Janusz Tandecki
Zenon Hubert Nowak (1934 - 1999) :
sylwetka toruńskiego uczonego
Rocznik Toruński 27, 153-158
R O C Z N I K
T O R U Ń S K I
T O M 27 R O K 2000Zenon H ubert Nowak (1934-1999)
Sylwetka toruńskiego uczonego
J a n u s z Tandecki
W d n iu 3 X II 1999 r. z m a rł n ag le Zenon H u b e rt N ow ak, profesor zw y cz ajn y U n iw e rsy te tu M ik o ła ja K o p e rn ik a w T o ru n iu i je d e n z n a j w y b itn iejszy c h b a d a c z y polskich e p o k i średniow iecza, zn a k o m ity h isto ry k zakonu krzyżackiego o ra z dziejów Ż ydów n a P o m o rz u , o so b a , k tó ra od kilku dziesięcioleci b y ła w p isa n a w p e jz a ż ży cia naukow ego i k u ltu raln eg o naszego m ia sta . Zenon H . N ow ak u ro d z ił się 20 V II 1934 r. z m a tk i M a rii K a ta rz y n y z d om u F u n k en o ra z o jc a M ic h ała, u rz ę d n ik a p o r tu w G d y n i. Szkołę p o d sta w o w ą i ś re d n ią uko ń czy ł w G d y n i. W 1953 r. ro zp o czął s tu d ia h isto ry c z n e ze sp e c ja liz a c ją a rc h iw a ln ą n a U n iw ersy te cie M ik o ła ja K o p e rn ik a w T o ru n iu . U czelni tej o raz m ia s tu p o z o sta ł ju ż w ierny do k resu swego życia. B e z p o śre d n io p o s tu d ia c h , w tra k c ie k tó ry ch o d b y ł m .in. - zaw sze b a rd z o ciepło w s p o m in a n ą - p ra k ty k ę w A rchi w um K rakow skim , i p o u zy sk an iu w 1957 r. m a g iste riu m n a se m in a riu m prof. K a ro la G órskiego, p o d ją ł p ra c ę n a u k o w ą n a U M K n a jp ie rw ja k o a s y s te n t, a od 1960 r. - s ta rs z y a s y s te n t w K a te d rz e H isto rii S ta ro ż y tn e j i Średniow iecznej kierow anej przez prof. K . G órskiego.
S to p ień d o k to ra n a u k h u m a n isty c z n y c h u zyskał n a W y d ziale N a u k H u m an isty c zn y ch U M K w d n iu 22 X II 1962 r. n a p o d sta w ie d y se rta c ji „ P o lity k a Z y g m u n ta L u k sem b u rsk ieg o w sto su n k u do k rajó w n a d b a łty c k ic h do roku 1411” , k tó re j p ro m o to re m był prof. K . G órski. K o lejn y sto p ie ń naukow y, d o k to ra h a b ilito w a n e g o w zak resie h isto rii śred n io w iecza pow szechnego i P o lsk i, n a d a ła m u 22 IX 1982 r. ta k ż e R a d a W y d ziału H u m an isty c zn eg o U M K , n a p o d sta w ie ro zp ra w y p t. „M ięd zy n aro d o w e p ro cesy p o lu b o w n e ja k o n arzęd zie p o lity k i Z y g m u n ta L u k sem b u rsk ieg o w północnej i środkow ow schodniej E u ro p ie 1 4 1 2 -1424” (opublikow anej w 1981 r.) o ra z kolokw ium h ab ilita c y jn e g o . K ró tk o po te m , w 1983 r. z o sta ł d o cen tem w In sty tu c ie H isto rii i A rch iw isty k i U M K ,
Zenon H u b e rt Nowak (1934-1999)
a w 1990 r. uzyskał ta m ż e stan o w isk o p ro fe so ra n a d z w y c z a jn e g o U M K . W 1996 r. n a d a n o m u ty tu ł p ro feso ra , a w 1998 r. o trz y m a ! sta n o w i sko p ro fe so ra zw y czajn eg o . W p rzełom ow ym o k resie 1 9 8 7 -1990 pełnił obow iązki d y r e k to ra I n s ty tu tu H isto rii i A rch iw isty k i U M K . O d 1994 r. był kierow nikiem II Z a k ład u H isto rii Ś redniow iecza.
B ył ty p e m uczonego o niezw ykle szerokich zain te re so w a n ia c h , w śród k tó ry c h je d n a k zaw sze z n a jd o w a ł czas n a b a d a n ia dziejów P ru s i uko ch an eg o T o ru n ia . P ra w ie od p o c z ą tk u d ziałaln o ści naukow ej Z en o n a H. N ow aka w a ż n ą rolę o d g ry w ały ró w n ież k o n ta k ty z h isto ry k a m i z in
nych k ra jó w , szczególnie z n a u k ą zach o d n ią. W ich n a w iąza n iu pom ogły m u liczne s tu d ia b ib lio teczn e i a rch iw aln e, k tó re o d b y ł m .in. w byłej N R D (1965, 1967) i Czechosłow acji (1967), n a W ęgrzech (1967), w D anii (9 -m iesięczn y s ta ż n a u n iw ersy tecie w K o p e n h a d z e w la ta c h 1969-1970, 1976 i 1983) i R F N (1985, 1988, 1990, 1992, 1993, 1994, 1996, 1998, 1999), n a k tó ry c h p rzeb y w ał m .in . dzięki sty p e n d io m D en H ie lm stie rn e - R o sen cro n esk e S tiftelse, C a rlsb e rg fo n d e t, D A A D , H isto risc h e K om m ission zu B e rlin , M a x - P la n c k - I n s titu t fü r G eschichte w G ety n d ze o raz U niw er sy te tu B ońskiego. W listo p a d z ie i g ru d n iu 1983 r. byl z w y k ład am i ja k o „ v isitin g fellow ” n a U n iw ersy tec ie K o p e n h a sk im , a w se m estrze zim ow ym ro k u akadem ickiego 1 9 9 4/1995 prow adził w ykłady, se m in a ria i ćw iczenia ja k o profesor - gość (G a stp ro fe ss o r) n a U n iw ersy tec ie H e n ry k a H einego w D üsseldorfie. C z ęsto był ró w n ież z a p ra sz a n y z p o je d y n c z y m i w y k ład am i do różnych in sty tu tó w o raz to w a rz y stw n aukow ych i n a u n iw e rsy te ty nie m ieckie, d u ń sk ie i w łoskie, m .in . do Bielefeld, B o n n , C h e m n itz, G ety n g i, G iessen, G ryfii, K ilonii, K olonii, K o p e n h a g i, M a rb u rg a , M ü n ste r, O dense, O ld e n b u rg a , O sn a b rü c k , P a d w y itp .
P ro fe so r Zenon H. N ow ak b ra ł te ż u d ział ja k o re p re z e n ta n t to ru ń sk ieg o śro d o w isk a h isto ry czn eg o w licznych p restiżo w y ch k o ngresach, sesjach i konferencjach n aukow ych o rg an izo w an y ch w k ra ju i za g ra n ic ą , n a k tó ry ch w ygłaszał refe raty , k o re fe ra ty lu b kom unikaty, m .in . n a tzw . zjazd ac h h a n z e a ty c k ic h h isto ry k ó w , sp o tk a n ia c h m ediew istów n a R ei ch e n a u - o rg an izo w an y ch przez K o n s ta n z e r A rb e itsk re is fü r m itte la l terlic h e G eschichte, n a sesji z okazji 8 0 0 -le c ia zakonu krzyżackiego w G erm an isch e s M u seu m w N o ry m b e rd z e , n a ko n g resach w B olonii, Lo ca rn o , sp o tk a n ia c h M ię d zy n aro d o w ej K o m isji do B a d a ń D ziejów Zakonu K rzyżackiego, H isto risc h e K o m m issio n für O s t- u n d W estp reu ssisch e L a n desfo rsch u n g , H isto risc h es K olleg w M o n a ch iu m , p o lsk o -n iem ieck ich ko m isjach po d ręczn ik o w y ch i w ielu innych.
P ro f. Zenon H. N ow ak z aliczał się w T o ru n iu do n a jak ty w n iejszy ch o rg a n iz a to ró w ży c ia naukow ego, p o d e jm u ją c liczne inicjatyw y, k tó re zyskiw ały szeroki o d d źw ięk m ięd zy n aro d o w y . K ierow ał m .in . kilk o m a p ro je k ta m i b ad aw c zy m i fin an so w an y m i przez K B N , pośw ięconym i b a d a niom n a d d ziejam i zak o n u k rzyżackiego i jeg o p a ń s tw a n a d B a łty k iem , w śród k tó ry c h n a sz czeg ó ln ą uw agę z a słu g u ją te m a ty „Z ak o n krzyżacki a społeczeństw o p a ń s tw a p ru sk ieg o X III-X V w iek u ” o raz „ P o d z ia ły ad m in i stra c y jn e i kościelne p a ń s tw a k rzyżackiego w P ru s a c h ” . Z jeg o in icjaty w y o d b y ło się rów nież w P o lsce i z a g ra n ic ą wiele w ażnych sp o tk a ń , w y sta w i konferencji nau k o w y ch , w śród k tó ry c h n iew ątp liw ie n a czoło w y su w a ją
się o rg an izo w an e sy s te m a ty c z n ie co d w a la ta w T o ru n iu m ięd zy n aro d o w e sp o tk a n ia z cyklu „ O rd in e s m ilita re s - C o llo ą u ia T o ru n e n sia H isto ric a ” (zd ąży ł zo rg an izo w ać ich 10) czy konferencje h a n zea ty c k ie , k tó ry c h byl w s p ó lin sp ira to re m . P o każdej z tych konferencji ukazyw ały się p u b lik a cje z w ygłoszonym i n a nich re fe ra ta m i w języ k ach obcych. N ależy p o d kreślić, że d o o rg a n iz a c ji ty ch i innych przedsięw zięć o raz w y stą p ie ń n a k on fere n cjach p ro f. Zenon H . N ow ak często w ciągał m łodszych, zdolnych kolegów , i to n ie ty lk o ze śro d o w isk a to ru ń sk ieg o , stw a rz a ją c im w ten sp o só b m ożliw ość z a is tn ie n ia o ra z z a p re z e n to w a n ia swoich b a d a ń n a szer szym fo ru m .
N a szczególne p o d k re śle n ie z asłu g u je rów nież rozległość i ró ż n o ro d n o ść b a d a ń n au k o w y ch p o d ejm o w an y ch przez Z en o n a H. N ow aka, k tó re d o ty czy ły nie ty lk o śred n io w iecz a, lecz ta k ż e czasów n ow ożytnych, a naw et - p rz y n a jm n ie j w zak resie p ro b le m a ty k i h isto rio g raficzn ej i żydow skiej - sięgały aż do X X w. N ależy zazn a czy ć, że b a d a n ia te k o ncentrow ały się nie ty lk o n a p ro b le m a c h w ielkich, ale często obejm o w ały też te m a ty d o ty czące ró żn y ch zjaw isk i w y d a rz e ń uzn aw a n y ch z a m niej zn aczące, przez p ry z m a t k tó ry c h p ro feso r u k azy w ał je d n a k isto tn e p ro b lem y i pro cesy całej ep o k i, często b a rd z o w ażn e d la z ro z u m ie n ia p rz e m ia n w dziejach pow szechnych. Byl te ż p rz e k o n a n y o ty m - co z re sz tą n ierzad k o p o d k re śla ł w swoich w y stą p ie n ia c h - że n ajw ażn iejsze w b a d a n ia c h h isto ry czn y ch je s t m a k sy m aln ie p e łn e w y k o rzy sty w an ie źródeł, a p o w in n o śc ią każdego uczonego w obec n a stę p c ó w p o w in n a być e d y c ja p rz y n a jm n ie j je d n e g o w olum inu ta k ic h p rzekazów . Sam z re sz tą w yw iązał się z teg o o bow iązku, w y d a ją c d ru k ie m 5 to m ó w źró d eł m iejskich (w ty m wiele do ty czący c h T o ru n ia ) i zak o n n y ch o ra z k ilk ad ziesią t in nych, m niejszych przekazów źródłow ych, z a ró w n o w w ersji łacińskiej czy niem ieckiej, ja k i tłu m a c z e n iu .
B a rd z o u o g ó ln ia ją c m o ż n a pow iedzieć, że n ajw ażn iejsze b a d a n ia Ze n o n a H. N o w ak a k o n cen tro w ały się wokół czterech głów nych n u rtó w te m a ty czn y ch . P ierw szy m z nich - n a jo b sz e rn ie jsz y m - były n iew ątp liw ie d zieje E u ro p y P ó łn o cn ej i Środkow ow schodniej, ze szczególnym uw zg lędnieniem roli p o lity czn ej i d y p lo m a ty c z n e j Z y g m u n ta L u k se m b u r skiego, w ładców P o lsk i i L itw y o ra z u n ii p o lsk o -litew sk iej i u n ii kal- m arsk iej. O s ta tn im zn a c z ą c y m ow ocem tych z ain tereso w ań s ą s tu d ia p t.
W spółpraca p o lityczn a p a ń stw u n ii p o lsk o -litew skiej i u n ii k a lm a rsk ie j w latach 1 4 1 1 -1 4 2 5 (T o ru ń 1996).
Z n a c z ą c ą d zied zin ę je g o tw órczości naukow ej tw orzyły b a d a n ia d o ty c z ą c e dziejów zakonu k rzyżackiego i jeg o p a ń stw a n a d B a łty k ie m , k tó re często p ro w ad zo n e były n a szerokim , o g ó ln o eu ro p ejsk im tle
po rów naw czym . P rz y czy n iły się one ró w n ież do u c z y n ie n ia z T o ru n ia w ażnego c e n tru m b a d a ń m ię d zy n aro d o w y ch n a d p ro b le m a ty k ą zakonów ry cersk ich , w ty m szczególnie n a d h isto rią zak o n u krzyżackiego.
K o lejn y k rą g z a in tereso w ań Z en o n a H. N ow aka d o ty czy ł szeroko ro z u m ian ej k u ltu ry P ru s i jej zw iązków z k u ltu rą e u ro p e jsk ą (o św ia ta , szkol nictw o, m yśl uniw ersy teck a ). N ależy p o d k re ślić , że by! on je d n y m z p ierw szych, k tó ry w szerszym kon tek ście z b a d a ł - w y k o rz y stu ją c do teg o m .in. m e try k i u n iw ersy teck ie - zw iązki teg o regionu z o śro d k am i u n iw ersy tec kim i aż do X V III w. E fe k te m tych za in te re so w a ń b y ła m .in . sy n te z a K u l
tura um ysłow a P ru s K ró lew skich w czasach M ikołaja K o p e rn ika (T o ru ń
1972) o raz d w u to m o w a e d y c ja M e try k i u czn ió w Toruńskiego G im n a zju m
A kadem ickiego 1 6 0 0 -1 8 1 7 (T o ru ń 1 997-1998).
W końcu czw a rty m , nie m niej w ażnym z ak resem te m a ty c z n y m b a d a ń Z en o n a H. N ow aka były d zieje m ia s t eu ro p ejsk ich , ze szczególnym uw zględnieniem o b sz a ru H an zy i P ru s . W n u rc ie ty m od pew nego czasu profesor co raz więcej uw agi p ośw ięcał ró w n ież h isto rii Ż ydów w T o ru n iu i n a P o m o rz u . W idocznym do d zisiaj m a te ria ln y m efek tem tych z a in te resow ań - nie licząc w ielu p u b lik acji n a te n te m a t - je s t w m u ro w an a n a ulicy S zczy tn ej, w m iejscu zniszczonej przez hitlerow ców sy n ag o g i, ta b lic a p a m ią tk o w a p o św ię co n a życiu i z ag ład zie to ru ń sk ic h Ż ydów , k tó re j u fu n d o w a n ia był in ic ja to re m (1993 r.). In n y m ze w n ę trz n y m w y razem ciągłej fa scy n a cji m ia ste m , w k tó ry m m ieszkał, i u m iło w an ia T o ru n ia było ch ętn e o p ro w ad zan ie przez p ro fe so ra po za b y tk a c h to ru ń sk ic h , i to zaró w n o po l skich i zag ran iczn y ch stu d e n tó w , ja k i w ielu d o sto jn y c h o ra z w y b itn y ch gości z k ra ju i zagranicy, w śród k tó ry c h sp o ty k a ło się n ie ty lk o licznych uczonych, ale n p . rów nież la u r e a ta litera ck iej N a g ro d y N o b la C zesław a M iłosza (1995 r.). Z asłu g ą Z en o n a H . N ow aka było ta k ż e m .in. o p u blikow anie dw óch tom ów źró d eł do dziejów m ia s ta C h e łm n a o ra z a tla s u h isto ry czn eg o tegoż o śro d k a, n a p isa n ie je d n e g o ro zd ziału d o pierw szego - średniow iecznego - to m u H isto rii T o ru n ia (T o ru ń 1999), a ta k ż e z a in te re sow anie śro d o w isk a to ru ń sk ie g o te m a ty k ą ży dow ską, czego m a te ria ln y m ow ocem było z kolei wiele arty k u łó w publik o w an y ch od 1988 r. o raz w y d a n y p o d jeg o re d a k c ją to m p t. E m a n c y p a c ja - a sym ilacja - a n ty s e m i
tyzm . Ż y d zi n a P o m o rzu w X I X i X X w. (T o ru ń 1992). N iestety , Zenon
H . N ow ak n ie zd ąży ł dokończyć przy g o to w y w an ej od w ielu la t sy n te zy do ty czącej Żydów z naszego m ia sta , a m ianow icie książki D zie je g m in y
ży d o w sk iej w T oruniu.
P ro fe so r Zenon H. N ow ak po zo staw i! niezw ykle b o g a ty d o ro b e k n a u kowy liczący p o n a d 320 pozycji. O s ta tn ia b ib lio g rafia jeg o p ra c z o sta ła
o p u b lik o w a n a w ofiarow anej m u księdze p am iątk o w ej P r u sy - P olska - E u
ropa. S tu d ia z dziejów średniow iecza i czasów w czesn o n o w o ży tn ych (T o ru ń
1999).
B yl zaw sze człow iekiem b a rd z o a k ty w n y m , u d z ie la ją c y m się n a fo rum w ielu to w a rz y stw i o rg a n iz a c ji naukow ych w k ra ju i z a g ra n ic ą , m .in. In te rn a tio n a le H isto risc h e K om m issio n z u r E rfo rsc h u n g des D e u tsch en O rd e n s i H isto risc h e K o m m issio n für O s t- u n d W estp reu ssisch e L a n d e s fo rsch u n g , P o lish -S c a n d in a v ia n R e search I n s titu te , D e t K ongelige D an sk e Selskab for F a e d re la n d te ts H isto rie (K rólew skiego D u ń sk ie g o T o w arz y stw a d la H isto rii O jczy stej, założonego w 1745 r., w k tó ry m w 1999 r. o trz y m a ł członkostw o ja k o pierw szy P o la k ), P olskiego T o w a rz y stw a H isto ry czn eg o (gdzie pełnił przez wiele la t fu n k cje w iceprezesa Z a rz ą d u G łów nego o raz p re z e sa O d d ziału T o ru ń sk ieg o ), a ta k ż e T o w arz y stw a N aukow ego w T o ru n iu , w k tó ry m przez wiele la t p rzew odniczył K o m ite to w i R e d a k c y jn e m u serii „ F o n te s” o ra z w chodził w sk ład K o m ite tu R e d ak cy jn eg o „Z ap isek H isto ry c z n y c h ” . O d 1996 r. d ziałał te ż w K o m isji D ziejów Czech i S to su n k ó w P o lsk o -C ze sk ich K o m ite tu N a u k H isto ry czn y ch P A N , a o d 1997 r. - przez o k res kadencji - w Sekcji H isto rii K B N .
M im o że w pow szechnej opinii u chodził z a e g z a m in a to ra czy p ro m o t o r a niezw ykle w y m ag ające g o (o m rożących w ży łach krew p y ta n ia c h za d a w an y c h stu d e n to m k rąży ły legendy, ża rto b liw ie p rz e d sta w io n e w 1994 r. naw et n a ła m a c h lokalnej m u ta c ji „ G a z e ty W y b o rc z e j” ), to je d n a k był n a uczycielem ak adem ickim b a rd z o łu b ia n y m przez m łodzież, z k tó r ą łatw o z n a jd o w a ł w sp ó ln e te m a ty d o rozm ów . P o m o c n e w jeg o k o n ta k ta c h z m ło d y m i lu d źm i było m .in . to , iż przez całe sw oje życie in tereso w ał się sp o rte m (sam jeszcze w o kresie stu d ió w u p ra w ia ł z su k c esam i b oks) o raz w ęd ró w k am i p o g ó rach , lu b ił sp a cery i w ycieczki k ra jo z n a w c z e (p rzez w iele la t byl ak ty w n y m członkiem P T T K ) , d o o sta tn ic h dn i często go m o ż n a było sp o tk a ć n a ró żn y ch im p re zach k u ltu ra ln y c h i k o n c e rta c h w D w orze A r tu s a czy w R a tu s z u S taro m iejsk im . W rozm ow ach ze s tu d e n ta m i i kolegam i, k tó re o d b y w ały się nie ty lk o w jeg o g ab in ecie, lecz n ierzad k o rów nież w to ru ń sk ic h kaw iarn iach , im p o n o w ał w szy stk im sw ą w iedzą, z n a jm o śc ią archiw aliów i lite ra tu r y o ra z w id o czn ą d o k o ń ca ży w o tn o śc ią i p a s ją bad aw c zą. I ta k im p o z o sta n ie w n aszej p am ięci n a zaw sze.
