Karp, Marek
"Materiały do dziejów ziemi płockiej. Z
archiwum diecezjalnych płockich XVIII
wieku, cz. 1-2", zebrał i do dr.
przygotował Michał Marian
Grzybowski, Płock 1981-1982 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 7 6 /1 ,184-185
1985
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Z A P IS K I
tie wyróżnione zostały kursyw ą podczas gdy ogólnie obowiązujące zasady rezer w ują ją dla części pochodzących od wydawcy. Odstępstw od ogólnych zasad jest zresztą dużo. Nie podano np. sygnatur archiw alnych ani bliższego opisu ręko pisów. A utor nie zaznaczył w tekście (a jedynie zasygnalizował s. 6—7 i 59) opusz czenie opisania gospodarstwa leśnego W ęgierskiej Górki (z opisem hal i polan oraz wym ienieniem właścicieli i należnych opłat) twierdząc, że „nie przedstaw ia ona istotnej w artości” (s. 7). Ze względu na ch arak ter wydaw nictw a i znaczenie gospodarki leśnej n a tym obszarze trudno tę opinię uznać za zasadną — tym bardziej, że jednym z adresatów książki jest środowisko miłośników tak atra k c y j nej turystycznie żywiecczyzny. W stosunkowo obszernych w stępach do poszcze gólnych inw entarzy autor omówił ich w artość oraz ważniejsze i bardziej ch a ra k terystyczne dane gospodarcze i społeczne w nich zaw arte. N iestety nie obeszło się bez znacznych powtórzeń możliwych do uniknięcia przy skom asowaniu tych inform acji w istniejącej już zresztą ogólnej przedmowie.
S. G.
M ichał M arian G r z y b o w s k i , M ateriały do dziejów ziem i płoc kiej. Z archiwów diecezjalnych płockich X V III w ieku, zebrał i do druku przygotował..., Towarzystwo Naukowe Płockie, cz. 1, Płock 1981, s. 216; część 2, Płock 1982, s. 238, ilustr.
Od kilku la t obserw ujem y coraz częstsze w ykorzystywanie a k t w izytacji p a rafialnych. Głównie n a tym m ateriale opierają się, owocujące wieloma publikacja mi, badania środowiska skupionego wokół Zakładu Geografii Historycznej Koś cioła KUL. Omawiane wydawnictwo jest publikacją ak t w izytacji diecezji płoc kiej, przeprowadzonej n a polecenie biskupa Michała Poniatowskiego w 1775— 1776 r. Pierw szy tom ik zawiera opis dekanatu bieżuńskiego i sierpeckiego, drugi bodzanowskigeo i wyszogrodzkiego. N astępnym dekanatom poświęcone zostanie trzynaście kolejnych tomików.
W izytacje przeprowadzone były w oparciu o 14-punktowy kw estionariusz uprzednio w ysyłany proboszczom. Zadaniem w izytatora było dokonanie w eryfi kacji spraw ozdania napisanego przez plebana ze stanem faktycznym. Opracowany przez kancelarię biskupa w W arszawie schem at w izytacji obejmował działy: o sa mym kościele, liczbie parafian, m iast, wsi, o praw ie patronatu (1), o ołtarzach, prebendach i innych beneficjach (2), o chrzcie i chrzcielnicy (3), o N ajśw iętszym Sakram encie i nam aszczaniu chorych (4), o bractw ach (5), o stanie budynków koś cielnych i innych zabudowań (6), o rzeczach należących do m ajątku beneficjalnego, 0 uposażeniu kościoła, a także o praw ach i dokum entach kościoła (7), o proboszczu 1 innych duchownych (8), o dziekanie (9), o szkole parafialnej (10), o zakonnikach i zakonnicach (11), o szpitalu parafialnym (12), o kaplicach (13), o nadużyciach, ekscesach i różnych niezwykłych rzeczach n a terenie kościoła i p arafii (14). Zgod nie z in stru k cją odpowiedzi dawane były po polsku, Micihał Poniatow ski liczył się, że łacina może być b arierą zniechęcającą do szerokiego charakteryzow ania parafii. '
Trudno przecenić przydatność badawczą wizytacji. Nie ogranicza się ona do zainteresow ań regionalistyki, dla której są one kopalnią szczegółowych inform acji. W izytacje um ożliw iają wszechstronne badania stanu kościoła. Opis kościołów i ich wyposażenia służyć tpoże historykom sztuki. Podaw ane w aktach inform acje o szkołach czy inw entarze bibliotek plebańskich mogą wiele powiedzieć h istory kom oświaty. Dla demografii historycznej podają liczbę parafian, dzieci, ch arak teryzują stany społeczne, grupy zawodowe, wyznaniowe, narodowościowe, mówią
Z A P IS K I
185
o stru k tu rze płci. W izytacje mogą być wielce pomocne przy badaniach osadni czych, zainteresują też historyka gospodarki, a naw et badaczy dawnej m ental ności społecznej. Masowość w izytacji pozwala czerpać z nich inform acje porów nyw alne tak w przekroju terytorialnym jak i chronologicznym. W przypadku bis kupich rządów Poniatowskiego następna w izytacja według podobnego kw estio nariusza przeprowadzona została w 1781 r.
W w ydaw nictw ie opublikowano pełny te k st ak t w izytacyjnych m odernizując ortografią zgodnie z obowiązującym i zwyczajami. Zachowane rękopisy są prze ważnie czystopisami pisanym i bądź przez notariusza towarzyszącego wizytatorow i, bądź (najczęściej) przez plebanów. Protokoły oprawiono w osobne tom y dla każ dego dekanatu, autor poprzedza więc opisem rękopisu tekst w izytacji poszczegól nych dekanatów . W pierwszym tomie pominięto łacińskie dekrety reform acyjne.
S trona edytorska w ygląda dość ubogo. Przypisy rzeczowe objaśniają głównie w ystępujących w tekście duchownych. Indeks osób i miejscowości oraz schem a tyczna m apa pojaw iają się dopiero w drugim tomiku. Tytuł w ydaw nictw a jest zbyt ogólny i mało adekw atny do zaw artości — tym bardziej że terytorium die cezji znacznie wykraczało poza obszar ziemi płockiej.
M.Kp
Roman T a b o r s k i , Wéród. w iedeńskich poloników, W ydawnictwo Literackie, K raków —W rocław 1983, s. 248.
Czytelnicy, z okazji rocznicy wiedeńskiej, otrzym ali drugie, zmienione i po większone wydanie książki Rom ana T a b o r s k i e g o o działalności kulturalnej Polaków w W iedniu. Składa się ona z 15 szkiców. Rozważania autora obejm ują okres od ukształtow ania się w W iedniu ośrodka em igracji porozbiorowej (szkic o działalności J . M. Ossolińskiego), aż po dzień dzisiejszy: w pięknych szkicach 0 Otto F orst-B attagli i Franzu Theodorze Csokorze. Szkice m ają na ogół ch arak ter sum ujący i popularyzujący wiedzę o Polakach i ich inicjatyw ach w Wiedniu. Dzięki skrupulatnym badaniom au to ra w archiw ach i bibliotekach Polski i W iednia nie zabrakło jednak fragm entów w eryfikujących i uzupełniających wcześniej znane fak ty (np. w szkicu „Działalność k u ltu raln a w iedeńskich C zartoryskich” autor definityw nie wypowiedział się w kw estii autorstw a czasopisma „Recensionen und allgem eine Bem erkungen über T heatre und M usik”). Ogromne znaczenie m ia ły dla au to ra także osobiste kontakty z austriackim i historykam i i pisarz am i Od szczegółowego ch arak teru 14 szkiców odbiega nieco pierwszy poświęcony przed staw ieniu m aterialnych śladów działalności Polaków w W iedniu (np. polskie re zydencje, pomniki, tablice pam iątkow e itp.). Dla polskiego turysty w tym mieście będzie to interesujące uzupełnienie przewodników. Wszystkie szkice opatrzono starannym i przypisam i, których umieszczenie bezpośrednio po tekście tłum aczy charakter pracy.
Książkę poprzedza przedmowa om aw iająca tradycje badań nad problem em poloników wiedeńskich. Tem at tein m ający świetne tradycje w historiografii X IX 1 początku XX wieku obecnie, po czterdziestoletniej przerwie, sta je się ponownie przedm iotem zainteresow ań historyków . M iejmy nadzieję, że n a ich ożywienie wpłyną zarówno obohody rocznicy wiedeńskiej jak i inspirująca praca R. Tabor skiego.
