M A T E R I A Ł Y
ANDRZEJ WYROBISZ
Materiały do dziejów handlu w miasteczkach polskich na początku XVIII wieku
19 października 1705 roku grupa kupców z Tarłowa, pow racających z odbywającego się dzień wcześniej, na św. Łukasza, jarm ark u w J a nowcu nad Wisłą, została napadnięta przez kompanię kozackiego ro t
m istrza, Pańskiego, i doszczętnie obrabow ana z gotówki, towarów, a n a
w et osobistej odzieży. Poszkodowani w pisali tegoż dnia do ak t m iejskich tarłow skich wykaz poniesionych strat, a w kilka miesięcy później, 29 kw ietnia 1706, w nieśli go do ak t grodu sandomierskiego, zam ierzając za
pewne na tej podstawie dochodzić odszkodowania. Zabiegi ich praw dopo
dobnie pozostały bezskuteczne, gdyż w ówczesnej Rzeczypospolitej n ik t nie był w stanie ukrócić samowoli wojskowej. Ale inw entarz s tra t k u p ców tarłowskich, zachowany w odpisie w A rchiw um Głównym A kt Daw
nych w W arszawie, w A rchiw um Zamoyskich pod sy g n atu rą 2808 (s. 59—
72), jest interesującym źródłem inform acji o handlu prow adzonym na początku XVIII w ieku przez kupiectwo m ałych m iast w Małopolsce.
Jést to nie tylko wykaz tow arów i sum pieniężnych, ale także przyczy
nek do ch arakterystyki handlu wew nętrznego w Polsce doby w ojny pół
nocnej.
*
Wszyscy obrabow ani kupcy tarłow scy byli Żydami. N ajzamożniejszy z nich, Erslo, udając się do Janow ca w ziął ze sobą 60 złp gotówką. Na jarm ark u utargow ał jeszcze 300 złp. Część tej sum y w ydał zakupując nowe tow ary, a resztę w sumie 130 złp zrabow ali mu napastniscy. Ponadto
„suknie w szytkie zewleczono z tego Żyda, że nie przyszedł do Tarłowa jako o koszuli, a potym ran n y w głowę dobrze” . S tracił też wszystkie wiezione tow ary, oszacowane na sumę 4629 złp 20 gr, a mianowicie:
10 szt. a r a s u 1 ro zm aitego 'koloru zip 540
2 1/2 szt. k rom rasu r o z m a ite j fa r b y zip 390
1 A r a s — haras, к r o m r a s , rasa, rasch ; l e k k a tk a n i n a s p o r z ą d z a n a z s z o r s t k i e j w e ł n y c z e s a n k o w e j . N a z w a p o c h o d z i od m i a s t a A r r a s w e F lan drii, a le p r o d u k o w a n a b y ł a p r z e d e w s z y s t k i m w r ó ż n y c h m i a s t a c h n i d e r l a n d z k i c h i s t a m t ą d s p r o w a d z a n a do P o l s k i j u ż w X I V w . N a z w a ara s lu b ra s a o z n a c z a ła z r e s z t ą w r ó ż n y c h o k r e s a c h r o z m a i t e g a t u n k i su k n a , z a w s z e j e d n a k b y ł y to g a t u n k i b a r d z o ta n ie i p o s p o l it e , n a b y w a n e p r z e z u b o g ic h m i e s z k a ń c ó w m i a s t , a z a p e w n e i w s i . T k a n i n a m i t y m i h a n d l o w a l i p r z e d e w s z y s t k i m k u p c y m a ł o m i a s t e c z k o w i .
T e n i n a s t ę p n e p r z y p i s y o b ja ś n ia j ą c e o p a r t o n a s ł o w n i k a c h j ę z y k a p o ls k ie g o L i n d e g o , К a r ł o w i с za-iK r у ń s k i e g o -N i e d ź w i e d z k l e g o o ra z D o r o s z e w s k i e g o , na s ł o w n i k u s t a r o p o l s k i m o r a z na „ S ł o w n i k u t e r m i n o l o g i c z n y m s z t u k p i ę k n y c h ” p o d r e d . S. K o z a k i e w i c z a ( W a r s z a w a 1969) i s ł o w n i k a c h t e r m i n o lo g i c z n y c h d o łą c z o n y c h do „ Z a r y s u d z i e j ó w w ł ó k i e n n i c t w a w P o l s c e ” t. 1, p o d
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , TO M L X II, 1971, z e s z . 4
'704 A N D R Z E J W Y R O B ISZ
14 ło k ci k a ła m a k i 2 w p ło m ień z ło c iste j złp 35
50 ło k ci k a ła m a k i czarnej p o 2 zł 24 gr złp 153
60 ło k ci k a ła m a k i w p rą żk i po 52 gr złp 104
40 ło k ci k a ła m a k i po 1 z ł 23 gr złp 70
120 ło k ci k a m e li3 g ła d k ie j i p rążk ow an ej złp 156
2 eat. i k ilk a ło k c i b ąforyn u 4 lip sk ie g o złp 60
4 S'Zt. bąb ryn u p ro steg o po 18 zł z łp 72
15 ło k c i k r e p y 5 ce g la ste j po 1 z ł 24 gr złp 27
2 szt. p ó łk r e p y prositej po 24 zł złp 48
k ita ju 6 -na 4 żu p an y złp 66
15 łok ci s a j i 7 a n g ie lsk ie j zielo n ej złp 30
.50 ło k ci saji p a ń sk iej czerw o n ej po 2 zł 12 gr złp ■120
4 szt. sz w istu 8 po 16 zł złp 64
2 szit. b ąm b y a n g ie lsk ie j po 24 zł złp 48
1 1/2 szt. p łó tn a sz w a b sk ie g o farb o w a n eg o złp 60
1 szt. sa ji prostej złp 20
1 szt. sz w istu czarnego d u b elto w eg o złp 40,
4 szt. a c h r o tu 9 fa rb y rozm aitej po 25 zł złp 100
# k a p ic e lle 10 tro istej fa rb y złp 50
5 szt. m a d z e ła n u 11 psitrego złp 80
2 szt. m a d zela n u g ła d k ieg o złp 30
r ed. J. K a m i ń s k i e j і Ї. T u r n a u ( W r o c ł a w 1966) i d o p r a c y M. G u t k o w - s k i e j - R y c h l e w s k i e j , „ H isto ria u b i o r ó w ” ( W r o c ł a w 1968). S z c z e g ó ln ie p o ż y t e c z ne p r z y w y j a ś n i a n i u te r m i n o l o g i i ź r ó d e ł o k a z a ł y się m o n o g r a f ie z z a k r e s u h is to r ii w ł ó k i e n n i c t w a i h is to rii u b i o r ó w A. M ą c z a k a , M. B o g u c k i e j, A. N a h 1 i k a, M. T a s z y c k i e j, II. T u r n a u. P r z y o p r a c o w y w a n i u p r z y p i s ó w p rof. d r Irena T u r n a u u d z i e l i ł a m i w i e l u c e n n y c h in f o r m a c j i, za co j e j u p r z e j m i e d z i ę k u j ę .
2 K a ł a m a k a — k a ł a m a j k a ; ta n i a tk a n i n a z w e ł n y c z e s a n k o w e j , tk a n a w p a s y lub d r u k o w a n a w e w z o r y . U ż y w a n a p o w s z e c h n i e w P olsce w X V I I I w . na l ż e j s z ą o d z i e ż i pa sy.
3 K a m e l a —■ k a m l o t , c z a m l e t ; l e k k a t k a n i n a w e ł n i a n a lub p ó łw e ł n i a n a na o s
n o w i e j e d w a b n e j , ln i a n e j lu b b a w e ł n i a n e j . W P o lsc e w y r a b i a n a w X V I I і X V I I I w.
z s z o r s t k i e j w e ł n y s p l o t e m p ł ó c i e n n y m o n i e w i e l k i e j g ę s t o ś c i nici. T a k ż e i m p o r t o w a n a z E u r o p y z a c h o d n i e j. Z a lic za n a , p o d o b n ie j a k aras, do n a j t a ń s z y c h t k a n i n w e ł n ianych.
4 B ą b r y n — b o m b r y n , b o m b a , b o m b a s y n ; ta n ia i l e k k a tk a n i n a p ó ł w e ł n i a n a na ln i a n e j lu b b a w e ł n i a n e j o s n o w ie , sp e c j a ln i e w y k o ń c z o n a . P ro'd ukow ana m.in.
w G d a ń s k u i na Ś lą s k u .
s K r e p a — t k a n i n a z m o c n o s k r ę c o n e g o j e d w a b i u , r z a d z i e j b a w e ł n y lub w e ł n y , t k a n a luźno, p o d d a w a n a s p e c j a l n e j a p r e t u r z e .
0 K i t a ji— k i t a j k a ; c ie n k a l e k k a t k a n i n a j e d w a b n a o s p lo cie p łó c i e n n y m . W y ra b i a n a w e w s z y s t k i c h o ś r o d k a c h p r o d u k c j i j e d w a b n i c z e j w E u r o p ie i na W s c h o d z ie . D o P o l s k i s p r o w a d z a n a p r z e d e w s z y s t k i m z W łoch , z w ł a s z c z a z L u k k i ( k i t a j k i łu - k i e w s k i e ) , F lorencji, G enui.
7 S a j a — sz a ja ; l e k k a t k a n i n a p ó ł w e ł n i a n a na o s n o w ie ln i a n e j lu b b a w e ł n i a n e j , za l ic z a n a do ta n i c h w y r o b ó w w ł ó k i e n n i c z y c h . P r o d u k o w a n a na d u ż ą s k a l ę w G d a ń s k u w X V I I w ., t a k ż e i m p o r t o w a n a z w i e l u k r a j ó w E u r o p y z a c h o d n i e j.
8 S z w i s t — s z w i s z c z , ś w i s t ; nie z n a n y b l i ż e j g a t u n e k b a r d z o li c h e j tk a n i n y , z a p e w n e k r a j o w e j p r o d u k c j i , ale m o ż e t e ż i m p o r t o w a n e j , j a k s u g e r u j e w z m i a n k a o „ s z w i s z c z u w o ł o s k i m ” w i n w e n t a r z u k u p c a z a m o j s k i e g o L e j b y J ó z e f o w i c z a z 1675 r.
9 A c h r o t — nie z n a n y b l i ż e j g a tu n e k t k a n i n y .
1 0 K a p i c e l l a — j e d e n z n a j t a ń s z y c h g a t u n k ó w j e d w a b n y c h t k a n i n i m p o r t o w a n y c h , m o ż e n a w e t b y ł a to t k a n i n a p ó ł j e d w a b n a .
11 M a d z e l a n — m ę d z e l a n , m a d z e l a n k a ; ta n ia t k a n i n a m i e r n e j ja k o ś c i, p ó ł w e ł n i a n a na o s n o w ie ln ia n ej lu b c z y s t o lniana. N a z w a z w ło s k i e g o : m e z z a l a n a =
= p ó ł w e ł n a . P r o d u k o w a n a w P o lsc e w X V I I I w . (np. w W i e lk o p o l s c e ) , ale t a k ż e .s p r o w a d z a n a z z a g r a n ic y .
H A N D E L W M IA S T E C Z K A C H P O L S K IC H W PO C Z . X V II I W. 705
2 szt. i k ilk a ło k ci c ilic iu m 12 złp 100
5 szt! sp o d n iček m a d zela n o w y ch złp 30
b a g a z y j e j 13 p strej g a tu n k ó w p ię ć złp 150
1 szt; bag a zy jej b łęk itn ej złp 36
k a ła m a k i tro istej fa rb y złp 24
4 szt. w r o c ła w sk ie g o p łó tn a fa r b o w a n eg o złp 22
1 szt. b a w e łn ic e 14 złp 60
szw a b sk ieg o p łó tn a cien k ieg o i śred n iego złp 156
6 szt. rą b k ó w 15 złp 72
10 ło k ci c z w e lic h u 16 złp 16
l· szt. d relich u 17 złp 21
2 szt. i k ilk a ło k ci ręczn ik ó w złp 20
b a w ełn ice i ch u stk i jed w a b n e złp 24
18 ło k ci k u c z b a i18 złp 32
pyitle 19 g a tu n k u tro isteg o złp 30
1 szt. cała i 1 p o częta m u isu łb a su 20 złp ■20
3 szt. m o s k ie w sk ie g o p łó tn a złp 17
2 szt. b u rłasu 21 złp 15
1 1/2 szt. p łó tn a złp 30
1 szt. i 1 p o częta p łótn a d om ow ego złp ■1.8
8 p a só w b ia ły c h złp 5 gr 20
k ilk a ło k c i p ó ła k s a m itu 22 czarn ego złp 12
p a p ieru b ia łeg o d w o isteg o złp 10
4 fu n ty b a w e łn y złp 7
20 par poń czoch b ia ły ch złp 20
5 par tr z e w ik ó w złp 6
p a sy h a ra so w e, k a m e lo w e , k r e p o w e złp 60
6 kart jed w a b iu tu reck ieg o złp 100
k ilk a łu tó w jed w a b iu szm uiklerskiegio złp 30
w s z tę g ó w ro zm a ity ch g a tu n k ó w zabrano w szk a tu le złp 150
szn u rk u jed w a b n eg o cień szeg o złp 60
12 С i 1 i c i u m — c y l i c j u m , c y li c ja ; W łosie nica z k o z i e j lub w i e l b ł ą d z i e j sierści.
13 B a g a ż y j a — b a g a zja ; t k a n i n a b a w e ł n i a n a lu b j e d w a b n a , z w a n a t a k ż e p ł ó t n e m t u r e c k i m . S p r o w a d z a n a do 1P o l s k i z e W s c h o d u od X V I w .
14 B a w e ł n i c a — g r u b a tk a n i n a b a w e łn i a n a , i m p o r t o w a n a .
15 R ą b e k — r ą b k o w e p łó tn o ; c i e n k a t k a n i n a lniana, u ż y w a n a na c h u s t k i i z a s łony. P r o d u k o w a n a w P o lsc e (np. w p o ł u d n i o w e j M a ło p o lsce, s t ą d o k r e ś le n ie „ rą
b e k p o d g ó r s k i ”), a t a k ż e s p r o w a d z a n a z z a g r a n ic y .
18 C z w e l i c h — c w e li c h ; g r u b a t k a n i n a ln ia n a lu b k o n o p n a , t k a n a s p l o t e m r z ą d k o w y m w i e l o n i t k o w y m . P r o d u k o w a n a m .i n. w G d a ń s k u .
17 D r e 1 i c h — t k a n i n a ln iana lub k o n o p n a , t k a n a s p l o t e m r z ą d k o w y m t r z y - n i t k o w y m . P r o d u k o w a n a m . in. w G d a ń s k u i na Ś lą s k u , s k ą d s p r o w a d z a n o ją d o Polski.
18 K u c z b a j a — t k a n i n a w e ł n i a n a , l e k k o fo l o w a n a . C ień sza i g o r s z a o d m i a n a bai. P r o d u k o w a n a w P olsce o d X V I I w .
18 P y t e 1 — p y t l i k ; w o r e k s i a t k o w y . T eg o r o d z a j u a r t y k u ł y s p r o w a d z a n o d o P o l
s k i o b o k r ó ż n y c h w y r o b ó w p a s m a n t e r y j n y c h .
20i M u s u ł b a s — m e l ic h b a s z , m a s z e lb a s ; tk a n i n a b a w e łn i a n a , u ż y w a n a na k u r t k i i k a f t a n y , do p o d s z y w a n i a o p o ń c z i n a m i o t ó w . N a z w a p o c h o d z i od m i a s t a M u su ł.
P r z y w o ż o n a do P o l s k i z e W s c h o d u .
21 В u r ł a s — burła; b l i ż e j nie z n a n y g a t u n e k t k a n i n y .
22 P ó ł a k s a m i ,t — a k s a m i t ; t k a n i n a j e d w a b n a z o k r y w ą p ę t e l k o w ą lub z w ł o sa, z b u d o w a n a co n a j m n i e j z j e d n e g o w ą t k u i d w ó c h r o d z a j ó w osn ów : z a s a d n i c z e j i z w ło s a . A k s a m i t y b y w a ł y g ł a d k i e i w z o r z y s t e . P r o d u k o w a n o je w e w s z y s t k i c h o ś r o d k a c h j e d w a b n i c t w a w e W ło sze c h . Do P o l s k i s p r o w a d z a n o n a j w i ę c e j a k s a m i t ó w , г G en u i, F lo rencji, W e n e c j i, L u k k i , N eapolu .
706 A N D R Z E J W Y R O B IS Z
p a s a m o n ó w 23 sreb rem , zlo tem , jed w a b iem przerab ian ych
(p a la n ó w 24 szero k ich i a g r a m e n tó w 25 ró żn y ch w ą sk ic h
złp 120
i szero k ich sz y c h o w y c h złp 80
8 szt. p a sa m o n ó w szn u rk o w y ch złp 90
(Pasam onów k ra k o w sk ich i gd a ń sk ich w e łn ia n y c h złp 15
30 szt. ßiznurku w e łn ia n e g o g d a ń sk ieg o złp 35
p o trzeb y z sr e b r e m i jed w a b iem z gu zik am i złp 20
1Q par p o ń czo ch b łę k itn y c h k a p ła ń sk ich ■złp 28
4 pary p oń czoch S ta m en to w y ch 26 złp 8
7 par p o ń czo ch p strych ' złp 15
p o ń czo ch y czerw o n e w ie lk ie i m n ie jsz e złp 19
p o ń czo ch y sza re w ie lk ie i m a łe złp 10
sk a r p e tk i ż y d o w sk ie d o b re i p o d lejsze złp 15 p a sa m o n y w ą s k ie w e łn ia n e fa r b y różnej izłp 15 p łó c ie n k a sz e r o k ie 4 w ą sk ie fa r b y różnej złp i20
2 b on ty n ic i w r o c ła w sk ic h złp 32
n ici łą t k o w y c h 27 i n ici tarnow iskich i n ic i czern ick ich złp .20
n ic i fa rb o w a n y ch ta rn o w sk ich złp 6
25 ło k ci i osobno k ilk a ło k ci k o ro n y sz e r o k ie złp 3®
r z e m y k i do szn u ro w a n ia tr z e w ik ó w , szn u ró w ek złp β
taśm a złp 2
,fręd zle do sp odnie b ia łe i p stre złp 3
.w łóczka zielo n a i czerw on a złp 12
ta sie m k i do k oron złp 8
.zw ierciadło z ielo n e i czarne złp 10
.gagatfki28 w k w a d r a t rob ion e m a łe i w ie lk ie złp 12
,stru n y jed w a b n e i b a ra n ie złp 20
b a r e lk i29, szkaitułkę c a łą złp 4
1 bont n ożów sk ła d a n y c h dobrych złp 15
1 bont n o żó w sk ła d a n y ch p ro sty ch złp 10
sz p ile k różn ych , b ia ły c h , żó łty ch , w ie lk ic h , m a ły ch złp H2
2 b on ty oożó,w sk ła d a n y ch p rostych złp 6
str u n y żela zn e do cy m b a łó w złp 3
sz y c h sz e w sk i złp 4
,drut g a rn ca rsk i żó łty złp 3
g n e p ie 30 s z e w sk ie p ro ste i k r z y w e złp 15
g n e p ie p r o ściejsze n iż te in sze złp 3
szy d ła s z e w sk ie k r z y w e i p ro ste złp 15
h a ftk i b ia łe na p ap ierze i w m a ły c h p ęk a ch złp ilfl .haftki żó łte na p a p ierze i w m a ły c h p ęczk ach złp 10 k r z e siw a m o siężn e i b ia łe żela zn e istalow e złp 8
23 P a s a m o n y — w y r o b y p a s a m o n ic k i e , o z d o b y p a s m a n t e r y j n e , j a k g alon y, f r ę d z l e itp .
2J P a l a n y — w y r a z n ie z r o z u m ia ł y .
25 A g r a m e n t y — w y r a z n ie z r o z u m i a ł y . M o ż e z fr a n c u s k ie g o : a g r é m e n t s = o z d o b y . P r a w d o p o d o b n i e j a k i e ś w y r o b y p a s a m o n ic k i e , o z d o b y do u b io r ó w .
ił S t a m e n t o w y — od: s t a m e t , s z t a m e t c z y l i k a m l o t , c z a m l e t (por. w y ż e j p r z y p i s 3).
27 Ł ą t k o w y — w y r a z n ie z r o z u m i a ł y . 28 G a g a t к i — c z a r n a o d m i a n a b u r s z t y n u . 29 B a r e l k i — m o ż e : b a r y ł k i .
30 G n e p i e — g n y p y ; n o że s z e w s k i e .
H A N D E L W M IA S T E C Z K A C H P O L S K IC H W PO C Z . X V II I W . 707
5' par sz a lk i alia s w ą sk i złp 5
f e t e c i 31 sta m en to w e czarne, czerw o n e, w ą sk ie i szero k ie złp 12
ig ły m a łe i w ie lk ie złp 15
8 pan g r ę p le su k ie n n ic k ie z ł p 15
p i l ś n i 32 dużej i m a łej złp 9
2 g ło w y cu kru złp 12
1/2 fu n ta sza fra n u złp 30
1/2 fu n ta m u sz k a to w e g o k w ia tu złp 18
6 fu n tó w p iep rzu złp 10
4 funity .im biru złp 4
g o źd zik ó w i g lisn ik u 33 złp 1'2
Erslo poniósł więc straty łącznej w artości 4 759 złp 20 gr, nie licząc osobistej odzieży.
D rugi z kolei 'kupiec tarłow ski, Sym cha Abramowie, stracił 345 złp 15 gr gotówki utargow anej w Janow cu, a prócz tego:
5 par1 i[!] p łó tn a .po z ł 40 z łp 200
7 szt. .lnianego p łó tn a p o zł il'6 złp 112
ikontusz, k aftan , serd ak , czapka, sp od n ie, tr z e w ik i,
k o łd rę, p ła c h ty jarm arczn e złp 78
Suma stra t poniesionych przez Symchę Abramowica w yniosła więc 735 złp 15 gr.
Trzeci kupiec z Tarłowa, Gierszyn zięć Hamin, stracił 18 złp, które m iał ze sobą, a także 362 złp utargow ane w Janow cu oraz „suknie, spodnie, kontusz, serdak, pończochy i białe c h u s ty --- - płachty do k ra mów, flaszę cynową, pacierze” w artości 81 złp, a ponadto tow ary za 630 złp:
17 szt. p łó tn a p o z ł 20 złp 340
ostamkJi p łó cien ra ch u je sotoie co m ia ł na złp 70
s z w a te k ie p łótn o złp 85
m a tery jej p r z e w o r s k ie j34 za złp 28
■nici ta rn o w sk ich złp 18
fa rb o w a n y ch n ici złp 15
62 fu n tó w ,wotsku [złp 62]
ło ju to p io n eg o za złp 12
A zatem stra ty G ierszyna zam knęły się kw otą 1091 złp.
31 F e t e с i — w y r a z n i e z r o z u m i a ł y . M oże: f e t o i — r o d z a j t a ś m y b r a m u j ą c e j u b ió r lu b o b u w ie .
32 P i l ś ń — filc w p ła t a c h r ó ż n y c h r o z m i a r ó w .
33 G 1 i s n i к — j a k i ś g a tu n e k ziół. Z w a n o t a k w P olsce p e w i e n g a t u n e k pio łu n u ( A r t e m i s ia c h a m a e m e li f o l ia V ili.), t y s i ą c z n i k c z y l i c e n tu r ię (E r y t h r a e a c e n t a u r i u m P ers.) o r a z ja s k ó ł c z e z i e l e (C h elid o n iw m т а г и s L.). W s z y s t k i e b y ł y u ż y w a n e w le c z n ic t w ie .
34 M a t e r y j a p r z e w o r s k a — z a p e w n e p łó tn o . P r z e w o r s k b y ł z n a n y m od d a w n a o ś r o d k i e m p r o d u k c j i p łó c i e n m c z e j . Por. I. S c h i p e r , „ D zieje h a n d lu ż y d o w s k i e g o na z i e m i a c h p o l s k i c h ”, W a r s z a w a 1937, s. 265; „ Z a r y s d z i e j ó w w ł ó k i e n n i c t w a ”, s. 403; M. H o r n , „ S k ła d z a w o d o w y m a g i s t r a t u p r z e w o r s k i e g o w latach 1600
— 1650 na tle s t r u t k u r y z a w o d o w e j i s p o ł e c z n e j m i a s t a ”, P H L X , 1969, nr 2, s. 276 п.;
t e n ż e , „ Ż y d z i p r z e w o r s c y w la ta ch 1583— 1650”, „ B i u l e t y n Z l H ” nr 71, 1970, s. 12
708 A N D R Z E J W Y H O B IS Z
Czw arty kupiec, M ajerek Szmulów, m iał utargow anych w Janow cu 170 złp. Wzięto m u prócz tego kontusz i żupan za 30 złp, 2 garnce miodu przaśnego za 4 złp, czapkę, książki i pacierze za 6 złp oraz n astępujące tow ary za 300 złp:
S szt. ,płótna po '20 zł złp 16»
p łó tn a m iem aglow an ego za złp 50
^rąbku p o d g ó rsk ieg o za złp 20
.chustek z p rążk am i za złp 40
,nici ta rn o w sk ich za złp 15
k oron ek za izłp a 5
M ajerek Szmulów oszacował swe stra ty ogółem na sumę 510 złp.
P iąty z kolei, Jak u b Mojżeszów szwagier, stracił 160 złp w gotówce.
Zrabowano mu nadto trzy konie w artości 150 złp. Zabrano m u osobiste rzeczy: suknię kam elową, kontusz, serdak, spodnie, trzewiki, skarpetki, wszystko razem w arte 80 złp. Zabrano mu też używane w handlu ja r
m arcznym w ory i płachty za 10 złp. Zrabow ane tow ary przedstaw iały w artość 123 złp 28 'gr. Były to:
3 szt. p łó tn a p o złp 7 g r 15 złp -22 gr 15
23 fu n ty p iep rzu złp 38 gr 10
17 szt. ,szn u rk a gd a ń sk ieg o złp 25 gr 15
n ic i czern ick ich za złp 10
,sfcór b a ra n ich za złp 10
w e ł n y --- za złp 10
3 fu n ty w o sk u złp 3 gr 18
3 fu n ty .m iedzi złp 4
Kupiec Jakub Mojżeszów szwagier poniósł ogółem stra ty w wysokości 523 złp 28 gr.
Nocina, stara Żydówka z Tarłowa, m iała utargow anych w Janow cu pieniędzy 172 złp 15 gr. Z rzeczy osobistych zrabowano jej kołdrę w artą 8 złp, sarafan czyli długą suknię kobiecą za 24 złp, kuczbajow ą spódnicę za 12 złp, fartuch arasow y za 2 złp, zawicie z głowy za 4 złp. Tow aru zra
bowano jej za sumę ponad 864 złp 12 gr (wartości kilku artykułów nie podano). Było tam:
4 szit. p łó tn a szw a b sk ieg o złp 100
3 szt. p łó tn a s z w a b sk ie g o p o d lejszeg o złp 22
5 szt. rą b k u złp 37 gr 15
„rąbku w p rą żk i za złp 15
4 szt. .zaw ojów 35 złp 102
1 szt. (b a rch a n u 38 zip 14
2 szt. o b ru só w złp ■16
w s z tą g ró żn y ch k ilk a n a śc ie sztu k złp 100
korali za . złp 100
k o ro n y złp 40
35 Z a w o j ó w — z a p e w n e : z a w o j k ó w c z y l i g r z b i e t n i c h f u t e r e k lisich.
30 B a r c h a n — t k a n i n a p ó łw e ł n ia n a , łn i a n o - b a w e ł n i a n a lub b a w e łn i a n a . P r o d u k o w a n a z i m p o r t o w a n y c h s u r o w c ó w w P o ls c e o d X V I w., ale t a k ż e s p r o w a d z a n a z z a g r a n i c y (b a r c h a n w e n e c k i , a u g s b u r s k i, h o le n d e r s k i) . C eną o d p o w i a d a ł a n a j t a ń s z y m s u k n o m i s t a n o w i ł a dl a nic h k o n k u r e n c j ę .
H A N D E L W M IA S T E C Z K A C H P O L S K IC H W PO C Z . X V III W . 709!
3 lib ry je d w a b iu d arteg o złp 45
3 lib ry z a p a łu 37 złp 15
5 szt. p a sa m o n ó w jed w a b n y ch z łp 32
14 par p o ń czo ch b ia ły c h złp 14
5 par poń czoch po zł 2 gr 10 [złp ill gr 201
0 par sk a r p e te k [?]
3 pary p o ń czo ch siw y c h i m a ły c h [?]
16 k sią g ży d o w sk ich , za nie złp 10 igr 20
6 ,ksiąg m a ły c h po zło tem u złp 6
3 szit. ,za w oj ów ży d o w sk ich złp 5
4 szt; jStrun jed w a b n y ch złp 2 gr 20
.guiziiki m o siężn e <złp 7
.zw iercia d ełek m a ły ch złp 3
ka-rit n o ry m b ersk ich z łp 5 g r 5
2 b on ty n o ż ó w sk ła d a n y ch ■złp 10
4 szt. szn u rk u g d ań sk iego złp 4 gr 24
3 szt. szn u rk u u k ra iń sk ieg o złp 3
5 szt. n ic i fa rb o w a n y ch złp 6
8 szt. n ic i b ia ły ch złp 9 g r 20
,nici cien k ich za złp 9
6 p ęczków płócieinka złp 9 gr 18
.drutu za złp 8
4 szt. .feteci w łó c z k o w e j złp 5 gr 20
a w tek , g n e p ió w za złp 10
tu w a ln ie 38 rą b k o w e złp .20
8 szt. w o ró w w y s z y w a n y c h jed w a b iem żłp 25
,r a ń tu c h ó w 39 jed w a b iem w y sz y w a n y c h za złp 24
ra ń tu c h ó w zap ałem w y s z y w a n y c h za złp 8
11 szt. ,ch u stek w y sz y w a n y c h [?]
6 par trzew ik ó w złp 9
10 lib er p a p ieru m
Żydówka Nocina poniosła stra ty w artości 1086 złp 27 gr, nie licząc towarów, których ceny nie zostały zanotowane.
Jej zięć, Manel, znajdujący się również wśród obrabow anych kupców tarłowskich, stracił w gotowiźnie 168 złp, a w tow arach 262 złp 15 gr. Po
nadto zabrano mu kaftan im am usow y za 32 złp, kontusz za 22 złp, czapkę za 5 złp, spodnie sukienne „łosiemi skóram i podszyte” za 15 złp, pas za 2 złp 6 gr, kuczmę z głowy za 2 złp, a także książki i pacierze za 3 złp oraz kusz [?] m iedziany za 2 złp. Na tow ar składały się:
4 szt< i p łótn a złp 72
1 szit. p łó tn a n ie m a g lo w a n e g o złp 18
3 lib r y je d w a b iu złp 45
4 lib r y /zapału złp 20
3 szt. m u su łb a su złp 42
5 ło k ci (kuczbai złp 10
37 Z a p a ł — w y r a z n ie z r o z u m i a ł y . Z a p e w n e j a k i ś g a tu n e k nici lub p r z ę d z y alb o t k a n i n y z t e j p r z ę d z y w y k o n a n e j .
3S T u w a 1 n i a — s z e r o k i r ę c z n ik .
39 R a ń t u c h — p r o s t o k ą t n a c h u s t a p łó c i e n n a o k r y w a j ą c a g ł o w ę i r a m io n a k o b i e t y z a m ę ż n e j w X V —X V I I w.
7 1 0 A N D R Z E J W Y R O B IS Z
10 fu n tó w w o sk u złp 1'2
5 sz t. sk ó r b aran ich złp 7 gr 15
fe te c i, nożów , ch u stek za złp 36
W szystkie stra ty M anela zam ykały się sum ą 513 złp 21 gr.
Wreszcie czapnik z Tarłowa, Mosiek, stracił w opisanej przygodzie 168 złp w gotowiźnie i 207 złp 20 gr w towarze:
6 szt. czapek z a w o jk o w y c h 40 zip Э6
4 szt. czap k i z fr a n c u sk ie g o su k n a zip 36
36 szt. ,[czapek] tu zin k o w y o h i p a k la k o w y c h 41 złp 72
2 p ary s l a m 42 złp 10
14 szt. czap ek p o p ie lic o w y c h złp 47
6 szt. czapek k r ó lik o w y c h złp 6 g r 2 0
Czapnik Mosiek poniósł więc stra ty w wysokości 375 złp 20 gr.
Ponadto podczas rab u n ku zabrano także parę koni, w artości 100 złp, należących do furm ana Neocha. Zabrano tem uż furm anow i żupan k ita - jo w y w art 30 złp, szaraw ary za 18 złp i kilkanaście talarów w gotówce.
S tra ty w szystkich ośmiu kupców żydowskich z Tarłow a oraz ich fu r
m ana Neocha zostały oszacowane na 9744 złp 11 gr nie licząc oczywiście drobnych ilości różnych tow arów i niektórych przedm iotów osobistego użytku, przy których nie podano dokładnie wartości. Z sum y tej 1694 złp przypadło na gotówkę, 7330 złp 5 gr na tow ary, 250 złp w arte były zrabow ane konie, zaś 470 złp 6 gr przedm ioty osobistego użytku.
*
W zaprezentow anym powyżej źródle interesujące są trzy problem y: a) zestaw ienie rodzajów i gatunków towarów zrabow anych tarłow skim k up
com, pochodzenie tych tow arów i ich przeznaczenie, b) w artość ty ch to
w arów, będąca w ykładnikiem zamożności poszczególnych kupców i stop
n ia ich zaangażowania w handlu oraz w artość zrabow anej gotówki, 'będą
ca w ykładnikiem obrotów handlow ych dokonanych na jarm arku, c) tech
nika prow adzenia handlu. W sumie dają one ch arakterystykę polskiego handlu małomiasteczkowego na początku XVIII wieku.
Ponad połowę towarów, zrabow anych tarłow skim kupcom w 1705 r., stanow iły różnego rodzaju tkan in y (65,6% ogólnej w artości zraibowanych towarów) (zob. tab. 1). Łącznie z w yrobam i pasm anteryjnym i i gotową odzieżą arty k u ły włókiennicze i odzieżowe stanow iły 91% ogółu zrabo
w anych towarów. K upcy tarłow scy byli więc nastaw ieni niem al w yłącz
nie na tę dziedzinę handlu.
Wśród tkanin dom inowały m ateriały w ełniane i półw ełniane (41,4%
ogólnej w artości tkanin) (zob. tab. 2) oraz lniane (36,7%), przy czym były to z reguły tkaniny pośledniego gatunku, pospolite, bardzo tanie. P rze
w aga takich właśnie tow arów u tarłow skich kupców w skazuje w yraźnie n a charakter prowadzonego przez nich handlu. Nie zm ienia tego ch arak
teru fakt, iż obok tkanin najtańszych i najpospolitszych można było zna-
“ Z a w o j k o w y c h — od: z a w o j e k ; częś ć g r z b i e t n i a f u t e r k a lisiego.
41 T u z i n к o w y — od: tu z i n e k ; s u k n o ś r e d n ie g o g a tu n k u . P a k l a k o w y — od p a k l a k ; g a t u n e k g r u b e g o s u k n a p r o d u k o w a n e g o w P o lsc e (np. w L e s z n i e ) w X V I I i X V I I I I w . N i e k i e d y t a k ż e t k a n i n a p ó ł w e ł n i a n a na o s n o w ie ln i a n e j lu b k o n o p n e j.
42 S l a m a — s z l a m o w e f u t r o ; b r z u c h y i b o k i lisie alb o r y s i e , u ż y w a n e w c z a p - n i c t w ie .
H A N D E L W M IA S T E C Z K A C H P O L S K IC H W PO C Z . X V II I W . 711 leźć u nich także trochę tkanin lepszych gatunkowo, np. płótno rąbkowe, a także nieco tkanin baw ełnianych i jedw abnych, też zresztą tych n a j
tańszych (kitajka, kapicella, w yjątkow o niew ielka ilość kosztownego ak- .samitu).
T a b e la 1
Rodzaje towarów zrabowanych kupcom tarłowskim
Rodzaje towarów Wartość
towarów
% ogólnej wartości
Towary ogółem 7 330 złp 5 gr 100
w tym:
tkaniny 4 809 zip 18 gr 65,6
pasmanteria (pasamony, frędzle, sznurki, sznurówki, wstążki, koronki, guziki, nici, włóczka, szpilki, haftki, taśmy,
korale) i 307 zip 19 gr 17,8
odzież, obuwie (spódnice, pończochy, skarpetki, czapki, trzewiki, pasy, ręczni
ki, rańtuchy, obrusy) 557 złp 7,6
surowce (bawełna, wełna, jedwab darty,
wosk, łój, drut, miedź, skóry baranie) 218 zip 3 gr 3,0 narzędzia (narzędzia szewskie: gnypy,
szydła, także igły, gręple, krzesiwa, no
że) 122 złp 1,7
korzenie, cukier 124 zip 10 gr 1,7
futra (zawojki, slamy) 112 złp 1,6
książki, papier, karty norymberskie 31 zip 25 gr 0,4 różne towary (zwierciadełka, struny, waga,
szkatułka, baryłki) 47 zip 20 gr 0,6
W wykazie towarów brak artykułów żywnościowych, poza niew ielką ilością korzeni i cukru, w ystępujących zresztą tylko u dwóch kupców z Tarłowa. Nie ma w yrobów ze skóry, jeżeli nie liczyć kilku zaledwie par trzewików. B rak również tradycyjnego przedm iotu handlu żydow
skiego —■ wprawdzie raczej wielkiego, międzynarodowego handlu — m ia
nowicie fu ter reprezentow anych w w ykazie przez znikome tylko ilości poślednich gatunków fu te r (zawojki, slamy) i pew ną ilość futrzanych cza- -pek. Bez znaczenia są przypadkowo w ystępujące w w ykazie drobne ilości papieru, kilka książek, zw ierciadełka, stru n y itp. Nie ma też wyrobów m etalow ych. Niewielka ilość m etalow ych narzędzi to noże, będące w łaś
ciwie przedm iotam i domowego użytku, trochę narzędzi szewskich (gny- py, szydła), igły, raz w ystępujące gręple. B rak zainteresow ania kupców tarłow skich handlem narzędziam i szedł w parze z nieangażowaniem się w handel surowcami. Wełna, baw ełna, jedw ab darty, wosk, łój, skóry ba
ranie pojaw iają się w nikłych ilościach i mogą świadczyć co najw yżej o próbach skupyw ania niektórych surowców celem ich dalszej odprzedaży hurtow nikom , ale nie o zaopatryw aniu w arsztatów rzem ieślniczych w nie
zbędne do produkcji m ateriały. W prawdzie do grupy surowców lub pół
fabrykatów można by zaliczyć w szystkie tk an in y i część pasm anterii, jako arty k u ły przeznaczone do dalszej przeróbki przez krawców, faktycz
nie jednak większość tych tkanin i ozdób szła bezpośrednio do użytku do
1
712 A N D R Z E J W Y R O B ISZ
mowego i nie trafiała do w arsztatów rzem ieślniczych, a zatem nie m iała w pływ u na ożywienie rzemiosła.
T a b e la 2 Rodzaje tkanin zrabowanych kupcom tarłowskim
Rodzaje tkanin Wartość
tkanin
% ogólnej wartości
tkanin
Tkaniny ogółem 4 809 złp 18 gr 100
w tym:
tkaniny wełniane i półwełniane (aras, ka- łamajka, kamlot, bombasyn, saja, ma-
dzelan, kuczbaja, barchan) 1 988 złp 41,4
tkaniny lniane (płótno, rąbek, drelich,
czwelich) 1 765 złp 18 gr 36,7
tkaniny jedwabne (krepa, kitajka, kapi-
cella, aksamit) 348 złp 7,2
tkaniny bawełniane (bawełnica, bagazja,
musułbas) 332 złp 6,9
tkaniny różne i nieokreślone (pilśń, cyli- cjum, ,,materyja przeworska", szwist,
achrot, zapał, burłas) 376 złp 7,8
Trudno określić pochodzenie w ym ienionych w spisie towarów. Tylko o niektórych można powiedzieć, iż z pewnością b y ły produktam i miejsco
w ym i lub krajow ym i: czapki sprzedaw ane przez tarłowskiego czapnika Mośka, „płótno domowe” , „płótno nie m aglow ane” , „m atery ja przew or
ska” oczywiście z m iasta Przew orska, „rąbek podgórski” niew ątpliw ie z któregoś z ośrodków produkcji płócienniczej w południowej Małopolsce.
Tylko o niektórych można powiedzieć, że z pewnością pochodziły z im portu: korzenie, płótna wrocławskie, szwabskie, moskiewskie, m usułbas znany jako w yrób w sc h o d n i43, bagazja i baw ełnica w ym ieniane w in stru k ta rz u celnym z 1703 r. jako tow ary orm iańskie 44. N ajpraw dopodob
niej im portow ane b y ły w szystkie tkaniny jedwabne, bo chociaż w Polsce w XVII w. rozwinęła, się rodzim a produkcja, oparta na sprowadzanym z zagranicy surowcu 45, to jednak nigdy nie osiągnęła ona większego zna
czenia, a kraj nasz zaopatryw ał się w w yroby jedw abne za granicą, w k ra jach Wschodu (wymieniony w wykazie jedw ab turecki), a przede w szyst
kim we Włoszech. Polska była w XVII w. jednym z najpow ażniejszych odbiorców włoskiego jedw abnictw a, jako że moda polska, lansująca barw ne i wzorzyste tkaniny, skłaniała nie tylko szlachtę, ale naw et mieszkań
ców m ałych m iasteczek — w brew ustaw om przeciw zbytkow i —■ do zao
patryw ania się w im portow ane jedwabie 46. N iew ątpliw ie zagranicznego pochodzenia b y ły też niektóre tk an iny w ełniane, np. aras, gdyż tk an in tak nazyw anych w Polsce nie produkowano. Co do innych nie m am y już takiej pewności, gdyż np. kam loty, bombasyny, saje, m adzelany, barcha
ny, czwelichy, drelichy, kuczbaje były w XVII i XVIII w. w ytw arzane
43 V o l u m i n a l e g u m i . I V, f. 92.
44 T am że, t. V I, f. 134.
45 M. B o g u c k a , G d a ń s k i e r z e m i o s ł o t e k s t y l n e od X V I do p o ł o w y X V I I w i e k u , W ro cła w 106©, s. il23—1125; Z a r y s d z i e j ó w w ł ó k i e n n i c t w a , s. 529.
i46 M. T a s z y с к a, W ł o s k i e j e d w a b n e t k a n i n y o d z i e ż o w e w P o ls c e w p i e r w s z e j p o ł o w i e X V I I w i e k u , W ro cła w 197:1.
H A N D E L W M IA S T E C Z K A C H P O L S K IC H W P O C Z . X V II I W . 713 w różnych ośrodkach tkackich w Polsce, ale b y ły też stale dowożone w znacznych ilościach z zag ra n icy 47. Również kilkakrotnie w ym ieniane w wykazie pończochy mogły 'być zarówno produktem gdańskim (gdyż Gdańsk słynął przez cały XVII w. z wyrobów pończoszniczych48), jak i zagranicznym 49, albo po prostu pochodzić z jakiegoś małego krajow ego ośrodka wytwórczości pończoszniczej, jakim ;był w X V III w. np. Opa
tów 50. Podobnie wszelkie w yroby pasm anteryjne, stanowiące znaczny od
setek zrabow anych kupcom tarłow skim towarów, mogły pochodzić albo z zagranicy, albo z Gdańska, k tó ry był poważnym ośrodkiem produkcji pasm anteryjnej 51, albo z jednego z w ielu m iast i m iasteczek polskich, gdzie rzemiosło żydowskie ze szczególnym upodobaniem specjalizowało się w tej gałęzi wytwórczości 52.
W jaki sposób tow ary im portow ane, a 'także tow ary pochodzące z k ra jow ych, ale odległych od Tarłow a ośrodków produkcji, trafiały do rąk kupców tarłowskich, o ty m źródło milczy. Żaden z poszkodowanych w 1705 r. kupców tarłow skich hurtow nikiem nie był, z w yjątkiem może Erslo, u którego ilość i w artość utraconych tow arów w skazyw ałaby na zainteresow ania nie tylko detalicznym handlem (również w dw a lata póź
niej, w 1707 r., poniósł on dość duże straty , w skazujące na znaczne zaso
by posiadanych przezeń to w a ró w 53). Praw dopodobnie zaopatryw ali się oni w tow ary u hurtow ników w łaśnie w trakcie jarm arków takich, jak w Janowcu. N iew ątpliw ie jednak byli w sam ym Tarłowie kupcy, którzy udaw ali się po tow ary bezpośrednio do Gdańska, K rakowa, Poznania, a naw et do W rocławia, Lipska lub F ran k fu rtu . Wiadomo przecież, że ku- piectwo żydowskie, dzierżące p ry m at w handlu m ałom iasteczkow ym w Polsce w XVII i XVIII w., było bardzo przedsiębiorcze. K upcy żydow
scy z Polski regularnie jeździli na targ i lipskie, do W rocławia i F ran k fu r
tu nad Odrą, do Moskwy (mimo napotykanych na tej drodze trudności), utrzym yw ali stałe ko n takty z Toruniem i Gdańskiem, a za pośrednictw em tych m iast z kupcam i zachodnioeuropejskim i54. W śród tych kontaktów
47 A . M ą o z a ’k, R o la k o n t a k t ó w z z a g r a n ic ą w d z i e j a c h s u k i e n n i c t w a p o ls k ie g o X V I i p i e r w s z e j p o ł o w y X V I I w i e k u , P H X L b ll, 1952; r t e n ż e , S u k i e n n i c t w a w i e l k o p o ls k ie . X I V —X V I I w i e k , W a rsza w a 1®55; M. B o g u c k a , op. cit.; Z a r y s d z i e j ó w w ł ó k i e n n i c t w a , op. cit.
48 G d a ń sk ie p o ń czo ch y są w y m ie n ia n e w in str u k ta r z a c h c eln y ch z 1650 i 1708 r.
(V o lu m in a l e g u m t. liV, f. 164; t. VII, f . 134; por. M . B o g u c k a , op. cit., s. 108).
49 T en sa m in str u k ta r z c e ln y z 1703 r. obok p o ń czo ch g d a ń sk ich w y m ie n ia fr a n c u sk ie i w r o c ła w sk ie (V o l u m i n a l e g u m t. Ш , f. il'34). P or. w zm ia n k i o p o ń czo ch ach w r o c ła w sk ic h w in w e n ta r z u L ejb y J ó z e fo w ic z a w Z a m o ściu (J. M o r g e n - s z t e r n , I n w e n t a r z m i e n i a k u p c a z a m o j s k i e g o L e j b y J ó z e f o w i c z a (1675 r.), „ B iu le ty n Z l H ” .nr 70, 1'969, is. Θ4 nn.).
50 B . M a r k , R z e m i e ś l n i c y ż y d o w s c y w P o lsc e f e u d a l n e j , „ B iu lety n Ż IH ” nr 9—
10, 1954, s. 78.
51 M. B o g u с k a, op . cit., is. 112 ;nn.
5a Р ог. М. В a ł a b a n, H is t o r ia Ż y d ó w w K r a k o w i e i na K a z i m i e r z u 1304— 1868 t. I, K r a k ó w 193(1, is. 311— 31(3; t. П , K r a k ó w 1936, s. 91— 93; II. S с h i p e r, op. cit., s. 219; B . M a r k , op. cit., p a s s im ; J. M o r g e n s z t e r n , O d z i a ła l n o ś c i g o s p o d a r c z e j Ż y d ó w w Z a m o ś c i u w X V I i X V I I w ., „ B iu le ty n Ż IH ” n r 53, 1965, s . 22—24;
R. M a h l e r , Z d z i e j ó w Ż y d ó w w N o w y m S ą c z u w X V I I г X V I I I w ., „ B iu le ty n Ż IH ” nr 35, 19©5, s. 25; T. O p a s · , S y t u a c j a l u d n o ś c i ż y d o w s k i e j w m i a s t a c h sz la c h e c k ic h w o j e w ó d z t w a l u b e l s k i e g o w X V I I I w i e k u , „ B iu lety n Ż IH ” a r 67, 1968, s. 16.
53 P or. A . W y r o b i s z , M a t e r i a ł y d o h is to r i i k u l t u r y m a t e r i a l n e j m i e s z c z a ń s t w a p o ls k i e g o na p o c z ą t k u X V I I I w i e k u , „ K w a rta ln ik H K M ” t. X IX , 1071, nr 1, s. 61— 63.
64 I. S c h i p e r , op. cit., s. 171— 177, 18:2— 185, 233—.235.
714 A N D R Z E J W Y R O B ISZ
stosunki z Lipskiem i W rocławiem były chyba szczególnie ważne 55. K up
cy tarłow scy co najm niej od pierw szej połowy XVII w. byli zaangażowani w w iślany handel zbożem 56, co dawało im możność utrzym ywania- bezpo
średnich kontaktów z Gdańskiem. Z okresu nieco późniejszego, bo z roku 1770, pochodzi w zm ianka o m ieszkających w Tarłowie Icku Szlamie „kup
cu frankw-ortskim” i Icku „kupcu bracław skim ” czy chyba popraw niej
„w rocławskim ” 57, a więc zapewne hurtow nikach utrzym ujących osobiś
cie kontakty z tym i w ielkim i ośrodkami handlow ym i 58.
Znacznie łatw iej, niż pochodzenie towarów, można określić ich prze
znaczenie. Były to w szystko tow ary tanie i pospolite, nie wysokiej ja kości, mogły więc być przeznaczone tylko dla niezamożnej i niew ybred
nej klienteli. Byli to zapewne ubodzy mieszczanie, mieszkańcy Tarłowa, Janow ca i podobnych niewielkich m iasteczek w rejonie środkowej Wisły, prawdopodobnie także chłopi. Nie zaliczała się do tej klienteli zamożna szlachta, choć może i ona niekiedy korzystała z usług kupiectw a tarłow - skiego. Niemiecki podróżnik, de Carossi, w opisie podróży do Polski z lat 1781— 1784 pisał o handlu żydowskim w Opatowie, a więc w mieście blis
kim Tarłowa, tylko nieco większym: „Gdy szlachta okoliczna potrzebuje czego, przyjeżdża ona do Opatowa, nieraz z dość dalekich stron, albo też sprowadza do siebie Żydów z tow aram i” 59.
Wysokość poniesionych przez kupców tarłow skich strat, a w szczegól
ności wartość wiezionych przez nich tow arów i sum y uzyskane na ja r
m arku w Janowcu, dowodzą, że m am y do czynienia z drobnym i przekup
niami. Tylko jeden z poszkodowanych kupców, Erslo, poniósł stra ty w tow arach przekraczające 4 000 złp. Był to najpow ażniejszy z kupców tarłowskich, -być może odgryw ający w ybitniejszą rolę w tam tejszym h an dlu jako hurtow nik. S tra ty innych kupców w ahały się od 123 złp do 864 złp i naw et po doliczeniu stra t w gotówce i odzieży osobistej nie przekra
czały sum kilkusetzłotow ych, w dwóch tylko w ypadkach nieco przew yż
szając sumę tysiąca złp. S traty poniesione w samej gotówce były rów nież skromne: od 160 złp do 362 złp, co oznacza, że w takich ram ach mie
ściły się obroty handlowe na jarm ark u w Janowcu.
Wysokość stra t nie w yrażała chyba najbardziej typow ej stru k tu ry m a
jątkow ej kupiectw a małomiasteczkowego. W ty m sam ym okresie (pierw
sza połowa XVIII w.) w podobnych okolicznościach (tzn. w w yniku ra bunku) pow racający z jarm ark u w Smile kupiec Lejzor Lisieński stracił 20 000 złp, Żydzi niem irow scy napadnięci w Tulczy stracili 40 000 złp, pow racający z jarm ark u w W innicy Żydzi chm ielniccy postradali 18 000
55 'Por. liczn e w z m ia n k i o 'barchanie lipbkim , ręczn ik a c h w r o c ła w sk ic h , rą b k u w r o c ła w sk im , d relich u w r o c ła w sk im , ręk a w ic z k a c h i p o ń czoch ach w r o c ła w sk ic h u -Lejby J ó zefo w icza w Z am ościu w 1675 r. (J. M o r g θ n s z t e r -n, I n w e n t a r z m i e n i a k u p c a z a m o j s k i e g o , s. 64 nn.; t e j ż e , O d z i a ła l n o ś c i g o s p o d a r c z e j Ż y d ó w w Z a m o ś c i u w X V I i X V I I w ., cz. 2, „ B iu lety n Ż IH ” таг 36, 1·9β5, s. 13).
δβ Ο u d zia le T arłow a w w iś la n y m h a n d lu zb o żo w y m zob. A'GAD, A SK XĽVH, 103c, k. 12; A G A D , A rch. Z a m o y sk ich 2>310, .s. 1—-2; por. H. O b u c h ó w s k a -P y s i o - w a, H a n d e l w i ś l a n y w p i e r w s z e j p o ł o w i e X V I I w i e k u , W ro cla w 1964, s. 75, 80, tab.
9, 1Ό i 1-1 na s. 135—-137, tato. 23 i >24 na s. 149— 150; A . W y r o b i s z , H a n d e l w Solc u n a d W i s ł ą do ko ń c a X V I I I w i e k u , -PH ÖJVII, 1'966, n r 1, в. Э5, 38.
57 AGA-D, A rch. Z a m o y sk ich 2808, is. !13;Э— 140.
58 W p in k a s ie kahialu w D ro h o b y czu za c h o w a ły s ię sp isy za jęć h a n d lo w y ch ta m te jsz y c h Ż y d ó w z 1742 i 1;753 r., w k tó ry ch w y m ie n ia s ię m . in. n a stęp u ją ce k a te g o r ie h u rto w n ik ó w : k-upcy g d a ń sc y , w r o c ła w sc y , fararakruirccy i r a w ic c y . Zoto. J. W i к 1 e r Z d z i e j ó w Ż y d ó w w D r o h o b y c z u (od r. 1648 do u p a d k u R z e c z y p o s p o l i t e j ) , „ B iu lety n Ż IH ” nr 71—72, 1969, s. 45, 01. P or. I. S c h i p e r , op. cit., s. 266.
39 Cyt. w g I. S c h i p e r a, op. cit., s. 30θ—30.9.
