Prof. dr hab. Leszek Garlicki Redakcja, skład i łamanie
Violet Design / Wioletta Kowalska Korekta streszczenia
David Malcolm
Projekt okładki i stron tytułowych Karolina Zarychta
www.karolined.com Na okładce
fragment zdjęcia z zasobów Unsplash (domena publiczna) Adrien Olichon
© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
ISBN 978-83-7865-799-6
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
Wykaz skrótów 11
Wstęp 13
Rozdział I
Procesy reprywatyzacyjne w państwach
Europy Środkowo-Wschodniej 29
1. Wstęp 29
2. Zmiany w strukturze własnościowej po II wojnie światowej ,
ogólne założenia i cele procesów reprywatyzacyjnych 34 3. Rola ETPC w transformacji ustrojowej i procesach
reprywatyzacyjnych w państwach EŚW 53
Rozdział II
Element podmiotowy zobowiązań do ochrony
prawa własności w procesach reprywatyzacyjnych 75
1. Wstęp 75
2. Właściwość podmiotowa ETPC 76
2.1. Zasady ogólne 76
2.2. Właściwość podmiotowa ETPC w sprawach
reprywatyzacyjnych 80
3. Zakaz dyskryminacji 88
3.1. Zasady ogólne 88
3.2. Zakaz dyskryminacji w EKPC, Protokole nr 12 do EKPC
i art. 26 MPPOiP 90
3.3. Kryterium obywatelstwa i kryterium stałego zamieszkania
w orzecznictwie ETPC 96
3.4. Kryterium obywatelstwa w orzecznictwie Komitetu
Praw Człowieka 105
3.5. Zróżnicowane traktowanie poszczególnych grup
osób poszkodowanych 111
3.5.1. Wstęp 111 3.5.2. Orzecznictwo na podstawie EKPC 112 3.5.3. Orzecznictwo Komitetu Praw Człowieka 114
4. Wnioski 118
Rozdział III
Element przedmiotowy zobowiązań do ochrony prawa własności
w procesach reprywatyzacyjnych 125
1. Wstęp 125
2. Prawa majątkowe chronione na podstawie art. 1 Protokołu nr 1
do EKPC 126
3. Ochrona „istniejących” praw majątkowych 134 3.1. Jednorazowy charakter pozbawienia praw majątkowych 143 3.2. Brak obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej
przed wejściem w życie Protokołu nr 1 144 3.3. Brak obowiązku przywrócenia prawa własności
odebranego przed wejściem w życie Protokołu nr 1 148 4. Prawa reprywatyzacyjne jako nowe prawa majątkowe 150 5. Ochrona praw majątkowych w formie legitymowanego
oczekiwania 153
6. Wnioski 168
Rozdział IV
Pojęcie ingerencji w prawo własności i warunki
jej dopuszczalności w świetle art. 1 Protokołu nr 1 171
1. Wstęp 171
2. Typologia ingerencji w prawo własności 173
2.1. Zagadnienia wstępne 173
2.2. Ingerencja w postaci pozbawienia prawa własności 178 2.3. Ingerencja w postaci uregulowania sposobu
korzystania z prawa własności 180
2.4. Ingerencja w swobodne korzystanie z prawa własności 181 3. Przesłanki dopuszczalności ingerencji w prawo własności 183
3.1. Zagadnienia wstępne 183
3.2. Przesłanka legalności 183
3.3. Przesłanka uzasadnionego celu 187 3.4. Przesłanka proporcjonalności 191 3.5. Obowiązek zapewnienia efektywnej ochrony prawnej 193
4. Wnioski 193
Rozdział V
Ingerencje w prawo własności w procesach reprywatyzacyjnych z perspektywy art. 1
Protokołu nr 1 195
1. Wstęp 195
2. Pozbawienie prawa własności de iure przed ratyfi kacją
Protokołu nr 1 do EKPC 199
3. Pozbawienie prawa własności de iure po ratyfi kacji
Protokołu nr 1 do EKPC 204
3.1. Retrospektywne uchylenie przepisów przyznających
prawa majątkowe 205
3.2. Retrospektywne ograniczenie możliwości dochodzenia
odszkodowania za pozbawienie prawa własności 209 3.3. Wprowadzenie obowiązku zwrotu prawa własności
byłym właścicielom 211
3.4. Unieważnienie umów sprzedaży w celu zwrotu
prawa własności byłym właścicielom 213
3.5. Inne przypadki 218
4. Pozbawienie prawa własności de facto 219 4.1. Odmowa zwrotu prawa własności 219 4.2. Uchylenie prawomocnych orzeczeń przyznających
prawa majątkowe 222
4.3. Brak zwrotu prawa własności w sytuacji konkurencyjnych
tytułów prawnych 229
4.4. Potwierdzenie spadku wartości praw majątkowych 234
4.5. Konkluzje 237
5. Ingerencja polegająca na uregulowaniu sposobu korzystania
z prawa własności 239
6. Ingerencja w prawo do swobodnego korzystania
z prawa własności 244
6.1. Brak realizacji orzeczeń przyznających prawa majątkowe 244 6.2. Praktyczna niemożność realizacji praw majątkowych 255
7. Wnioski 257
Rozdział VI
Element czasowy zobowiązań do ochrony
prawa własności w procesach reprywatyzacyjnych 259
1. Wstęp 259
2. Zasada nieretroaktywności stosowania EKPC 260
3. Sytuacje ciągłe 262
3.1. Uwagi wstępne 262 3.2. Rozwój koncepcji sytuacji ciągłych w orzecznictwie
na podstawie EKPC 264
3.3. Sytuacje ciągłe a ochrona prawa własności
w procesach reprywatyzacyjnych 275
4. Wnioski 286
Rozdział VII
Skutki naruszenia zobowiązań do ochrony
prawa własności w procesach reprywatyzacyjnych 289 1. Obowiązek wykonania orzeczenia ETPC 289 2. Zasądzenie i realizacja środków indywidualnych 292
2.1. Uwagi wstępne 292
2.2. Geneza prawa do odszkodowania za naruszenie
zobowiązania do poszanowania prawa własności 294 2.3. Zakres obowiązków państw wynikających
z art. 41 EKPC 297
3. Obowiązek naprawienia szkody materialnej i standard
odszkodowawczy 302
3.1. Odszkodowanie niezwłoczne 307
3.2. Odszkodowanie odpowiednie 308
3.2.1. Pozbawienie mienia na podstawie prawa
bez odpowiedniego odszkodowania 312 3.2.2. Pozbawienie mienia bez podstawy prawnej 316 3.2.3. Proces szacowania odszkodowania 322
3.3. Odszkodowanie efektywne 324
4. Zadośćuczynienie za szkody niematerialne 325 5. Odszkodowania za szkody wynikające z ingerencji
w prawa majątkowe w procesach reprywatyzacyjnych 328 5.1. Odszkodowanie w kwocie stanowiącej
równowartość szkody 330
5.1.1. Szkoda spowodowana obowiązkiem zwrotu
własności byłym właścicielom 331 5.1.2. Szkoda spowodowana unieważnieniem
umów sprzedaży w celu zwrotu własności
byłym właścicielom 332
5.1.3. Szkoda spowodowana uchyleniem prawomocnych orzeczeń przyznających prawa majątkowe 334 5.1.4. Szkoda spowodowana brakiem zwrotu własności
w sytuacji konkurencyjnych tytułów prawnych 336
5.1.5. Szkoda spowodowana brakiem realizacji orzeczeń przyznających prawa majątkowe 337 5.2. Odszkodowania w kwocie niższej niż wysokość szkody 341
5.2.1. Szkoda spowodowana retrospektywnym ograniczeniem możliwości dochodzenia
odszkodowania za pozbawienie mienia 342 5.2.2. Szkoda spowodowana obowiązywaniem
systemu czynszów regulowanych 343 5.2.3. Szkoda spowodowana praktyczną niemożnością
realizacji potwierdzonych reprywatyzacyjnych
praw majątkowych 345
5.3. Brak odszkodowania 348
6. Uwagi podsumowujące 350
7. Środki generalne 354
7.1. Wykonanie wyroku identyfi kującego jednostkowy
problem prawny 355
7.2. Wykonanie wyroków pilotażowych 355
7.3. Wnioski 363
Rozdział VIII
Ustawodawstwo reprywatyzacyjne
w świetle wytycznych ETPC 365
1. Wstęp 365
2. Obowiązek poszanowania zasady praworządności – postulaty dotyczące jakości stanowienia i stosowania
prawa krajowego 366
3. Zastosowanie doktryny szerokiego marginesu oceny 375 4. Obowiązek terminowej realizacji zobowiązań
reprywatyzacyjnych 382
5. Uwzględnienie argumentu zdolności fi nansowych państwa 383 6. Obowiązek wyważenia sprzecznych interesów 386 6.1. Równowaga interesów w relacji państwo–jednostka 387 6.2. Równowaga interesów w relacjach pomiędzy
jednostkami 387
6.2.1. Wyważenie interesów aktualnych
i dawnych właścicieli 388
6.2.2. Wyważenie interesów kilku grup poszkodowanych 395 6.2.3. Wyważenie interesów dawnych właścicieli
i potrzeby legitymizacji aktualnego
stanu prawnego 396
7. Obowiązek zgodności działań państw z przepisami EKPC 398 8. Obowiązek rekompensaty szkód wynikających
z ingerencji państwa w prawa majątkowe 406 9. Wpływ orzeczeń ETPC na prawo i praktykę krajową 408
Zakończenie 411
Summary 421
Bibliografia 427
Wykaz orzecznictwa, aktów prawnych
i innych dokumentów 439
Akty prawne
dekret warszawski – dekret z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytko- waniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz. U. Nr 50, poz. 279 ze zm.)
EKPC / Konwencja – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupeł- niona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.)
Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.)
konwencja wiedeńska – Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 1969 r. (Dz. U.
z 1990 r. Nr 74, poz. 439)
MPPOiP / Pakt – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycz- nych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167)
Protokół nr 1 – Protokół Nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzony w Paryżu dnia 20 marca 1952 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175)
Protokół nr 12 – Protokół Nr 12 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzony w Rzymie dnia 4 listopada 2000 r.
Inne
EKomPC / Komisja – Europejska Komisja Praw Człowieka EPS – Europejski Przegląd Sądowy EŚW – Europa Środkowo-Wschodnia ETPC / Trybunał – Europejski Trybunał Praw Człowieka FTK – Federalny Trybunał Konstytucyjny
KPC / Komitet – Komitet Praw Człowieka NSA – Naczelny Sąd Administracyjny ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych
PiP – Państwo i Prawo
RE – Rada Europy
SN – Sąd Najwyższy
STSM – Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej TK – Trybunał Konstytucyjny
Proces transformacji ustrojowej, który rozpoczął się pod koniec lat 80.
XX w. w państwach Europy Środkowo -Wschodniej, związany był z inge- rencjami władz w istniejące stosunki własnościowe. Ingerencje te miały miejsce zarówno w ramach procesów zainicjowanych przez dawnych wła- ścicieli, którzy rozpoczęli starania o odzyskanie mienia odebranego im przez władze komunistyczne, jak i w ramach działań demokratycznych władz wdrażających z własnej inicjatywy przepisy reprywatyzacyjne. Rów- nocześnie „nowe demokracje”, włączając się w obszar europejskiej prze- strzeni prawnej, przystępowały do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
1, związując się bez wyjątków Protokołem nr 1 do Konwencji
2, chroniącym prawo własności, oraz uznawały mechanizmy kontrolne przewidziane w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatel- skich i Politycznych
3oraz w Protokole Fakultatywnym do Paktu
4.
Rozwiązania reprywatyzacyjne (przy założeniu braku istnienia jed- nego modelu reprywatyzacji) wprowadzane i stosowane przez poszcze- gólne państwa stały się źródłem licznych skarg do międzynarodowych organów ochrony praw człowieka, przede wszystkim do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
5, ale też w pewnym zakresie Komitetu
1 Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm., CETS No. 005.
2 Dz. U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175 ze zm., CETS No. 009.
3 Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167.
4 Dz. U. z 1994 r. Nr 23, poz. 80.
5 Europejska Komisja Praw Człowieka oraz Europejski Trybunał Praw Człowieka okreś- lane są w niniejszej pracy zbiorczo jako organy kontrolne stworzone na podstawie EKPC.
Wszystkie powoływane w niniejszej rozprawie orzeczenia ETPC pochodzą z ofi cjalnej bazy danych Rady Europy HUDOC, zob. http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/Pages/search.
aspx# (dostęp: 18.01.2019 r.). Europejski Trybunał Praw Człowieka jest organem sądowym utworzonym na podstawie EKPC. Do 1998 r. równolegle z Trybunałem funkcjonowała Europejska Komisja Praw Człowieka. W monografi i analizie poddane zostało zarówno orzecznictwo Komisji, jak i Trybunału. Każdorazowo zaznaczono, które orzeczenia zostały
Praw Człowieka
6. W trakcie procesów reprywatyzacyjnych ujawniły się bowiem słabości krajowych systemów prawnych, będące konsekwen- cją wieloletniego obowiązywania rządów komunistycznych, polegające na niewydolności systemu administracyjnego, korupcji czy niestabilno- ści prawa
7.
Na orzecznictwo międzynarodowych organów ochrony praw czło- wieka w kontekście procesów reprywatyzacyjnych w państwach EŚW należy spojrzeć z perspektywy faktu, że procesy te były zasadniczo motywo- wane potrzebą naprawienia krzywd wyrządzonych przez władze komuni- styczne poprzez odebranie własności bez odszkodowania. We wszystkich państwach EŚW po II wojnie światowej przeprowadzone zostały procesy prowadzące do pozbawienia własności, najczęściej w drodze nacjonali- zacji, wywłaszczeń i konfi skat. Odebranie przez państwo własności pry- watnej i skupienie jej w rękach państwa stało się podstawowym środkiem wprowadzania socjalistycznego modelu gospodarki.
Działania władz komunistycznych prowadzące do pozbawienia włas- ności były skierowane nie tylko wobec majątków obywateli, lecz także
wydane przez Komisję, pozostałe pochodzą od Trybunału. Z uwagi na fakt, że Komisja za- kończyła funkcjonowanie w 1998 r., a zasady wykształcone w jej orzecznictwie zostały na- stępnie rozwinięte przez Trybunał, zawarte w monografi i wnioski i opinie będą odnoszone do Trybunału, a nie do obu organów kontrolnych.
Europejski Trybunał Praw Człowieka wydaje orzeczenia mające charakter wiążący dla państw stron Konwencji. Orzeczenia te to wyroki i postanowienia. W niniejszej monografi i, odmiennie niż w polskim tekście urzędowym Konwencji o ochronie praw człowieka i podsta- wowych wolności opublikowanym w Dzienniku Ustaw, jako odpowiednik terminu decision stosowany jest termin „postanowienie”, zgodnie z terminologią polskiego języka prawniczego, który w odniesieniu do orzeczeń sądowych posługuje się pojęciami wyroku oraz postano- wienia, zaś termin „decyzja” pozostawia dla określenia rozstrzygnięć administracyjnych.
Por. L. Garlicki, Przedmowa (w:) Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wol- ności, t. 1, Komentarz do artykułów 1–18, red. L. Garlicki, Warszawa 2010, s. VIII.
6 Komitet Praw Człowieka funkcjonuje na podstawie Międzynarodowego Paktu Praw Oby- watelskich i Politycznych. Zgodnie z postanowieniami Protokołu Fakultatywnego do Mię- dzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych Komitet posiada kompetencję do rozpatrywania zawiadomień indywidualnych. Jurysdykcję KPC do przyjmowania zawia- domień indywidualnych uznają wszystkie państwa EŚW będące stronami EKPC. Przedmio- tem monografi i są zbowiązania do ochrony prawa własności na podstawie art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji. W ograniczonym zakresie w celach porównawczych przeprowadzone zostaną także rozważania na podstawie orzecznictwa KPC.
7 L. Damsa, Th e Transformation of Property Regimes and Transitional Justice in Central Eastern Europe. In Search of a Th eory, Birmingham 2016, s. 85.
dóbr należących do innych państw, cudzoziemców i cudzoziemskich osób prawnych. W doktrynie socjalistycznej dominował pogląd, że ówczesne prawo międzynarodowe nie otacza własności nietykalnością, a każdy naród ma prawo do decydowania o swoim ustroju społeczno-gospodar- czym. Stąd wysuwana była konkluzja, że w przypadku podjęcia przez państwo działań skutkujących pozbawieniem mienia krajowców oraz obcokrajowców, tym ostatnim nie przysługują żadne szczególne upraw- nienia w porównaniu do uprawnień obywateli. Z prawa międzynarodo- wego nie płynie obowiązek wypłaty odszkodowania za nacjonalizację ani dla cudzoziemców, ani dla własnych obywateli, a jeżeli odszkodo- wania były wypłacane, było to skutkiem realizacji dobrowolnie uchwa- lonych przez państwo przepisów ustawowych je przewidujących bądź umów dwustronnych pomiędzy zainteresowanymi państwami
8. Takie podejście do ochrony mienia cudzoziemców kontrastowało zasadni- czo z dominującym w doktrynie prawa międzynarodowego publicz- nego poglądem, że w przypadku odebrania mienia cudzoziemcom mają oni prawo do odpowiedniego odszkodowania
9. Spory pomiędzy pań- stwami komunistycznymi a państwami Europy Zachodniej wokół pro- blemów wynikłych z nacjonalizacji rozwiązywano głównie na drodze dyplomatycznej lub poprzez zawieranie tzw. umów indemnizacyjnych.
Ze względu na duże zaangażowanie kapitału zagranicznego w sektorze wytwórczym w Polsce
10ówczesne władze znakomicie zdawały sobie sprawę, że brak wypłaty odszkodowań doprowadziłby do gospodarczej izolacji Polski, co byłoby wyjątkowo niekorzystne w okresie odbudowy po zniszczeniach wojennych
11. Podobna motywacja kierowała działa- niami pozostałych państw komunistycznych. Mimo założeń doktry- nalnych, które nie przewidywały obowiązku rekompensaty w wyniku nacjonalizacji, państwa te, chcąc zrekompensować cudzoziemcom utratę mienia, zawarły liczne tzw. umowy indemnizacyjne. W latach 1948–1971
8 M. Lachs, Nacjonalizacja i rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych (Zagadnie- nia prawne), PiP 1958, z. 2, s. 522.
9 W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemo- we, Warszawa 2004, s. 205.
10 R. Andrzejczyk, Polityka państwa polskiego wobec roszczeń zagranicznych powstałych w wyniku nacjonalizacji przeprowadzonej po II wojnie światowej. Przykład dwustronnych umów odszkodowawczych, „Polityka i Społeczeństwo” 2015, nr 4(13), s. 91.
11 W. Dudek, Międzynarodowe aspekty nacjonalizacji w Polsce, Warszawa 1976, s. 71.
Polska związała się 12 umowami indemnizacyjnymi
12, na mocy których wypłacone zostały znaczne kwoty w postaci „globalnych ryczałtowych odszkodowań”
13. Także pozostałe państwa komunistyczne zawierały takie umowy
14. Pewnymi odrębnościami charakteryzowała się natomiast wypłata odszkodowań dla cudzoziemców w NRD, co wynikało z charak- teru prawnego tego państwa
15.
Za podział zryczałtowanych kwot odszkodowań odpowiadały rządy państw, z którymi poszczególne państwa podpisały umowy. Postanowie- nia układów zawartych np. przez Polskę wyraźnie wskazują, że w przy- padku wypełnienia kontraktów państwo jest zwolnione od odpowie- dzialności wobec podmiotów, których prawa zostały dotknięte przez polskie przepisy o przejęciu własności przez państwo i inne naruszające
12 Polska zawarła 12 umów indemnizacyjnych z rządami państw Europy Zachodniej oraz USA i Kanady: Francji, Szwajcarii i Liechtensteinu, Szwecji, Danii, Wielkiej Brytanii, Nor- wegii, Stanów Zjednoczonych, Belgii i Luksemburga, Grecji, Holandii, Austrii i Kanady.
Szerzej na temat umów indemnizacyjnych zawartych przez państwa Europy Środkowo- -Wschodniej po II wojnie światowej patrz m.in. M. Muszyński, Przejęcie majątków niemiec- kich przez Polskę po II wojnie światowej. Studium prawnomiędzynarodowe i porównawcze, Warszawa 2002, s. 90–114.
13 Na podstawie umów indemnizacyjnych Polska wypłaciła:
– na rzecz Francji – 65,5 mln USD, – na rzecz Danii – 5,7 mln koron duńskich,
– na rzecz Szwajcarii i Liechtensteinu – 52.500.000 franków szwajcarskich, – na rzecz Szwecji – 116 mln koron szwedzkich,
– na rzecz Wielkiej Brytanii – 5.465.000 funtów szterlingów, – na rzecz Stanów Zjednoczonych – 40 mln USD,
– na rzecz Belgii i Luksemburga – 600 mln franków belgijskich, – na rzecz Holandii – 9.050.000 guldenów,
– na rzecz Grecji – 230.000 USD,
– na rzecz Austrii – 71.500.000 szylingów austriackich, – na rzecz Kanady – 1.225.000 dolarów kanadyjskich,
– na rzecz Norwegii – roszczenia zniesiono na zasadzie wzajemności.
14 Były to m.in.: umowa brytyjsko-jugosłowiańska z dnia 23 grudnia 1948 r.; umowa bry- tyjsko-czechosłowacka z dnia 28 sierpnia 1949 r.; umowa węgiersko-amerykańska z dnia 6 marca 1973 r.; umowa bułgarsko-włoska z dnia 26 czerwca 1965 r.; umowa austriacko- -wschodnioniemiecka z dnia 21 sierpnia 1987 r.; umowa szwedzko-wschodnioniemiecka z dnia 24 października 1986 r.; umowa kanadyjsko-rumuńska z dnia 13 lipca 1971 r.; umowa kanadyjsko-węgierska z dnia 1 czerwca 1970 r. Więcej przykładów: B. Weston, R. Lillich, D. Bederman, International Claims: Th eir Settlement by Lump Sum Agreements, 1975–1995, New York 1999, s. 97 i n.
15 M. Muszyński, Wywłaszczenia w NRD i sposób ich regulacji w procesie zjednoczenia Nie- miec, „Prawo Europejskie i Międzynarodowe” 2003, nr 2.
prawa własności
16. Poprzez przekazanie „globalnego ryczałtowego od- szkodowania” następowało zaspokojenie roszczeń państwa (a także jego obywateli i osób prawnych), z którym zawierana była umowa, w zakre- sie, w jakim na mocy przepisów prawa polskiego nastąpiła nacjonalizacja lub wywłaszczenie
17.
W wyniku zawartych umów indemnizacyjnych zaspokojone zostały żądania państw, z którymi je zawarto, oraz jednostek i podmiotów praw- nych, mających odpowiednio obywatelstwo lub siedzibę w tych pań- stwach
18. Ustawodawstwa państw komunistycznych nie przewidywały natomiast rekompensat dla własnych obywateli i osób prawnych oraz osób czy podmiotów obcych nieobjętych umowami indemnizacyjnymi. Jed- nostki i podmioty prawne zostały pozbawione własności bez odszkodo- wań. Próbę zaspokojenia tych roszczeń podjęły na początku lat 90. XX w.
nowe demokratyczne władze państw EŚW w drodze procesów restytu- cyjno-odszkodowawczych. Z całą mocą należy stwierdzić, że w żadnym z tych państw nie wprowadzono ustawodawstwa, które przewidywałoby zaspokojenie wszelkiego rodzaju szkód każdej z poszkodowanych jedno- stek czy każdego z podmiotów. Przepisy restytucyjne miały charakter ogra- niczony zarówno pod względem przedmiotowym, jak i podmiotowym.
Skutkiem powojennych nacjonalizacji była w szerokim ujęciu sytuacja, w której część jednostek i podmiotów została zaspokojona bezpośrednio
16 W tym kontekście warto zauważyć, że jest to okoliczność, która powinna być brana pod uwagę przez Trybunał w trakcie orzekania. Zrealizowanie przez Polskę zobowiązania wypła- ty odszkodowań globalnych wynikające z zawartych umów międzynarodowych skutkować powinny pozbawieniem podmiotów pochodzących z państw, z którymi zawarto umowy, statusu ofi ary, jeżeli zdecydowałyby się one na złożenie skarg do Trybunału w związku z dawnymi nacjonalizacjami bądź współcześnie uchwalonymi przepisami restytucyjnymi.
Warto jednak podkreślić, że w żadnej ze spraw, jak się wydaje, którą rozpatrywał Trybunał, a w której taka kwestia pojawiła się i została przez rząd podniesiona, nie była ona podstawą rozstrzygnięcia. Por. sprawa Pikielny i inni przeciwko Polsce, w której jeden ze skarżących posiadał obywatelstwo brytyjskie. Postanowienie ETPC z dnia 18 września 2012 r. w sprawie Pikielny v. Polska, 3524/05.
17 J. Barcz, Opinia prawna w sprawie relacji między układami indemnizacyjnymi zawarty- mi przez Polskę z dwunastoma państwami zachodnimi a dekretem z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy, ze szczególnym uwzględnieniem aspektów międzynarodowoprawnych, http://www.um.warszawa.pl (do- stęp: 19.12.2018 r.).
18 Umowy indemnizacyjne zawierane w związku ze skutkami II wojny światowej były przedmiotem badania przez ETPC i nie są przez niego co do istoty kwestionowane. Por. wy- rok ETPC z dnia 2 lutego 2006 r. w sprawie Melchior v. RFN, 66783/01.
po wojnie zgodnie z obowiązującymi zasadami prawa międzynarodowego w oparciu o umowy indemnizacyjne, część jednostek i podmiotów została zaspokojona całościowo bądź częściowo poprzez zastosowanie ustaw reprywatyzacyjnych, natomiast część nie została zaspokojona w ogóle do dziś. Ponadto w niektórych przypadkach w wyniku reprywatyzacji dochodziło do ingerencji w prawa osób aktualnie władających majątkiem.
Sytuacje te zrodziły szereg wątpliwości, które podnoszono, mając na uwa- dze zobowiązania prawnomiędzynarodowe państw EŚW, w szczególności w dziedzinie ochrony praw człowieka. Jednostki nieusatysfakcjonowane rezultatem przeprowadzonej reprywatyzacji bądź wręcz te, które odniosły w jej rezultacie szkody majątkowe, zarzucały, że działania państw w tym obszarze stanowiły naruszenie prawa własności gwaranto wanego w art. 1 Protokołu nr 1 do EKPC.
Na tle skarg składanych do ETPC pojawił się szereg zagadnień praw-
nych o podstawowym znaczeniu, których rozważenie miało doprowadzić
do określenia treści zobowiązań państw na podstawie art. 1 Protokołu
nr 1 i w konsekwencji zakresu ich odpowiedzialności związanej z ewen-
tualnym naruszeniem zobowiązań. Czy z prawa międzynarodowego
publicznego, szczególnie EKPC, można bezpośrednio wywodzić prawo
do restytucji lub odszkodowania? Jaki standard ochrony prawa włas-
ności w procesach reprywatyzacyjnych musi zapewnić prawo krajowe
w świetle zobowiązań państw wynikających z EKPC? Czy jest to standard
odpowiadający standardowi wywodzonemu z prawa międzynarodowego
publicznego zmierzający do pełnego wyrównania szkody, według któ-
rego zaspokojenia oczekiwali po wojnie cudzoziemcy, czy jest to stan-
dard, w którym ETPC, uwzględniając uwarunkowania transformacyjne,
mógłby zaakceptować szeroki margines oceny państw co do sposobu
wywiązania się z obowiązku ochrony własności. Poza tymi zagadnieniami
o charakterze ogólnym wpływające skargi dały impuls do rozważenia sze-
regu kwestii o charakterze szczegółowym: sposobu interpretacji zasady
nieretroaktywności w odniesieniu do oceny działań państw, których
skutki rozciągają się na okres zarówno przed ratyfi kacją Konwencji i Pro-
tokołu nr 1, jak i po ratyfi kacji; typologii naruszeń Konwencji w kontek-
ście czasu ich trwania; zakresu odpowiedzialności państw w odniesieniu
do realizacji roszczeń odszkodowawczych obiecanych bądź gwaran-
towanych przez państwa jeszcze w okresie przed związaniem się Kon-
wencją, które nie zostały przez państwa zrealizowane; określenia kręgu
podmiotów uprawnionych do reprywatyzacji, w tym dopuszczalności różnicowania uprawnień poszczególnych poszkodowanych grup, czy ustalania kryteriów warunkujących uzyskanie rekompensat; obowiązków w zakresie rzetelnej legislacji ciążących na państwach przeprowadzają- cych procesy reprywatyzacyjne, a także metod szacowania odszkodowań, które powinny znaleźć zastosowanie w przypadkach działań stanowią- cych ingerencję w prawo własności niespełniającą przesłanek przewidzia- nych we wzorcu kontrolnym, który stanowi art. 1 Protokołu nr 1.
Ponad 25-letni okres, który upłynął od momentu związania się przez państwa EŚW Europejską Konwencją Praw Człowieka i duża liczba judy- katów wydanych w tym okresie, uprawnia do podjęcia głębszej refl eksji co do podejścia, jakie organy kontrolne Konwencji zajęły w odniesieniu do procesów reprywatyzacyjnych.
Przedmiot niniejszej monografi i stanowi analiza zagadnienia zobowią- zań ciążących na państwach Europy Środkowo-Wschodniej do ochrony prawa własności na podstawie art. 1 Protokołu nr 1 do EKPC w trakcie wprowadzania przez nie rozwiązań reprywatyzacyjnych. Tezą badaw- czą pracy jest uznanie, że zakres zobowiązań do poszanowania prawa własności w procesach restytucyjno-odszkodowawczych jest odmienny od zakresu zobowiązań do poszanowania prawa własności w sytuacjach, które nie są determinowane transformacją ustrojową. Problemy reprywa- tyzacyjne doprowadziły do wykształcenia się orzecznictwa o geografi cznie ograniczonym oddziaływaniu, co było efektem kontekstu, w którym doszło do naruszeń i stosowanego przez organy kontrolne Konwencji marginesu oceny działań podejmowanych przez państwa. Ponieważ organy te zdecy- dowanie odrzucają możliwość stosowania „podwójnych standardów” dla poszczególnych grup państw, teza została zweryfi kowana poprzez podjęcie rozważań nad tym, czy kontekst transformacji ustrojowych, które zaszły w państwach EŚW, był na tyle ważki, iż pozwolił Komisji i Trybunałowi na wyróżnienie odrębnych zobowiązań od tych istniejących w innych sytuacjach ingerencji w prawo własności, bądź pozwolił na doprecyzowa- nie, na potrzeby tych szczególnych okoliczności, istniejących standardów.
W pracy przyjęto dogmatyczne założenie o spójności i niesprzeczności zobowiązań wynikających z Konwencji
19.
19 Pojęcie ingerencji w prawa i wolności gwarantowane w EKPC rozumiane jest podob- nie jak w prawie konstytucyjnym. Ingerencja prowadząca do zawężenia zakresu ochrony
W treści art. 1 Protokołu nr 1 zarówno w wersji angielskiej, jak i fran- cuskiej używane są różne pojęcia na określenie przedmiotu ochrony: mie- nie, własność. Trybunał w sprawie Handyside przeciwko Zjednoczonemu Królestwu wyraźnie wskazał, że przepis ten chroni prawo własności
20. Dlatego też w pracy pojęcia mienia, własności, ale też praw majątkowych (własnościowych) oraz w szczególnym kontekście pracy praw restytu- cyjnych czy reprywatyzacyjnych będą używane zamiennie na określenie przedmiotu ochrony.
Zdefi niowanie zobowiązań do ochrony mienia w procesach repry- watyzacyjnych zostało dokonane w oparciu o orzecznictwo Europejskiej Komisji Praw Człowieka oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Podstawą analizy były orzeczenia podnoszące zarzuty dotyczące domnie- manych nieprawidłowości w procesach uzyskiwania rekompensat lub odzyskiwania mienia odebranego przed związaniem się przez poszcze- gólne państwa Protokołem nr 1. Przedmiotem monografi i nie są objęte sprawy, w których poruszono z kolei zagadnienie „prywatyzacji”, czyli przekazywania mienia w ręce właścicieli prywatnych. Na tle sporów wyni- kłych z tych procesów Trybunał wielokrotnie dochodził do konkluzji o naruszeniu prawa własności, jednakże zarówno okoliczności prawne, które prowadziły do stwierdzenia naruszenia, jak i konsekwencje były odmienne od spraw dotyczących procesów reprywatyzacyjnych
21.
Przedstawienie w monografi i rozważań na temat zobowiązań państw do ochrony prawa własności w procesach reprywatyzacyjnych ma n a celu uzupełnienie dotychczas prowadzonych w tym przedmiocie badań nauko- wych. Należy podkreślić, że ze względu na szczególną rolę Konwencji w europejskim obszarze prawnym jest ona aktem prawnym poddanym szczególnie dogłębnej refl ekcji. Przedmiotem zainteresowania doktryny, zarówno krajowej, jak i zagranicznej, były poszczególne przepisy mate- rialne i proceduralne Konwencji, a także sam system kontrolny i jego
danego prawa będzie zgodna z Konwencją, jeżeli zostanie dokonana przy poszanowaniu określonych w niej zasad. Por. K. Wojtyc zek, Granice ingerencji ustawodawczej w sferę praw człowieka w Konstytucji RP, Kraków 1999, s. 64.
20 Wyrok ETPC z dnia 7 grudnia 1976 r. w sprawie Handyside v. Zjednoczone Królestwo, 5493/72, pkt 63.
21 Por. m.in. wyrok ETPC z dnia 15 czerwca 2006 r. w sprawie Zlinsat, Spol. S R.O. v. Buł- garia, 57785/00; wyrok ETPC z dnia 18 marca 2008 r. w sprawie Dacia S.R.L. v. Mołdawia, 3052/04.
nieustające reformy
22, metody interpretacyjne stosowane przez Europej- ski Trybunał Praw Człowieka
23oraz zasady odpowiedzialności państw stron Konwencji
24. Ponadto stały rozwój orzecznictwa wynikający z faktu, iż Trybunał konsekwentnie od lat 70. XX w. stosuje metodę interpreta- cyjną, zgodnie z którą Konwencja traktowana jest jako „żyjący instru- ment”
25, powoduje, że zakres gwarancji oferowanych na podstawie tej umowy międzynarodowej ulega stałemu rozszerzeniu, co jest szeroko komentowane w literaturze
26. Dynamiczna czy ewolucyjna metoda inter- pretacji Konwencji pozwala na zachowanie jej aktualności, choć nie dzieje się to poprzez dodawanie nowych praw, a poprzez odnajdywanie nowych aspektów chronionych już praw i wolności
27. Równocześnie w orzecz- nictwie Trybunału wskazać jednak można kilka obszarów, które z uwagi
22 P. Leach, Taking a Case to the European Court of Human Rights, Oxford 2005; Th eory and Practice of the European Convention on Human Rights, red. P. van Dijk, F. van Hoof, A. van Rijn, L. Zwaak, Antwerpen–Oxford 2006; Th eory and Practice of the European Co- nvention on Human Rights, red. P. van Dijk, F. van Hoof, A. van Rijn, L. Zwaak, Cambrid- ge–Antwerp–Portland 2018; J.-F. Akandji-Kombe, Positive obligations under the European Convention on Human Rights. A guide to the implementation of the European Convention on Human Rights, Human rights handbooks, No. 7, Strasbourg 2007; Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. 1, Komentarz do artykułów 1–18, red. L. Gar- licki, Warszawa 2010; Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. 2, Komentarz do artykułów 19–59 oraz Protokołów dodatkowych, red. L. Garlicki, Warszawa 2011; Protocol No. 14 and the Reform of the European Court of Human Rights, red. P. Lem- mens, W. Vandenhole, Antwerpen–Oxford 2005.
23 A. Wiśniewski, Koncepcja marginesu oceny w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Gdańsk 2008; I.C. Kamiński, Ograniczenia swobody wypowiedzi dopuszczalne w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Analiza krytyczna, Warszawa 2010.
24 M. Balcerzak, Odpowiedzialność państwa-strony Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Studium prawnomiędzynarodowe, Toruń 2013.
25 Por. wyrok ETPC z dnia 25 kwietnia 1978 r. w sprawie Tyrer v. Zjednoczone Królestwo, 5856/72, w której Trybunał stwierdził, iż „Konwencja stanowi żyjący instrument, który po- winien być interpretowany w świetle warunków dnia dzisiejszego”, pkt 31. Doktryna ta, zwa- na niekiedy „uprawnieniem do aktualizacji” (ang. power to update), znalazła potwierdzenie w kolejnych orzeczeniach, patrz m.in. orzeczenia w sprawach: Marckx przeciwko Belgii (wyrok ETPC z dnia 13 czerwca 1979 r. w sprawie Marckx v. Belgia, 6833/74) oraz Go- odwin przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (wyrok ETPC z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie Goodwin v. Zjednoczone Królestwo, 28957/95). Szerzej na temat kontrowersji związanych z tzw. aktywizmem sędziowskim patrz m.in. P. Mahoney, Judicial activism and judicial self- -restraint in the European Court of Human Rights: Two sides of the same coin, „Human Rights Law Journal” 1990, Vol. 11, No. 1–2, s. 61 i n.
26 L. Garlicki, komentarz do art. 1 (w:) Konwencja…, t. 1, red. L. Garlicki, s. 24.
27 L. Garlicki, komentarz do art. 1 (w:) Konwencja…, t. 1, red. L. Garlicki, s. 24.
na zakończenie pewnych procesów krajowych czy ustanie stanów praw- nych z czasem przestają być przedmiotem orzecznictwa. Jedną z inspira- cji do podjęcia tematu badawczego wskazanego w tytule monografi i było przekonanie o potrzebie podjęcia pogłębionej analizy doktrynalnej nad istnieniem i zakresem zobowiązań państw do ochrony prawa własności w procesach reprywatyzacyjnych, czyli nad jednym z takich „wygasza- nych” zagadnień. Refl eksja nad zagadnieniem dopuszczalności realizacji roszczeń reprywatyzacyjnych w świetle aktualnie obowiązujących prze- pisów zarówno krajowych, jak i na płaszczyźnie międzynarodowej była i jest w literaturze prawniczej obecna. W literaturze obcej zasadniczą uwagę poświęcono ocenie tych roszczeń w kontekście koncepcji spra- wiedliwości transformacyjnej (ang. transitional justice)
28bądź analizy poszczególnych rozstrzygnięć Trybunału w tej materii
29. W literaturze polskiej większość z prezentowanych analiz podnoszących wątki między- narodowe reprywatyzacji dotyczy jedynie kwestii prawnych odnoszących się do poszczególnych kategorii roszczeń
30bądź skuteczności krajowego systemu prawnego w zakresie możliwości „odzyskiwania” mienia i jego ewentualnych wad
31. Oceniając wypowiedzi przedstawicieli polskiej dok- tryny w tej materii, należy podkreślić szczególne skoncentrowanie się
28 E.C. Pettai, V. Pettai, Transitional and Retrospective Justice in the Baltic States, Cambridge 2015; T. Allen, B. Douglas, Closing the Door on Restitution: the European Court of Human Ri- ghts (w:) Transitional Jurisprudence and the ECHR. Justice, Politics and Rights, red. A. Buyse, M. Hamilton, Cambridge 2011, s. 208–238; E.A. Posner, A. Vermeule, Transitional Justice as Ordinary Justice, „Harvard Law Review” 2004, Vol. 117, No. 3, s. 783–792.
29 S. Djajic, Th e Right to Property and the Vasilescu v. Romania Case, „Syracuse Journal of International Law and Commerce” 2000, Vol. 27, s. 363–396; U. Deutsch, Expropriation without Compensation – the European Court of Human Rights Sanctions German Legisla- tion expropriating the Heirs of „New Farmers”, „German Law Journal” 2015, Vol. 6, No. 10, s. 1367–1380; C. Lebeck, Rights in Transitions: Th e European Court of Human Rights’ Judg- ment in Jahn and Others v Germany, „King’s Law Journal” 2006, Vol. 17, Issue 2, s. 359–365.
30 W kontekście mienia zabużańskiego por. m.in. P. Filipek, Sprawa „mienia zabużańskiego”
przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, „Problemy Współczesnego Prawa Między- narodowego, Europejskiego i Porównawczego” 2003, Vol. I, s. 162–170, a także A. Młynar- ska-Sobaczewska, Odpowiedzialność państwa polskiego za mienie zabużańskie, PiP 2010, z. 2, s. 57–69; M. Krzyżanowska-Mierzewska, Sprawy mienia zabużańskiego przed ETPCz, EPS 2008, nr 12, s. 20–25.
31 Reprywatyzacja w systemie prawa, Materiały z konferencji zorganizowanej przez Komisję Ustawodawczą Senatu we współpracy z Ministerstwem Skarbu Państwa, Warszawa 1999;
Reprywatyzacja w orzecznictwie sądów, „Studia i Analizy Sądu Najwyższego. Materiały Na- ukowe” 2016, t. 3.
na ocenie zagrożeń mogących płynąć z uznania dopuszczalności roszczeń niemieckich przed ETPC
32. Jedynie fragmentarycznie poruszone są w tych opracowaniach kwestie związane z próbą wyodrębnienia istnienia zobo- wiązań prawnomiędzynarodowych w analizowanym zakresie
33. Zarówno w polskiej, jak i zagranicznej literaturze prawniczej nie było jednak dotąd pozycji, która w sposób wyczerpujący omawiałaby tę problematykę. Celem monografi i jest wypełnienie tej luki. Niniejsza publikacja nie zawiera nato- miast oceny procesów reprywatyzacyjnych z perspektywy sprawiedliwości bądź słuszności
34.
Kwestią całkowicie do niedawna marginalizowaną w literaturze doty- czącej zobowiązań wynikających dla państw z EKPC była problematyka wpływu, jaki orzeczenia Trybunału wywarły na procesy transformacyjne, w tym w szczególności na przebieg reprywatyzacji
35. Na zagadnienie to można spojrzeć przez pryzmat tego, czy realizowanie przez państwa orzeczeń Trybunału np. poprzez przyjmowanie odpowiednich regulacji prawnych mogło wpłynąć na postawy społeczne w zakresie legitymizacji nowego systemu politycznego i realizowanych przez niego wartości
36. Dla- tego też w monografi i zawarto rozważania dotyczące obowiązków państw związanych z koniecznością realizacji judykatów Trybunału. Przyjęte
32 M. Krzyżanowska-Mierzewska, Problem wywłaszczonej własności w orzecznictwie Euro- pejskiego Trybunału Praw Człowieka i jego odniesienie do niemieckich roszczeń majątkowych wobec Polski (w:) Transfer – obywatelstwo – majątek. Trudne problemy stosunków polsko-nie- mieckich. Studia i dokumenty, red. W.M. Góralski, Warszawa 2005, s. 341 i n.; A. Nowicka, Sytuacja prawna nieruchomości pozostawionych przez osoby przesiedlające się do RFN i NRD w latach 1956–1984 (w:) Jak zabezpieczyć polską własność w północnej i zachodniej Polsce przed roszczeniami niemieckimi. Rozszerzenie Unii Europejskiej w 2004 roku a roszczenia niemieckie, red. I. Arent, M. Libicki, D. Arciszewska-Mielewczyk, Olsztyn 2008, s. 23–64;
T. Domińczyk, Mienie opuszczone i poniemieckie, „Przegląd Sądowy” 2007, nr 9, s. 5–17.
33 L. Garlicki, Transformacja ustrojowa a ochrona prawa własności. Aktualne tendencje w orzecznictwie ETPCz (w:) Ratio est anima legis. Księga jubileuszowa ku czci Profesora Janu- sza Trzcińskiego, red. J. Góral i in., Warszawa 2007, s. 409–411.
34 Tę problematykę omawia m.in. C. Kuti, Post-Communist Restitution and the Rule of Law, Budapest 2009, s. 65 i n.
35 Na temat problematyki wykonywania orzeczeń ETPC por. A. Bodnar, Wykonywanie orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Polsce. Wymiar instytucjonalny, War- szawa 2018.
36 Szerzej na temat budowania autorytetu państwa poprzez przyjmowanie regulacji praw- nych odzwierciedlających nowy porządek aksjologiczny patrz A. Młynarska-Sobaczewska, Autorytet państwa. Legitymizacyjne znaczenie prawa w państwie transformacji ustrojowej, Toruń 2010.
zostało założenie o znacznym wpływie orzecznictwa na działania państw w zakresie sposobu implementowania obowiązujących przepisów i wpro- wadzania do nich niezbędnych zmian. Równocześnie podjęto analizę w zakresie tego, czy orzecznictwo ETPC w odniesieniu do skarg reprywa- tyzacyjnych miało wpływ na kształtowanie oczekiwań społecznych co do zakresu reprywatyzacji.
Przedstawienie w sposób całościowy w monografi i problematyki zobowiązań państw do poszanowania prawa własności w procesach repry- watyzacyjnych ma także na celu przyczynienie się do realizacji postulatu pewności prawa
37. Przez dziesięciolecia osoby, którym odebrano po II woj- nie własność w wyniku przeprowadzenia procesów nacjonalizacyjnych, pozostawały w niepewności co do przysługujących im praw majątkowych.
Wraz z rozpoczęciem procesu reprywatyzacji odżyły ich nadzieje na odzy- skanie własności. Równocześnie rządzący musieli rozstrzygać dylematy co do tego, w jakim zakresie, zgodnie z wiążącymi państwo normami mię- dzynarodowego prawa ochrony praw człowieka, państwa zobowiązane są do rekompensowania doznanych przez jednostki i podmioty prawne strat.
I choć ostatecznie orzeczenia ETPC stanowią podstawę do określenia zakresu zobowiązań państw w omawianej problematyce, to okres, który upłynął, zanim wydane zostały prawomocne postanowienia i wyroki, wahający się w granicach 7–9 lat od momentu złożenia skarg, był elemen- tem poważnie wpływającym na pewność co do zakresu ciążących na pań- stwach obowiązków. Obecnie orzecznictwo ETPC jest już ustabilizowane, co pozwala na precyzyjne wskazanie zakresu odpowiedzialności państw.
Synteza zobowiązań państw w zakresie przyjmowania i implementowania regulacji reprywatyzacyjnych zawarta jest w ostatnim rozdziale mono- grafi i i z założenia stanowi zestaw postulatów dla ustawodawcy w sytuacji podjęcia decyzji o zmianie lub wszczęciu procesów reprywatyzacyjnych.
Do podstawowych metod użytych w trakcie badań i formułowania wniosków będzie należała metoda formalno-dogmatyczna, którą wyko- rzystano w analizie orzecznictwa ETPC na potrzeby rekonstrukcji treści normatywnej zobowiązań do poszanowania prawa własności. Zastoso- wanie tej metody zostało zdeterminowane przez rolę, która została przy- pisana organom kontrolnym, szczególnie ETPC, w zakresie interpretacji i stosowania traktatów z dziedziny praw człowieka. Zobowiązania państw
37 M. Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, Warszawa 2002.
do ochrony prawa własności zapisane w art. 1 Protokołu nr 1 stanowią, w przypadku wystąpienia działań sprzecznych z tym przepisem, które można przypisać państwu, źródło odpowiedzialności państwa strony. Rolą Trybunału jest deklaratywne stwierdzenie stanu prawnego polegającego na naruszeniu gwarantowanego w Konwencji prawa własności. Nie negu- jąc przedstawianego w doktrynie poglądu, iż źródłem odpowiedzialności państwa nie jest orzecznictwo sądowe (w zakresie niniejszej monografi i dotyczy to orzecznictwa Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Europej- skiego Trybunału Praw Człowieka oraz w bardzo ograniczonym zakresie Komitetu Praw Człowieka), należy podkreślić, że rola przypisana orga- nom kontrolnym w postaci wykładni i stosowania przepisów determinuje sposób badania zobowiązań na podstawie EKPC. Orzecznictwo będzie stanowiło główny materiał analityczny, w oparciu o który zostaną przed- stawione wnioski dotyczące treści zobowiązań. Wnioskowania Trybunału co do faktów decydujących dla danej sprawy, w odróżnieniu od faktów o charakterze marginalnym, stanowią, w sytuacji gdy orzeczenia ETPC nie posiadają charakteru formalnie wiążących precedensów, podstawowe przesłanki do budowania argumentacji prawnej
38. Dzięki analizie najistot- niejszych wątków orzeczniczych możliwa była synteza najczęściej popeł- nianych przez ustawodawców krajowych błędów w zakresie tworzenia i implementacji przepisów reprywatyzacyjnych oraz wyciągnięcie konklu- zji co do pożądanego kształtu regulacji krajowych.
Analiza ewolucji orzecznictwa w zakresie ochrony prawa własności oraz odwołanie do Prac przygotowawczych
39do Konwencji i Protokołu nr 1 mają na celu poprzez zastosowanie metody historycznej zobrazo- wanie procesu kształtowania się aktualnej treści zobowiązań w zakresie poszanowania prawa własności, w szczególności w omawianym zakresie zobowiązań w procesach reprywatyzacyjnych. Część przeprowadzonego badania została oparta na analizie orzecznictwa Europejskiej Komisji Praw Człowieka, które zostało następnie skonfrontowane z orzecznictwem Try- bunału. Cel tego zabiegu łączył się z analizą ewentualnej kontynuacji wąt- ków orzeczniczych przez te organy.
38 A. Peczenik, Scientia Juris. Legal Doctrine as Knowledge of Law and as a Source of Law,
„A Treatise of Legal Philosophy and General Jurisprudence” 2005, Vol. 4, s. 27.
39 Collected Edition of the „Travaux Préparatoires” of the European Convention on Human Rights, La Haye: Volume I – 1975, Volume II – 1975, Volume III – 1976, Volume IV – 1977, Volume V – 1979, Volume VI – 1985, Volume VII – 1985, Volume VIII – 1985; dalej jako TP.
