy pedagogów i studentów; portrety indywidualne rektorów, dziekanów, wybitnych pedagogów oraz studentów; osią-19 W. Włodarczyk, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie…, s. 8.
RECENZJE
gnięcia, dorobek uczelni; dzieje uczelni przez pryzmat działalności artystycznej pedagogów, studentów.
Wydaje się, że praca J. Grabowskiej odpowiada na większość postawionych tu pytań, choć w różnym stopniu. Wyjątkiem jest z pewnością punkt pierwszy, który wymagałby ujęcia komparatystycznego. Na obecnym etapie, ze względu na konieczność podjęcia w wielu przypadkach badań podstawowych, uznać należy go za cel dalszy, przyszłościowy.
Przechodząc do konstrukcji pracy, docenić należy, że monografi a ma układ pro-blemowy, a treści poszczególnych rozdziałów i punktów uporządkowane zostały chronologicznie. Takie rozwiązanie stanowi kolejny atut opracowania i przyjęło się jako sprawdzone w historiografi i oświatowej20.
Autorka prawidłowo skonstruowała wstęp. Przedstawiła: stan badań, problemy metodologiczne, podstawę źródłową, literaturę przedmiotu, cel pracy, podstawowe założenia oraz argumenty przemawiające za nowatorstwem pracy. Omówiła również trudności, z którymi musiała się zmierzyć na etapie badań i budowania narracji.
Układ poszczególnych rozdziałów nie budzi większych zastrzeżeń. W rozdziale pierwszym pt. „Organizacja i funkcjonowanie”, autorka omówiła następujące zagad-nienia: podstawy materialne, strukturę organizacyjną uczelni, problem połączenia krakowskiej ASP z Państwową Szkołą Sztuk Plastycznych w Krakowie (specjali-zującą się w sztuce użytkowej); reorganizację uczelni, bibliotekę uczelnianą i jej zbiory. Wszystkie zatem najistotniejsze elementy, konstytutywne dla pracy zostały zauważone. Rozdział pierwszy powinien jednak zostać poprzedzony wprowadze-niem historycznym, które po pierwsze przypomniałoby w sposób syntetyczny dzieje oraz najważniejsze zasługi krakowskiej ASP na polu polskiej edukacji artystycznej; po drugie – narracja powinna zostać osadzona „w całokształcie życia społeczno-po-lityczno-kulturalnego”21, a więc konieczne byłoby naszkicowanie podstawowych dla
funkcjonowania uczelni uwarunkowań ogólnych. Warto byłoby naświetlić główne założenia teleologiczne i ideowe uczelni, rozstrzygające o jej specyfi ce22.
Dyskusyjne jest rozpoczęcie dziejów uczelni od zaprezentowania podstaw materialnych23. Z drugiej strony trudno nie docenić wagi zagadnienia, zwłaszcza
w kontekście pierwszej powojennej dekady. Opisano dzieje gmachu, przeznaczo-nego na siedzibę uczelni, pozostałe lokale, środki budżetowe. Kwestie materialne powracają zresztą w dalszych częściach opracowania, zwłaszcza przy okazji opi-sów ukazujących, w jak trudnych warunkach pracowali pedagodzy oraz kształ-cili się przyszli artyści24. Wątpliwości budzi fakt rozpoczęcia punktu „Podstawy
20 Przykładowo zob. I. Pugacewicz, Batignolles 1842–1874. Edukacja Wielkiej Emigracji,
Warszawa 2017.
21 W. Włodarczyk, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie…, s. 10. 22 Por. idem, Miejsce malarstwa…, s. 24 n.
23 Podobne rozwiązanie przyjął J. Dybiec w monografi i poświęconej historii UJ, na
czym wzorowała się J. Grabowska. Zob. J. Dybiec, Uniwersytet Jagielloński 1918–
1939, Kraków 2000.
24 Zajęcia dezorganizował brak należytego oświetlenia sal, niewłaściwa temperatura
materialne” od omówienia strat osobowych, poniesionych przez krakowską ASP w okresie II wojny światowej. Zagadnienie samo w sobie ważne, powróci zresztą w bardziej odpowiednim miejscu, w rozdziale trzecim, poświęconym sprawom kadrowym (s. 243–244).
Autorka przedstawiła podstawy prawne funkcjonowania uczelni (s. 42 n.), w tym podporządkowanie spraw uczelni pod resort MKiS. Podjęła próbę naszkicowania wzajemnych odniesień pomiędzy ministerstwem a władzami uczelni (s. 46–49). W kolejnym punkcie zarysowała podstawowe struktury władz uczelnianych oraz portery indywidualne poszczególnych rektorów. Jednocześnie próbowała odpo-wiedzieć na pytanie, na ile krakowska ASP cieszyć się mogła autonomią, chociaż-by w zakresie wyboru władz uczelnianych. Przy tej okazji przybliżyła problem ingerencji władz partyjno-rządowych w funkcjonowanie uczelni (s. 53 i in.). Od początku – zauważyła autorka – współpraca ASP z ministerstwem nie układała się pomyślnie. Uczelnia była marginalizowana, a ministrowie nie posiadali rozeznania w zakresie szkolnictwa artystycznego. Uwidaczniało się dążenie do centralizacji i upolitycznienia, czemu służyło m.in.: powołanie Centralnego Biura Wystaw Arty-stycznych, rozrastająca sieć instytucji, powoływanie komisji zakupów i zamówień dzieł sztuki (s. 48), proreżimowe organizacje studenckie i koła naukowe (s. 48), mecenat państwa, sprowadzający się do uzależniania uczelni, władz i pedagogów od władz partyjnych (s. 48).
Autorka zauważyła, że 1949 r. był przełomowy, jeżeli chodzi o postawę peda-gogów wobec władz państwowych. Omówiła szerzej przypadek Xawerego Du-nikowskiego (s. 54). Temat „Pedagodzy wobec nowego systemu politycznego” opracowany jednak został osobno, w dalszej części pracy (s. 260–266). Zwraca tu uwagę fakt, że nie wszystkie wypowiedzi poparte zostały źródłami. Zdarza się, że w istotnych miejscach brakuje przypisów. Przykładowo, nie wiadomo, skąd autor-ka zaczerpnęła informację o stosunku rektorów do władz Polski „ludowej”, który miał być sympatyzujący. Nie wiadomo, skąd pochodzą informacje na temat przy-należności partyjnej przedstawicieli władz uczelnianych (s. 55).
Na większe uporządkowanie treści, a jednocześnie uniknięcie błędów w kom-pozycji, takich jak wątek uruchomienia sekretariatu w portierni, od którego autor-ka zaczęła charakterystykę władz uczelnianych (s. 51), pozwoliłoby omawianie kadencji poszczególnych rektorów według określonego schematu. Przydatny był-by, ponadto, przejrzysty wykaz władz uczelnianych, uwzględniający przynajmniej rektorów i dziekanów poszczególnych wydziałów w ujęciu tabelarycznym lub in-nym25. Brakuje biogramów rektorów, dziekanów (a w rozdziale trzecim –
pedago-gów). Z drugiej strony, są to osoby, które doczekały się opracowań, np. w słowni-kach biografi cznych26.
niedofi nansowanie, brak mieszkań, nawet dla pedagogów (s. 256–257). W 1954 r. 30% studentów ASP w Krakowie chorowało na gruźlicę (s. 308).
25 Zob. J. Dybiec, Uniwersytet Jagielloński…, (wkładka); W. Włodarczyk, Akademia
Sztuk Pięknych w Warszawie…, s. 17–21.
26 J. Białostocka (red.), Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających:
RECENZJE
Autorka, omawiając struktury uczelni zauważyła Oddział Paryski, który funk-cjonować miał jako fi lia malarska ASP. Po wojnie dążono do jego reaktywacji, na co jednak zgody nie wyraziły władze państwowe. Wobec obojętności władz państwa, profesorowie ASP starali się podejmować działania samodzielne, w tym zbiórkę funduszy (s. 68–69). Wątek Oddziału Paryskiego powraca w innych miej-scach pracy (s. 251), szkoda jednak, że nie został podjęty szerzej, a nawet opraco-wany odrębnie.
Rozdział drugi poświęcony został sprawom kształcenia studentów. Autorka przedstawiła programy nauczania, troszcząc się o porządek chronologiczny, w któ-rym ważną cezurę wyznaczył przełom 1949/1950, kiedy w szkolnictwie wszyst-kich szczebli zaczęły obowiązywać silnie zideologizowane treści nauczania. Do-cenić należy żmudną pracę autorki, która zaprezentowała programy obowiązujące w studium ogólnym oraz na wszystkich wydziałach. Możemy zapoznać się nie tylko z programami ministerialnymi, ale i dowiedzieć się, jak kształcenie arty-styczne rozumieli pedagodzy poszczególnych wydziałów. Dane opisowe obrazują i uzupełniają tabele, w których wyszczególniono przedmioty z podaniem godzin przewidzianych w poszczególnych latach kształcenia. Charakterystykę programów poprzedza wprowadzenie ogólne w strukturę wydziału oraz przybliżenie znaczą-cych postaci. Zastanawiać się można, czy omówienie poszczególnych wydziałów nie powinno zostać potraktowane osobno. Historia ukazanych jednostek jest na tyle bogata, że zasługuje nawet na odrębne monografi e27. J. Grabowska
uzasadnia-jąc przyjęte w pracy rozwiązania, powołała się na pracę m.in. swojego promotora, poświęconą historii Uniwersytetu Jagiellońskiego (s. 9). Jednakże w tym przypad-ku, deklaracja autorki nie ma do końca zastosowania. J. Dybiec na omówienie po-szczególnych wydziałów zarezerwował osobny rozdział „Organizacja nauczania”, co wydaje się rozwiązaniem właściwszym28.
Ważny problem stanowią zmiany koncepcji kształcenia i pojawiające się prą-dy. Początkowo opowiadano się za tym, by student sam wybrał drogę i swojego mistrza (s. 92). Charakterystyczna również była ogólna niechęć pedagogów do szczegółowych programów nauczania (s. 90). W 1949 r. narzucono uczelni pro-gram oparty na założeniach realizmu socjalistycznego (s. 112). Edukację arty-styczną potraktowano jako narzędzie wprowadzania socrealizmu, w myśl hasła: „Sztuką naszej epoki może być głowa robotnika, jak również głowa kapusty” (s. 47). J. Grabowska zauważyła, że socrealizm trwał w ASP stosunkowo krótko. Odwrót rozpoczął się już w 1952 r. Częste zmiany organizacyjne i programowe odbiły się jednak na jakości kształcenia (s. 353), a przełom dokonywał się pod czujnym okiem aktywu partyjnego oraz miał charakter „konsensusu zawartego w niedemokratycznych warunkach” (s. 14). Przy okazji omawiania programów poszczególnych wydziałów, zauważeni zostali znaczący pedagodzy, w tym Han-na Rudzka-Cybis, pierwsza w dziejach uczelni kobieta kierująca pracownią ma-larską (s. 93–108).
27 Por. W. Włodarczyk, Miejsce malarstwa…; A. Waligórska, Monografi a Pracowni
Malarstwa Ściennego i Witrażu Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku, Gdańsk 2017.
Rozdział trzeci „Pedagodzy”, poświęcony został sprawie obsady kadrowej uczelni. Zawiera cenne informacje nt.: sytuacji prawnej kadr pedagogicznych, spo-sobów i kryteriów rekrutacji na stanowiska pracy, liczebności, wieku, wykształce-nia, pochodzenia geografi cznego i społecznego wykładowców, sytuacji material-nej, uposażenia, stosunku do powojennego ustroju politycznego, udziału w życiu artystycznym, społecznym oraz odnośnie zainteresowań. Autorka podjęła ponadto trudne tematy, do których należały: relacje kadry przedwojennej do pracowników zatrudnionych po wojnie i konfl iktów na osi „starzy” – „młodzi”. Zauważyła, że hasła władzy „ludowej” były bardziej nośne wśród młodszego pokolenia. Rozwa-żania zakończyła interesującym wnioskiem: „Na fali negowania wszystkiego, co przedwojenne, rządzący zupełnie niezorientowani w sytuacji woleli poprzeć mło-dą grupę artystów, niż starszych, mimo że ci ze swoim malarstwem tematycznym i monumentalnym mogli bardziej przydać się władzy. […] Być może chodziło rów-nież o osłabienie uczelni przez antagonizowanie i rozluźnienie spoistości zespo-łu nauczającego” (s. 249). Zasygnalizowany został problem czystek kadrowych, m.in. na przykładzie prof. Wojciecha Weissa oraz prof. Władysława Jarockiego (s. 247–248). Autorka wspomniała ponadto o innych represjach z powodów politycz-nych, skutkujących procesami sądowymi, a nawet więzieniem (s. 263). Pracowni-ków negatywnie ustosunkowanych do przemian politycznych oraz przeciwniPracowni-ków ideologizacji kształcenia zastraszano. Domagano się opieki nad uczniami o odpo-wiednim dla władz nastawieniu politycznym (s. 264). Fakty wpisane w specyfi kę tego okresu, przeplatały się z wątkami mniej typowymi, gdy na przykład rada wy-działu, mimo nacisku władz partyjno-rządowych, zdołała uchronić kolegę przed zwolnieniem (s. 264). Cenne uzupełnienie rozważań na temat pedagogów stanowi aneks „Pedagodzy ASP w Krakowie w latach 1945-1956”, zamieszczony na końcu monografi i (s. 360–376).
Rozdział czwarty dotyczy studentów i porusza następujące zagadnienia: prze-pisy ogólne, rekrutacja, pochodzenie geografi czne, społeczne, liczebność, wiek, sytuacja materialna, domy akademickie, pomoc materialna dla studentów, plenery, wycieczki, wyjazdy, wystawy, przynależność do organizacji studenckich, efek-tywność studiów, dyscyplina studiów, rola w życiu państwa. Autorka – jak już wspomniano – wskazywała na trudną sytuację materialną studentów. Studentów przedstawiła jako grupę, która zasadniczo akceptowała kierunek „socjalistyczny” (s. 14). Dla młodzieży przekonujące były argumenty dotyczące tworzenia nowego ładu społecznego, wyrównywania szans oraz postulaty uprawiania sztuki, która miała docierać do masowego odbiorcy. Interesujące zagadnienie stanowią wysta-wy prac studenckich. Składają się na dorobek i osiągnięcia opisywanego przez autorkę okresu. Opisy wzbogacają dane ilościowe, ujęte przejrzyście w tabelach. Pojawiają się ważkie spostrzeżenia na temat różnic między studentami krakow-skiej i warszawkrakow-skiej ASP, głównie pod względem zaangażowania politycznego (s. 355). Ze względu na fakt, że środowiska studenckie, ale również profesorskie tego okresu doczekały się już znaczących opracowań, chociażby w ramach monografi i i prac zbiorowych opisujących dzieje poszczególnych uczelni, wydaje się, że fakt ten powinien znaleźć większy oddźwięk w bibliografi i.
RECENZJE
Całość pracy wieńczy zakończenie, w którym autorka raz jeszcze przypomniała najważniejsze dla tematu zagadnienia oraz wskazała kierunki dalszych badań.
Podsumowując, monografi a J. Grabowskiej stanowi zauważalny wkład w hi-storiografi ę edukacji artystycznej w Polsce. Wnosi do niej systematyczną, upo-rządkowaną wiedzę na temat struktur organizacyjnych, założeń programowych, pedagogów i studentów ASP w Krakowie. Jednocześnie, „opis dziejów uczelni oparty na zasobach archiwalnych” uczelni, stanowić może „punkt wyjścia dla prób przedstawienia historii Akademii w szerszym kontekście” (s. 357). Praca daje po-nadto niezwykle cenną podpowiedź, jak uprawiać historię edukacji artystycznej oraz jakich błędów warsztatowych unikać. Ukazuje również, jak skomplikowa-nym zadaniem jest opisanie dziejów uczelni plastycznej, wymagającym wiedzy i umiejętności warsztatowych z zakresu wielu dyscyplin.
