kOMITET«DOL3ŁfI
*
MIE
DZYNADOXWEGOWN GDE3V
* OPIEŁfMUE
^.♦DZIEPV’IErt *
ÓWEMCZEG MlfMŁODZEZA
VnZECZYPOSDOUTEJ’ POLSkTEJ'
OPIEKA NAD MACIERZYŃSTWEM, DZIEĆMI I MŁODZIEŻĄ W RZECZYPOSPOLITEJ
POLSKIEJ
DU CONGRES INTERNATIONAL
DE L’ASSISTANCE PUBLIQUE AUX ENFANTS.
L’ OEUVRE DE LA PROTECTION
D E
LA MATERNITE, DE L’ ENFANCE
ET
DE LA JEUNESSE
DANS
LA REPUBLIQUE DE LA POLOGNE.
VARS O VIE.
AVEC L'APPUI DU MINISTERE DU TRAVAIL ET DE ^ASSISTANCE PUBLIQUE.
1928.
KOMITET POLSKI
MIĘDZYNARODOWEGO KONGRESU OPIEKI NAD DZIECKIEM.
OPIEKA
NAD
MACIERZYŃSTWEM, DZIEĆMI
I
MŁODZIEŻĄ
W
RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ.
WARSZAWA.
WYDANO Z ZASIŁKU MINISTERSTWA PRACY I OPIEKI SPOŁECZNEJ.
1928 r.
w Warszawie, Złota 7/9
WSTĘP.
Opieka nad dziećmi i młodzieżą należy niewątpliwie do najważ
niejszych zagadnień polityki sodjalnej. W odrodzonej Polsce ha
sło „Ratujmy dzieci” coraz silniejszem rozbrzmiewa echem; coraz do
bitniej zrozumianą się staje niezachwiana prawda, że najistotniejszem bogactwem narodu jest człowiek.
Pomyślność i dobrobyt Państwa zależne są w wielkiej mierze od zdrowia, tężyzny fizycznej i moralnej jego obywateli. Te dwie cechy winny być pielęgnowane od najwcześniejszych dni życia. Jeżeli Polska ma być silna, jeśli ma spełnić dziejową swą misję i być wałem ochron
nym dla cywilizacji Zachodu, to przy odbudowie swej niepodległości musi na pierwszem miejscu postawić odbudowę człowieka. Program wychowania narodowego streszcza się w słusznem zdaniu Jędrzeja Śnia
deckiego, który mówi, że „należy uczynić człowieka szczęśliwym i do wykonania swych powinności zdolnym”. Pracy więc u podstaw, pracy nad ugruntowaniem tężyzny fizycznej i moralnej młodego pokolenia win
niśmy poświęcić wszystkie nasze siły- Zadania Państwa w dziedzinie zdrowia publicznego i opieki społecznej są bardzo rozległe. Ujmują one całokształt zadań, począwszy od opieki nad macierzyństwem i niemo
wlęctwem, kończąc na wieku pozaszkolnym.
Opieka nad dziećmi należy niewątpliwie do najważniejszych zagad
nień polityki socjalnej. Historja rozwoju opieki nad dziećmi w Polsce sięga 968 roku, kiedy Polska po przyjęciu chrześcijaństwa zaczęła czerpać wzory z Zachodniej Europy, koncentrując jak tam wyłącznie w rękach duchowieństwa wszelką akcję dobroczynną. Okres ten trwał do końca XV wieku; od końca XV wieku do końca XVIII zaznacza się już współudział w pracy opiekuńczej duchowieństwa z władzami pań
stwo wemi; wreszcie trzeci okres wykazuje dążenie władz państwowych do utworzenia organów wykonawczych i kontrolujących, kiedy akcja dobroczynna nabywa charakteru publicznego.
Już na początku XIII wieku w szpitalu zakonników w Krakowie p. w. Św. Ducha opiekowano się podrzutkami. Przy kościele św. Bennona
w Warszawie istniał przytułek dla sierot. Najważniejszą w Polsce insty
tucją opiekuńczą dla dzieci był przytułek, utworzony w Warszawie przez ks. Gabryela Baudouina ze Zgromadzenia MisjonarżKktóry od 1732 r.
rozpoczął zbieranie podrzutków i umieszczał ich w domu przy kościele św. Krzyża- Zakład ten nazwany był szpitalem Dzieciątka Jezjts. W 1754 roku wybudował ks. Baudouin szpital dla podrzutków w Wafxawie.
Pierwotne zakłady istniały tylko w miastach i przy klasztorach. Do
piero od XVI w. zaczęły się pojawiać zakłady opiekuńcze, fundowane przez proboszczów, właścicieli ziemskich i gromady włościańskie. Pań-»«#
stwo ograniczyło swą akcję do zatwierdzania fundacyj przez Stany Rzeczypospolitej i popierało zakłady przez zwalnianie od podatków i po
winności. Początek okresu, kiedy akcja opiekuńcza wchodzi w sferę działalności publicznej, przypada na okres panowania Stanisława Ponia
towskiego. Lata 1768—1775 stanowią okres konsolidacji poczynań Pań
stwa i pierwszych prób prawodawczych zarządzeń.
Dalsze etapy opieki nad dziećmi w dziejowym pochodzie Polski świadczą o głębokiem zrozumieniu, że prawdziwem bogactwem narodu jest człowiek. „Każda społeczność powinna hodować i układać ludzi podług swoich potrzeb i celu, do którego dąży, a zatem powinna wycho
wanie młodzieży opisać prawami”. W powyższy isposób przed stu laty wielki nasz uczony, Jędrzej Śniadecki, określił zadania społeczeństwa na polu opieki nad dziećmi-
Wychowanie umysłowe i moralne już w roku 1773 „określiła pra
wami” Rzeczpospolita Polska w ustawach Komisji Edukacji Narodo
wej. — tego pierwszego na świecie Ministerstwa Oświecenia Publiczne
go. Śmiało rzec można, że gdyby samodzielny byt Polski nie był prze
rwany, to wobec tego, że już twórcy ustaw Komisji Edukacyjnej głębo
ko zrozumieli potrzebę starali około dziecięcia od pierwszych jego ży
cia początków około zdrowia, czerstwości i sił jego, „starań, stosowa
nych do pomnażającego się wieku, a zawsze za cel mających uczynić człowieka szczęśliwym i do wykonania powinności zdolnym”, już dawno w Polsce również i higjena dziecka oraz jego hodowanie byłoby „okre
ślone prawami”. Niestety trzeba było czekać przeszło 125 lat, aby Rząd odradzającej się Niepodległej Rzeczypospolitej nawiązał przerwaną nić tradycji z twórczą organizacyjną pracą Komisji Edukacyjnej i stworzył już nietylko naczelny państwowy urząd, czuwający nad wychowaniem umysłowem i moralnem młodzieży szkolnej, lecz również powołał do życia państwowy centralny urząd, sprawujący opiekę nad macierzyń
stwem, dziećmi i młodzieżą.
Urząd ten — to Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej, które obej
muje działalnością swą wszystkie zagadnienia socjalne-
PODSTAWY PRAWNE.
Konstytucja z dn. 17. III. 1921. Ustawa o Opiece Społecznej. Funda
mentem ustawodawstwa w dziedzinie opieki nad macierzyństwem, dzie
ćmi i młodzieżą jest art. 103 Konstytucji z dn- 17 marca 1921 toku, który głosi: „Dzieci bez dostatecznej opieki rodzicielskiej, zaniedbane pod względem wychowawczym — mają prawo do opieki i pomocy Pań
stwa w zakresie, oznaczonym ustawą- Odjęcie rodzicom władzy nad dzie
ckiem może nastąpić tylko w drodze orzeczenia sądowego. Osobne usta
wy normują opiekę macierzyństwa7’. Dalszym etapem prac ustawodaw
czych było wydanie Ustawy o Opiece Społecznej z dnia 16 sierpnia 1923 roku, ogłoszonej w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (Nr. 92, poz. 726). Ustawa ta, zawierająca ramowe przepisy o opiece społecznej w ogólności, wskazuje między innemi, iż opieka społeczna w swoim za
kresie winna obejmować w szczególności: ochronę macierzyństwa oraz opiekę nad niemowlętami, dziećmi i młodzieżą.
Obowiązek sprawowania opieki społecznej w myśl przepisów tej ustawy został nałożony na związku samorządowe; państwo ponosi cię' żary opieki w niektórych tylko wypadkach, a mianowicie, gdy zachodzą specjalne obowiązki z tytułu publicznego, np. nad inwalidami i ich ro
dzinami, lub gdy idzie o wykonanie tych rodzajów opieki społecznej, które przekraczają możność finansową udzielania świadczeń przez związ
ki komunalne. Zwierzchni nadzór nad czynnościami związków samorzą
dowych w zakresie opieki społecznej należy do Ministra Pracy i Opieki Społecznej, przy którym istnieje jako jego organ doradczy i opinjo- dawczy Rada Opieki Społecznej, złożona z reprezentacji ciał samorzą
dowych, instytucyj opieki społecznej i zainteresowanych ministerstw.
Zarówno ustawa konstytucyjna z dnia 17 marca 1921 r. jak i ramo
wa ustawa o opiece społecznej, uznając ogólnie prawo matki i dziecka do opieki społecznej, wymagały szczegółowych ustaw i rozporządzeń, które ujęłyby w ramy prawne poszczególne zagadnienia opieki spo
łecznej nad macierzyństwem i nieletnimi. Przechodząc do rozpatrzenia tych ustaw i rozporządzeń, ujmiemy je w dwie zasadnicze grupy, a mia
nowicie przepisy prawne, regulujące ochronę macerzyństwa, i przepisy, regulujące opiekę nad dziećmi i młodzieżą.
Obowązkowe zabezpieczenie na wypadek choroby. Zagadnienie po
mocy i opieki nad kobietami ciężarnemi i matkami karmiącemi zostało przewidziane w ustawodawstwie w zakresie ubezpieczenia na wypadek choroby. Ustawa z dn. 19 maja 1920 r. o obowiązkowem zabezpieczeniu na wypadek choroby (Dziennik Ustaw Rz. Pol., Nr 44, poz. 272) na-
kłada obowiązek na Kasy Chorych udzielania świadczeń dla położnic.
Świadczenia te polegają na udzielaniu pomocy lekarskiej i po
łożniczej przed, w czasie i po połogu oraz udzielaniu zasiłku połogo
wego niedłużej niż w ciągu 8 tygodni, z których przynajmniej 6 przy
padać winno po porodzie; ponadto nakłada również obowiązek udziela
nia po upływie tego terminu zasiłku w naturze lub w gotówce mat
kom karmiącym, niedłużej jednak niż w ciągu 12 tygodni.
Praca młodocianych i kobiet. Poza przytoczonemi przepisami praw- nemi, które mają zastosowanie odnośnie do ubezpieczonych w Kasach Chorych względnie do członków ich rodziny, istnieją również przepisy, regulujące pracę zarobkową kobiet ciężarnych i matek karmiących.
Przepisy te, zawarte w Ustawie z dnia 2 lipca 1924 r. w przedmiocie pracy młodocianych i kobiet (Dz. Ust. R. P., Nr. 65, poz. 636), nadaje prawo kobiecie w czasie ciąży korzystania z przerw w pracy, niedłużej jednak niż 6 dni w miesiącu, oraz prawo przerwania pracy z chwilą zło
żenia świadectwa lekarskiego, że można spodziewać się rozwiązania niepóźniej niż za 6 tygodni; po porodzie zaś pracodawca nie ma prawa zatrudniać pracownicy w ciągu 6 tygodni od dnia porodu, przyczem w ciągu wszystkich tych przerw pracodawcy nie wolno rozwiązać ani wymówić służbowego stosunku pracy. Wyżej przytoczona ustawa poza przepisami w zakresie ochrony pracy kobiet ciężarnych zawiera rów
nież przepisy, dotyczące matek karmiących, a mianowicie nakłada obo
wiązek na pracodawców w przedsiębiorstwach, w których pracuje po
nad 100 kobiet, utrzymywanie żłobków dla niemowląt, gdzie matki mogą na czas pracy pozostawiać swe niemowlęta, przyczem matkom kar
miącym przysługuje prawo korzystania w ciągu godzin pracy z dwuch półgodzinnych przerw, które wlicza się do godzin pracy.
Żłobki dla niemowląt w zakładach pracy: Opierając się na powyż
szym ustawowym przepisie, Minister Pracy i Opieki Społecznej wydał Rozporządzenie z dnia 11 marca 1927 r. w sprawie urządzenia i utrzymy
wania żłobków dla niemowląt w zakładach pracy (Dz. Ust. R. P., Nr. 32, poz. 923), które reguluje kwestję zakładania i prowadzenia żłobków w zakładach pracy oraz sprawę nadzoru nad niemi, przyczem kolejność otwierania zakładów oraz terminy, w których winny być zakładane i utrzymywane żłobki, ustala Minister Pracy i Opieki Społecznej w dro
dze rozporządzeń.
Prawa i obowiązki kobiet, karmiących obce niemowlęta. Tak ustawa o ochronie pracy kobiet, jak i wydane w związku z nią rozporządzenia,
PODSTAWY PRAWNE. 9
mają na celu ochronę macierzyństwa i opiekę nad niemowlętami, kar- mionemi przez swe matki; ale istnieje duża liczba dzieci, które z tych lub innych powodów są oddawane na karmienie obcym kobietom. W ce
lu podniesienia zdrowotności tych kobiet w okresie karmienia niemowląt i ochrony niemowląt; Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej, do którego kompetencji, w myśl Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypspolitej z dn.
18 stycznia 1924 r. w przedmiocie rozdziału kompetencji Ministra Zdro
wia Publicznego (Dz. Ust., Nr. 9, poz- 86) należy między innemi i le
karska opieka nad dzieckiem i macierzyństwem, wydało w porozumie
li u z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych Rozporządzenie z dnia 14 października 1924 roku w sprawie praw i obowiązków kobiet, kar
miących obce niemowlęta (Dz. Ust. R. P., Nr. 944, poz. 876), określające warunki, w jakich kobiety mogą brać obce niemowlęta na wykarmienie, przyczem nadzór nad stanem zdrowotnym tych kobiet, jak również nad
zór nad przestrzeganiem przepisów niniejszego rozporządzenia został powierzony odnośnym władzom sanitarnym.
Nadzór i kontrola nad działalnością instytucyj opiekuńczych. Prze
pisy prawne, regulujące zagadnienia opieki zakładowej, są zawarte w Rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dn 22 kwietnia 1927 roku o nadzorze i kontroli nad działalnością instytucyj opiekuńczych (Dz. Ust., Nr. 42, poz. 354), na mocy którego to rozporządzenia podle
gają nadzorowi i kontroli stowarzyszenia i związki oraz instytucje i za
kłady, których cele należą do zakresu opieki społecznej, niezależnie od formy, w jakiej powstały, i niezależnie od nazwy. Władzami nadzorcze- mi w pierwszej instancji są starostowie, w drugiej — wojewodowie; nad zakładami opiekuńczemi zwą.zków samorządowych nadzór i kontrole wykonywają właściwe władze nadzorcze tych związków.
Kwalifikacje kierowników zakładów opiekuńczych, regulaminy i sprawozdania. W związku z tern zasadniczem rozporządzeniem zostało wydane szczegółowe Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dnia 10 października 1927 r. o kwalifikacjach kierowników zakładów opiekuńczych (Dz. Ust., Nr- 100, poz. 866), określające, jakim warunkom winny odpowiadać osoby, powołane do kierownictwa zakładem opie
kuńczym, oraz nakładające obowiązek na stowarzyszenia, związki i in
stytucje do podawania do wiadomości bezpośredniej władzy nadzorczej danych, dotyczących kwalifikacyj kierowników zakładów opiekuńczych, prowadzonych przez te instytucje; oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dnia 12 października 1927 r. o regulaminach za
kładów opiekuńczych (Dz. Ust., Nr. 100, poz. 867); wreszcie Rozporzą
dzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dn. 23 listopada 1927 r.
o sprawozdaniach z działalności i rachunkowości instytucyj opiekuń
czych (Dz. Ust-, Nr. 2 ex 1928, poz. 13). Rozporządzenie to nakłada obo
wiązek na stowarzyszenia, związki, instytucje i zakłady, które podle
gają nadzorowi i kontroli w myśl wyżej wymienionego Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej, do przedkładania władzy nadzorczej po upływie każdego roku według ustalonych form sprawozdań z działalno
ści i sprawozdań rachunkowych.
Wojewódzkie zakłady opiekuńczo-wychowawcze. Sprawę budowy i utrzymania, zakładów opiekuńczo-wychowawczych przez związki samo
rządowe, które w myśl jamowej ustawy o opiece społecznej obowiązane są do sprawowania opieki społecznej, reguluje Rozporządzenie Prezy
denta Rzeczypospolitej z dnia IG stycznia 1928 r. o budowie i utrzyma
niu wojewódzkich zakładów opiekuńczo - wychowawczych (Dz- Ust., x\r. 8, poz- 56). W myśl powyższego rozporządzenia z dóbr państwowych, w szczególności — z dóbr, przeznaczonych na cele reformy rolnej, wy
dziela się w każdem województwie odnośne objekty, potrzebne pod bu
dowę i rozszerzenie wojewódzkich zakładów opiekuńczo - wychowaw czych. Koszty utrzymania tych zakładów pokrywają wojewódzkie związki komunalne, Państwo zaś pokrywa koszty utrzymania dzieci w tych zakładach tylko w tych wypadkach, gdy jest do tego zobowiąza
ne na podstawie odpowiednich przepisów- Nadzór nad urządzeniem 1 pro wadzeniem zakładów wykonywuje Minister Pracy i Opieki Społecznej.
Pogotowia Opiekuńcze. Specjalną formę opieki tymczasowej dla dzie
ci, które znalazły się na ulicy bez opiekunów, oraz porzuconych przez opiekunów, przewiduje Rozporządzenie, wydane w roku 1920 o organi
zacji Pogotowi Opiekuńczych (Monitor, Nr 82 z dn. 1- III. 1920)- Pogotowia takie mają szczególniejsze znaczenie w miastach większych, gdzie wypadki opuszczenia są częstsze, oraz gdy zachodzi potrzeba pod
dania dziecka baczniejszej obserwacji pred zakwalifikowaniem do za
kładu.
Nieletni przestępcy. Zagadnienie dzieci przestępczych reguluje Dekret z dn. 7. II. 1919 w przedmiocie utworzenia sądu dla nieletnich. Sądy te rozpoznają wszelkie sprawy karne, wynikłe na terytorjum danego miasta i należące do właściwości sądów pokoju, o ile oskarżony lub pokrzywdzo
ny w tych sprawach jest nieletni w wieku do lat 17. Przy sądach dla nie
letnich powstają urzędy opiekunów stałych sądowych, których powołuje sędzia z pośród osób obojga płci, szczególnie kwalifikujących się do kierowania i nadzoru nad nieletnimi. Na mocy tego dekretu Minister
PODSTAWY PRAWNE. 11
Sprawiedliwości utworzył w Warszawie, Łodzi i Lublinie sądy dla nie
letnich, które zaczęły działać od dnia 1 września 1919 r. Zasady dzia
łalności sądów dla nieletnich zawiera wydane dla nich Rozporządzenie tegoż Ministra z dn. 26 lipca 1919 roku. Ponadto opiekę nad nieletnimi przestępcami sprawuje „Warszawskie Towarzystwo Patronatu nad nie
letnimi”, opiekując się nieletnimi, umieszczonymi w zakładach popraw- czo-wychowawczych. Utworzona w końcu 1919 roku Komisja Kodyfi
kacyjna Rzeczypospolitej Polskiej opracowała w sekcji prawa karnego projekt „Ustawy o sądach dla nieletnich”, który zatwierdziło Zebranie Ogólne Komisji. Ustawa ta została opracowana na zasadach następują
cych: nieletni, należący do właściwości sądu dla nieletnich, dzielą się na dwie zasadnicze kategorje: 1) nieletni, którzy przed ukończeniem lat 13 popełnili czyn, zabronony pod groźbą kary, i nieletni od lat 13 do 17, którzy popełnili taki czyn bez rozeznania, oraz 2) nieletni od lat 13 do 17, którzy popełnili czyn przestępczy z rozeznaniem; do tej dru .giej kategorji mają zastosowanie środki poprawcze, które są czemś po-
średniem pomiędzy środkami wychowawczemi, które zastosowywane są do dzieci pierwszej kategorji, a karą. Aby uchronić nieletniego od zetknięcia się z więzieniem, projekt tworzy przy każdym sądzie dla nie
letnich schronisko pod bezpośrednią kontrolą sędziego dla zatrzymanych nieletnich przestępców.
W myśl tego projektu powstają również w okręgach sądów dla nie
letnich Towarzystwa Patronatów, które mają na celu opiekę nad nielet
nimi, w szczególności zaś prowadzą zakłady wychowawczo-poprawcze;
organizacja tych ostatnich również jest przewidziana w projektowanej ustawie.
Zwalczanie demoralizacji. Należą tu następujące zagadnienia: han
del uliczny i kolportaż gazet, uczęszczanie i zatrudnianie dzieci w loka
lach rozrywkowych (kina, kabarety, teatry), palenie tytuniu i t. d.
Po zebraniu bogatego materjału prawodawczego państw zachodnio
europejskich i po odbyciu całego szeregu konferencyj z czynnikami spo- łecznemi, Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej, z chwilą uchwalenia omawianej poniżej ustawy o opiece nad macierzyństwem i nieletnimi, ureguluje te wszystkie zagadnienia zapomocą rozporządzeń wykonaw
czych.
Kolonje letnie. W zakresie opieki nad zdrowiem dzieci została po
wołana Rozporządzeniem Min. Zdrowia Publicznego i Min. Pracy i Opie
ki Społecznej z dn. 22 lutego 1922 roku (Monit. Pol., Nr. 74, poz. 37) Rada do spraw kolonij letnich, działająca obecnie przy Ministerstwie
Pracy i Opieki Społecznej, oraz Wojewódzkie Komisje do spraw ko- lonij letnich dla dzieci i młodzieży. Zadaniem Rady jest kierowanie or
ganizacją i prowadzenie kolonij oraz podział funduszów na rzecz ko- misyj. Komisje wojewódzkie poza propagowaniem idei kolonij letnich sprawują nadzór nad niemi n przeprowadzają repartycję funduszów po
między poszczególne kolonje.
Higjeniczno-lekarska opieka nad dzieckiem. Ministerstwo Pracy i Op. Społ. przejęło od b. Mn. Zdrowia Publicznego Powiatowe Komisje do spraw higjeniczno-lekarskiej opieki nad dziećmi, które istniały w wielu powiatach równocześnie z komisjami opieki społecznej samo
rządu powiatowego. Ponieważ komisje te spełniały często wspólne za
dania, przeto drogą rozkazu do władz administracyjnych II instancji Ministerstwo Pr. i Op. Społ. poleciło skoordynowanie icli działalności, co nastąpiło w ciągu roku 1925
Opiekuńcze związki komunalne, Opiekunowie społeczni, Komisje opie
ki społecznej. W ostatnich czasach zostały opracowane i wydane dwa Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej, ustalające obowiązki czyn
ników, na którycli ciąży obowiązek sprawowania opieki społecznej:
jedno — o rozgraniczeniu obowiązków opiekuńczych związków komu
nalnych (Dz. Ust. Rz. P., Nr. 26 ex 1927, poz. 232'', drugie — o opie
kunach społecznych i o komisjach opieki społecznej (Dz. Ust. Rz. P., Nr. 29 ex 1928, poz. 267). Pierwsze Rozporządzenie normuje obowiązki opiekuńcze poszczególnych stopni związków samorządowych, obowiąza
nych w myśl ustawy ramowej o opiece społecznej do sprawowania tej opieki, wychodząc z tycli samych założeń, co i art. 5 ustawy o opiece społecznej, że prowadzenie działów opieki społecznej, wymagających urządzeń bardziej specjalnych, winno należeć do zadań samorządu wyż
szego stopnia; przyczem jednak rozporządzenie przewiduje możność prowadzenia przez samorządy niższego stopnia tychże działów bądź dobrowolnie, bądź nawet w pewnych wypadkach przymusowo. Drugie Rozporządzenie o Opiekunach społecznych i Komisjach opieki społecznej określa te organa, za pośrednictwem których związki komunalne wyko- nywują opiekę społeczną; temi organami są opiekunowie społeczni, których obowiązana jest powołać każda gmina, oraz Komisje opieki społecznej gminne, powiatowe i wojewódzkie. Stanowisko opiekuna jest honorowe i w zasadzie od przyjęcia tego stanowiska, z wyjątkiem pew nych wypadków, przewidzianych w rozporządzeniu, nie można odmó
wić się; rozporządzenie określa prawa i obowiązki opiekunów społecz
nych. Komisje opieki Społecznej istnieją w gminach, powiatach i wo
PODSTAWY PRAWNE. 13
jewództwach, przyczem rozporządzenie wskazuje zakres działania po
szczególnych komisyj.
Ustawa o opiece społecznej nad macierzyństwem i nieletnimi. Wresz
cie został opracowany przez Ministra Pracy i Opieki Społecznej projekt wyżej wymienionej Ustawy, a mający za zadanie zasadnicze uregulowa
nie praw i obowiązków samorządów w tej mierze.
Opieka nad repatriantami. Jak to już wyżej zaznaczono, Ustawa o opiece społecznej nakłada obowiązek udzielania trwałej opieki dzie
ciom i (młodzieży, tej opieki wymagającym, na czynniki rządowe. Na plan pierwszy poza uregulowaną opieką nad sierotami wojennemi wy
suwa się opieka nad bardzo liczną grupą dzieci, repatrjowanych z Rosji.
Począwszy od roku 1921 prawie do połowy 1924 roku wracały do kraju tysiące repatrjantów częściowo dobrowolnych, przeważnie jednak przy
musowo wysiedlonych do Rosji w okresie cofania się Rosjan. Wśród nich znalazło się około 15.(100 sierot lub półsierot, których ojcowie lub matki byli bez środków do życia.
Ta kategorja dzieci znalazła przedewszystkiem opiekę państwową w postaci zorganizowania dla nich szeregu zakładów opiekuńczycii bądź umieszczenia ich w zakładach społecznych czy samorządowych.
W miarę przeprowadzania badań, dotyczących stwierdzenia gmin przy
należności łub rodzin, dzieci te opuszczały zakłady opiekuńcze. Specjal
ne zarządzenia, mające na celu zbadanie, czy sieroty mają jaki mają
tek, dały pomyślne rezultaty i dla wielu z nich ustanowiono opiekę, gwarantującą zachowanie posiadanego maljątku oraz jego gospodarkę.
Prócz repatrjacji z Rosji, która właściwie już się skończyła, do Polski napływają stale dzieci emigrantów, obywateli polskich, rozrzuconych po całym świecie. Dzieci te po przybyciu do kraju są kierowane pod opiekę właściwych gmin, a Państwo przestrzega, aby opieka była wy
konywana należycie. Liczba dzieci repatrjowanych tej kategorji wy
niosła:
6.400 dzieci, rozmieszczonych w stu kilkunastu zakładach. Stałe zasiłki, przyznawane zakładom, które podjęły się wykonywania opieki nad te- mi dziećmi, wynoszą 50 — 90% całkowitych kosztów utrzymania.
w roku 1921 — 76,
„ 1922 — 174,
„ 1923 — 270,
„ 1924 — 411,
w roku 1925 — 374,
„ 1926 — 362,
„ 1927 — 347.
W każdym razie pod opieką Państwa znajduje się jeszcze około
Warunki powstania zakładów opiekuńczych. Długoletnie działania wojenne przedewszystkiem odbiły się ujemnie na dzieciach i młodzieży:
cała masa dzeci, wyrwana ze swych normalnych warunków życia co
dziennego, pozbawiona ogniska rodzinnego i naturalnych swych opie
kunów, stała się przedmiotem opieki społecznej; rolę, spełnianą, przez dom rodzicielski, musialo przejąć społeczeństwo. Początkowo chaotyczna i często jedynie ochronę życia mająca na celu akcja opiekuńcza stop
niowo przekształciła się w planowa pracę, polegającą między innemi na tworzeniu zakładów opiekuńczo-wychowawczych.
Zasady organizacji opieki zakładowej wogóle. Przed Ministerstwem Pracy i Opieki Społecznej stanęło wielkie zadanie nietylko ustawowego uregulowania zagadnień opiekuńczych, ale również ujęcie w planowe organizacyjne ramy tego wszystkiego, co już zostało stworzone, i ba
czenia, aby nowe instytucje powstawały na podstawach zdrowych, or
ganizacyjnie przemyślanych.
Wskazane wyżej warunki na plan pierwszy wysunęły konieczność reorganizacji zakładów. Wydane w tym celu zarządzenia zaKreśliły za
sadnicze wskazówki, według których przeprowadzać należy organizację nowych zakładów, a w miarę możności i reorganizację istniejących.
Dążeniem zatem Ministerstwa jest podział zakładów, niezależnie od ich specjalizacji — według pici i wieku wychowywujących się w nich dzieci. Dalej dążeniem jest również przeniesienie na wieś części zakła
dów z miast, szczególnie większych, gdzie warunki zdrowotne niezawsze sprzyjają rozwojowi młodocianych organizmów.
Zasadniczy plan, jaki Ministerstwo przeprowadza, polega na orga
nizowaniu zakładów czterech typów, a więc oddzielnych dla dzieci w wieku do lat trzech, dla których potrzebne są żłobki; dalej — oddziel
nych dla dzieci w wieku przedszkolnym — do lat 7-miu; następne kate- gorje — dla dzieci w wieku szkoły powszechnej, t. j. do lat 14-tu: wresz
cie IV-ty typ — dla starszych, uczęszczających do szkół zawodowych i innych o wyższym zakresie nauczania.
Żłobki z uwagi na konieczność stałego nadzoru lekarskiego z ko
nieczności mają mieć siedzibę w miastach; zakłady dla dzieci w wieku przedszkolnym powinny ze względów zdrowotnych być rozmieszczone po wsiach lub peryferjach miast; to samo dotyczy, w miarę warunków lo
kalnych, dzieci w wieku do lat 14-tu.
Zakłady dla dzieci starszych, bursy i internaty, muszą być organi
zowane w miastach, przeważnie większych, jako mogących dostarczyć większą różnorodność szkół fachowych.
ORGANIZACJA OPIEKI. 15
Na organizowanie tych ostatnich zwrócono szczególnie baczną uwa
gę, przyczem organizacja ich postępuje w ścisłem porozumieniu z Mi
nisterstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, równolegle do akcji organizowania szkół zawodowych. Akcja ta jest tem ważniej
sza, że zadaniem czynników, powołanych do sprawowania opieki czy też podejmujących się opieki, jest zapewnienie dzieciom takiego przy
gotowania do przyszłej pracy zarobkowej, które pozwoliłoby wychowan
kom zakładów stać się istotnie pracownikami zupełnie uzdolnionymi, gdyż element niedouczony, nie mogąc współzawodniczyć z fachowym, będzie zawsze nezadowolony, co staje się szkodliwe i dla niego, i dla społeczeństwa.
Znaczna liczba dzieci, które zostały repatrjowane z Rosji, była cho
ra na jaglicę. Ponieważ część tych dzieci znalazła pomieszczenie w za
kładach opiekuńczo-wychowawczych, Ministerstwo w porozumieniu z Departamentem Służby Zdrowia Min. Spraw Wewnętrznych podjęło energiczną walkę z jaglicą wśród dzieci w zakładach, nakazując orga
nizację oddzielnych zakładów dla dzieci jagliczych.
Poza tem wydano szereg okólników, wskazujących na formę organi
zacji poszczególnych typów zakładów, jak żłobki dzienne, przeznaczone dla dzieci matek pracujących, stacje opieki nad matką i dzieckiem;
poradnie różnego typu (dla dzieci gruźliczych, jagliczych, kiłowych i t. d.). Szczególniejszą wagę nadano łączeniu w jeden szeregu pokrew
nych zakładów w celu uproszczenia administracji i ułatwienia korzysta
jącym z pomocy — przez tworzenie t. zw. ośrodków opieki społecznej, t. j. zakładów opieki otwartej, obejmujących kilka typów, jak stacje opieki1 nad dzieckiem, poradnie dla ciężarnych, kuchnie mleczne i t. p.
Specjalny typ zakładów opiekuńczych stanowią t. zw. ,.Pogotowia Opiekuńcze” dla dzieci- Rola ich polega na udzielaniu pierwszej po
mocy dzieciom, wałęsającym się po ulicach, żebrzącym i opuszczonym — do czasu oddania ich pod stalą opiekę. Rozporządzenie z dn. 19.11- 1920 roku, ogłoszone w Monitorze, Nr. 52 z dn. l.III. 1920 r., zakreśla zasady organizacyjne i przewiduje pomoc ze strony Państwa na ich prowadzenie w wysokości do 50% wydatków.
Koordynacja pracy samorządów i instytucyj społecznych. Nieza leżnie od spraw, dotyczących organizacji samych zakładów, zwrócona została uwaga na konieczność koordynacji pracy i wysiłków czynników, sprawujących opiekę, a więc samorządów i instytucyj społecznych. Wy pracowany został plan takiej koordynacji i stopniowo i celowo zostaje realizowany.
Praca taka idzie w trzech zasadniczych kierunkach. Pierwszy — to
łączenie instytucyj społecznych, drugi — łączenie związków samorzą
dowych, wreszcie trzeci —zespolenie obu tych czynników.
Wyrazem pierwszego typu mogą i powinny być instytucje o cha
rakterze centralnym, bądź o charakterze związku instytucyj społecz
nych. Mogą one i powinny wspólnym wysiłkiem podejmować prace za
sadnicze. Stosunek Ministerstwa do instytucyj tego typu, np. do Pol
skiego Komitetu Pomocy 'Dzieciom, wyraża się w życzliwem popieraniu jego prac i wydatnej pomocy finansowej.
Wyrazem typu, łączącego w pracy związki komunalne i społeczne, jest Wojewódzki Kielecki Komitet Społeczny. Powstał on jako próba koordynacji na terenie jednego województwa, poczem zalecone zostało organizowanie podobnych komitetów na pozostałych terenach.
Schemat organizacyjny. Schematycznie ujęty stosunek zakresu dzia łania władz państwowych, samorządowych i społecznych w zakresie opieki nad macierzyństwem, dziećmi i młodzieżą przedstawia się jak po
niżej, przyczem zadania władzy państwowej, zogniskowane w Minister
stwie oraz organach władz II i I instancji (Urzędy Wojewódzkie i Po
wiatowe), polegają na:
1) nadzorze ogólnym nad całokształtem opieki społecznej oraz inspekcji;
2) opracowywaniu międzynarodowych konwencyj w zakresie opie
ki społecznej;
3) opracowywaniu projektów ustawodawczych oraz wydawaniu rozporządzeń wykonawczych, przepisów, instrukcji i regulaminów;
4) legalizowaniu statutów instytucyj opiekuńczych oraz zatwier
dzaniu fundacyj, darowizn i zapisów na cele opieki społecznej;
5) rejestracji zakładów i instytucyj opiekuńczych;
6) statystyce;
7) wykonywaniu bezpośredniem lub na podstawie umów, zawar
tych z samorządami lub instytucjami, tych rodzajów opieki, które usta
wowo zostały powierzone Państwu;
8) przeprowadzaniu repatrjacji dzieci i młodzieży polskiej z za
granicy i deportacji dzieci obywateli obcych, gdy stały się ciężarem dla opieki społecznej;
9) subwencjonowaniu akcji opiekuńczej samorządowej i społecznej;
10) propagowaniu zadań opieki przez ogłaszanie konkursów i przez wydawnictwa;
11) kształceniu i dokształcaniu personelu dla zakładów opiekuń
czych i t. d..
Rola władz samorządowych, a więc Rad Wojewódzkich, Wydziałów
ORGANIZACJA OPIEKI. 17
Wojewódzkich, Wojewódzkich Komisyj opieki społecznej, odpowied
nich organów państwowych, związków komunalnych lub miast, wydzie
lonych z powiatów, oraz związków gminnych polega na wykonywaniu samej opiieki bezpośredniej i zapobiegawczej oraz badaniu potrzeb.
Rodzalje opieki w zakresie zaspokajania ze środków publicznych po
trzeb życiowych lub zapobiegania w zakresie macierzyństwa i opieki nad niemowlętami, dziećmi i młodzieżą, łącznie z wymienionemi przed
tem. są:
1) opieka nad kobietą w ciąży;
2) opieka nad kobietą w połogu;
3) opieka nad kobietą po połogu;
4) opieka nad niemowlętami;
5) opieka nad sierotami i półsierotami;
6) opieka nad dziećmi zaniedbanemi;
7) opieka nad dziećmi opuszczonemi;
8) opieka nad dziećmi przestępczemi;
9) opieka nad dziećmi, zagrożonemi przez wpływy złego oto
czenia;
10) opieka nad dziećmi choremi (gruźliczemi, jagliczemi, kiłowemi, kalekiemi, niedorozwiniętemi i it. d.).
Opieka nad dziećmi spełniana jest w drodze pomocy doraźnej bądź przez odpowiednie zakłady:
a) opieki zamkniętej:
1) żłobki, 2) schroniska, 3) bursy,
4) pogotowia opiekuńcze;
b) opieki otwartej:
1) żłobki dzienne, 2) ochrony, 3) świetlice.
W zakresie opieki zapobiegawczej organizowane są:
1) stacje opieki nad matką i dzieckiem;
2) poradnie wszelkich typów;
3) ośrodki opieki społecznej, będące połączeniem stacyj i poradni;
4) kolonje letnie, (wypoczynkowe, lecznicze) oraz półkolonje.
Koszty opieki. Ogólne koszty wykonywania obowiązków ze strony państwa, samorządów oraz przyjętych dobrowolnie przez instytucje spo
łeczne w dziedzinie opieki nad macierzyństwem, dziećmi i młodzieżą rocz
nie wynoszą około 35.000.000 zł., co stanowi około 1.09 zł. na jednego
mieszkańca. Pomoc państwa wynosi około 8.000.000 zł., a więc prawie całkowitych kosztów. Wydatki państwowe na opiekę, stanowiącą obo
wiązek Państwa (dzieci z repatrjacji, sieroty wojenne i t. d.), wy
noszą 40 %; na pomoc dla instytucyj opiekuńczych (na. wydatki bieżą
ce, pokrycie niedoborów, inwestycje, organizację nowych zakładów i t. d.) — 30%; na organizację walki z chorobami wśród dzieci (walka z gruźlicą, jaglicą) oraz na kolonje letnie —-15%; na pozostałe wydatki (na higjenę dziecka i matki oraz na dożywianie dzieci) — 15%.
Wydatki samorządów rozkładają się dość nierównomiernie — w zależności od liczby mieszkańców odnośnej gminy i procentowego stosunku do całkowitych budżetów gmin. Zależne to jest naturalnie od charakteru powiatów: rolnicze naogół mają wydatki mniejsze, uprze
mysłowione — większe; miasta liczebniejsze mają wydatki większe niż miasta mniejsze. Rozpiętość w wydatkach jest bardzo znaczna: wy
nosi na głowę ludności od n,02 do 0,87 zł. Najwyższe wydatki (na jednego mieszkańca) ponoszą następujące miasta:
Warszawa — 10,87 zł. Kraków — 4,06 zł.
Poznań — 10,15 „ Łódź — 4,03 ,, Bydgoszcz — 4,91 „ Lwów’ — 3,81 „
Samorządy powiatowe — ziemskie wykazują wydatki od 0,01 zł.
do 0,95 zł. na jednego mieszkańca.
Zestawienie liczbowe zakładów opiekuńczych i wychowanków w/g województw.
TABL. I. |
Liczba zakładów
Liczba dzieci
Na 1 miej-
WOJEWÓDZTWO see przy
pada miesz
kańców M. st. Warszawa... 82 5273 196 Woj. Warszawskie... 75 5022 463
„ Łódzkie... 82 4758 521
„ Kieleckie... 82 3660 762
„ Lubelskie... 43 2353 976
„ Białostockie... 37 2144 668
„ Wileńskie... 61 3169 349
„ Nowogródzkie... 24 1341 657
„ Poleskie... 25 1145 790
„ Wołyńskie... 50 1914 826
„ Poznańskie... 71 3651 594
„ Pomorskie... 33 1162 895
„ Śląskie ... 43 2181 567
„ Krakowskie... 63 4331 506 ., Lwowskie... 108 6174 484
„ Stanisławowskie... 59 2721 541
„ Tarnopolskie... 73 2728 617 Ogółem . . 1011 53727 ciętniei612
OPIEKA NAD MACIERZYŃSTWEM I NIEMOWLĘTAMI. 19
Liczba zakładów i wychowanków. W roku 1927 było 1011 zakładów z 53.727 wychowankami płci obojga; przeciętnie na 1 miejsce zakłado
we przypadało 612 mieszkańców (patrz tabl. I).
Organizacja wewnętrzna zakładów. Oprócz nadawania plano
wości i form organizacyjnych zewnętrznych, niejako nadrzędnych, Ministerstwo opracowało i zaleciło "wprowadzenie zasad organizacyj
nych życia wewnętrznego zakładów, zawartych w instrukcji dla zakła
dów opieki zamkniętej.
W myśl tych zasad opieka, sprawowana przez zakład opieki zam
kniętej, polega na dostarczaniu dziecku środków, pozwalających na prawidłowy rozwój fizyczny, umysłowy i moralno-religijny, oraz na przygotowaniu do przyszłej pracy zawodowej.
Wychowanek, opuszczający zakład, wychodząc z pod opieki spo
łecznej, a wchodząc w życie, powinien być wychowany na obywatela, zarówno rozumiejącego swoje prawa i obowiązki w stosunku do spo
łeczeństwa, jak i poczuwającego się do spełniania tych obowiązków.
Organizacja wewnętrzna przewiduje zatem normy regulaminowe dnia, obowiązki personelu i skład jego liczbowy w stosunku do liczby dzieci; zasady przyjmowania i Usuwania dzieci; zasady higjeny fi
zycznej, pracy umysłowej i warsztatowej, odpoczynku, odżywiania, ubrania, budynków lokali; zasady izolowania dzieci chorych i t. d.;
zasady wychowania umysłowego i moralnego; stosunek zakładu do najbliższych opiekunów i do wychowanków, opuszczających zakład;
oraz przewiduje prowadzenie kart rejestracyjnych wychowanków i kart sprawozdawczych.
OPIEKA NAD MACIERZYŃSTWEM 1 NIEMOWLĘTAMI.
Warunki rozwoju opieki nad macieizyństweni i niemowlętami. Dzie
dziną opieki społecznej najbardziej zaniedbaną w początku istnienia Odrodzonej Polski okazała się opieka nad macierzyństwem i niemowlę
tami — wskutek rozmyślnej bierności rządów zaborczych, które w tej dziedzinie, tak żywotnej dla Państwa nie pozostawiły po sobie żadnej spuścizny.
Dlatego rząd polski szczególną uwagę poświęcił zagadnieniom opieki nad macierzyństwem i niemowlętami. Lecz 'wówczas, gdy hasła opieki nad niemowlętami łatwo naogół wśród naszego społeczeństwa się przyj
mowały, dzięki czemu w dość szybkiem, jak na nasze stosunki, tempie (z inicjatywy i dzięki poparciu materjałnemu Ministerstwa Pracy i Opie
ki Społecznej) powstał szereg odpowiednich instytucyj i zakładów opie
kuńczych *), to propaganda haseł opieki społecznej nad macierzyń
stwem i ich realizowanie okazały się znacznie trudniejsze w wykona
niu, natrafiając prawie wszędzie na brak zrozumienia ważkości tego zagadnenia z punktu widzenia zarówno dobra państwowego jak i spo
łecznego.
Tern się tłumaczy fakt istnienia tak małej liczby zakładów dla ro
dzących i prawie zupełny bra<k innego rodzaju zakładów opiekuńczych nad macierzyństwem **).
Zestawienie liczbowe łóżek dla rodzących p/g województw.
TABL. 11. | Zakłady dla
rodzących Szpitale ogólne
(pow
szechne)
Ogółem WOJEWÓDZTWO ' Państwowe,
samorząd.
i społeczne Prywatne
M. st Warszawa... 244 70 40 354 Woj. Warszawskie... — — 89 89
r> Łódzkie . . ... 53 12 28 93
), Kieleckie ... 41 — 104 145 Lubelskie... 60 13 116 189 n Białostockie... 20 10 17 47 Wileńskie... 40 21 88 149 Nowogródzkie... — 12 74 86 Jł Poleskie... — 2 100 102 Wołyńskie... 12 — 129 141 Lwowskie... 94 10 236 340 Stanisławowskie... — — 64 64
n Tarnopolskie .... . . — — 54 54
Krakowskie... 60 12 48 120 Poznańskie... 95 4 46 145 Pomorskie... — — 72 72
n Śląskie . . ... — — 155 155
Ogółem . . 719 166 1460 2345
Rejestracja zakładów, szkolenie i przeszkalanie położnych i pielęgnia
rek. Dlatego pracę rozpoczęto od podstaw. A więc dokładnie zbadano stan opieki nad macierzyństwem i niemowlętami zarówno pod względem
*) Obecnie posiadamy już 225 stacyj opieki nad niemowlętami (z tych — część w toku organizacji), 195 pijalń mleka, 30 żłobków zamkniętych — na 705 łóże
czek, 46 żłobków dziennych, 4 pogotowia opiekuńcze na 130 łóżeczek, 7 schronisk dla podrzutków na 290 łóżeczek, nie licząc Domu Wychowawczego im. ks. Bau- douin'a w Warszawie (na 400 łóżeczek).
**) W roku 1927 było wszystkiego 2.345 łóżek dla rodzących, wliczając w to i łóżka w szpitalach powszechnych oraz zakładach leczniczych prywatnych, prze
znaczonych przeważnie dla ludności zamożniejszej (patrz tabl. II), czyli na 1 łóżko porodowe przypada 12.800 mieszkańców). Łóżka dla kobiet ciężarnych nie prze
kraczają liczby 100, to samo — łóżka dla położnic i matek karmiących.
OPIEKA NAD MACIERZYŃSTWEM I NIEMOWLĘTAMI. 21
liczby i charakteru zakładów opiekuńczych, jak i pomocy higjeniczno-le- karskiej. Przeprowadzono rejestrację wszystkich instytucyj i zakładów zarówno państwowych jak i samorządowych, społecznych i prywatnych, sprawujących jedno z zadań opieki nad macierzyństwem i niemowlęta
mi; roztoczono nadzór i kontrolę nad powyższemi instytucjami. Szcze
gólną uwagę zwrócono na poziom przysposobienia zawodowego dla ce
lów, związanych z akcją społeczną, pomocniczego personelu lekarskiego i jego liczebność, który to personel, o ile jest właściwie przygotowany, ze względu na brak odpowiedniej liczby lekarzy w mniejszych' ośrodkach
Rozsiedlenie lekarzy (w dn. 1 stycznia 1927 r.).
TABL. III. |
WOJEWÓDZTWO Liczba Na 1 lekarza
lekarzy przypada ludności
M st. Warszawa... 1874 550 Woj. Wars-awskie... 381 6102
„ Łódzkie... 708 3500
„ Kieleckie... 439 6354
„ Lubelskie... 391 5874
„ Białostockie... 309 4634
„ Wileńskie . . ... 390 2836 ,, Nowogródzkie... 116 7593
„ Poleskie... 168 5759
„ Wołyńskie... 214 7390
„ Poznańskie... 594 3644
„ Pomorskie... 192 5360
„ Śląskie ... 363 3409
„ Krakowskie... 868 2496
„ Lwowskie... 1240 2411
„ Stanisławowskie... 311 4737
„ Tarnopolskie... 240 6547 Ogółem . . 8798 ciętnie: 3358
(patrz tabl. III)—może bardzo poważną rolę odegrać w akcji zapobiegaw
czej chorobom wśród matek i dzieci. W tym celu Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej zaincjowało i w porozumieniu a Ministerstwem Spraw Wewnętrznych (Departamentem Służby Zdrowia), Państwową Szkołą.
Higjeny i instytucjami społecznemii powołało i w dalszym ciągu organi
zuje cały szereg bezpłatnych kursów. A więc na 2-miesięcznych uzu
pełniających kursach systematycznie przeszkala dotychczasowe kadry położonych. Znacznie powiększa kadry pielęgniarek, tworząc odpowied
nie kursy dla pielęgniarek w stacjach opieki nad matką i dzieckiem, w stacjach mlecznych, w żłobkach, poradniach przeciwgruźliczych i prze- ciwjagliczych, dążąc przytem systematycznie do wytworzenia dotąd w Polsce na gruncie praktycznym prawie nieznanego typu „pielęgniar
ki społecznej”.
Organizowanie zakładów, tworzenie stanowisk „gminnych" położ
nych. Poza tern zainicjowano powstanie szeregu zakładów opiekuń
czych nad matką i dzieckiem — zarówno samorządowych jak i spo
łecznych, oraz poparto materjalnie tworzenie ich, nie zaniedbując sub
wencjonowania już istniejących; rozpoczęto żywą akcję propagandową w celu zapoznania szerokiego ogółu z potrzebami społeczeństwa w tej dziedzinie; przedewszystkiem zaś z pomocą pism okólnych uświado
OPIEKA NAD MACIERZYŃSTWEM I NIEMOWLĘTAMI. 23
miono o powyższych potrzebach urzędy państwowe prowincjonalne, zale
cając wywieranie wpływu osobistego *) na czynniki samorządowe w kie
runku wstawiania odpowiednich sum do preliminaizów budżetowych poszczególnych jednostek samorządowych — na cele, związane z racjo
nalną opiekę nad macierzyństwem i niemowlętami**); prowadzona jest wśród szerokiego ogółu propaganda higjeny życia płciowego, cią
ży, porodu, połogu oraz karmienia i pielęgnowania niemowlęcia.
Powodowane temiż względami Ministerstwo Pracy i Opieki Społecz
nej wzięło czynny udział w odbytej w roku ubiegłym w Warszawie Międzynarodowej Wystawie Higjeniczno - Sanitarnej, tworząc pawilon Higjeny Matki i Dziecka.
Zmniejszenie śmiertelności położnic, noworodków i niemowląt.
Wszystkie te poczynania Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej miały ten skutek, że chorobowość i śmiertelność wśród noworodków i niemo
wląt w pierwszym roku życia znacznie się zmniejszyła; również zmniej
szyła się chorobowość i śmiertelność wśród położnic.
Zamierzenia na przyszłość. Zadaniem Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej na przy szłość w dziedzinie opieki nad macierzyństwem i nie
mowlętami będzie dążenie do pokrycia całej Polski siecią planowo roz
rzuconych zakładów opiekuńczych oraz równomierne, odpowiednie do miejscowych potrzeb rozmieszczenie zarówno lekarzy-położników jak i wykwalifikowanych położnych i pielęgniarek. Dzięki temu ludność wszystkich krańców i zakątków państwa będzie miała zabezpieczoną odpowiednią pomoc higjeniczno-lekarską w zakresie potrzeb macierzyń
stwa i niemowląt.
Zgodnie z powyższem, dążeniem Ministerstwa Pracy i Opieki Spo
łecznej jest, by zczasem wszystkie gminy samorządowe posiadały wszel
kie rodzaje zakładów, zapewniających całokształt ochrony macierzyń
stwa i opieki nad niemowlętami.
Wytyczne dla miast wojewódzkich. W myśl powyższego każde miasto wojewódzkie oraz miasta z ludnością powyżej 100.000 mieszkań
ców winnyby posiadać:
*) Wspomniany wyżej, a opracowany przez Ministerstwo Pracy i Opieki Spo
łecznej projekt ustawy o opiece społecznej nad macierzyństwem i nieletnimi, mający za zadarte nałożenie w tej mierze obowiązków na samorządy, wkrótce zostanie ogłoszony.
**) Dzięki temu w ostatnim czasie powstał cały szereg nowych stacyj opieki nad matką i dzieckiem oraz żłobków dziennych. Również temu należy przypisać powstanie w małych ośrodkach, dotąd pozbawionych sprawnej pomocy lekar
skiej, — płatnych stanowisk „gminnych’1 położonych (patrz tabl. IV).
Zestawienie liczbowe położnych p/g województw
I TABL. IV. |
i WOJEWÓDZTWO
Państwowe Samorządowe miasto i 1
wojew. ■ miastapow.
gminy wiej
skie miasto wojew. miasta
pow.
gminy wiej
skie
M. st. Warszawa...
Woj. Warszawskie...
„ Łódzkie...
„ Kieleckie...
„ Lubelskie...
„ Białostockie...
„ Wileńskie . . . .
„ Nowogródzkie... ....
„ Poleskie...
„ Wołyńskie...
„ Lwowskie...
„ Stanisławowskie...
„ Tarnopolskie...
„ Krakowskie...
„ Poznańskie...
„ Pomorskie...
„ Śląskie ...
4 5 2 2
6 1 1
3 7
1 5 7 1 4 4 2 17 27 15 15 39 24 3
27 27 10 1 2 3
1
142 82 108 144 198 110 19
23
1
1 4
1 5 4 2 2 3 1 6 37 10 14 14 26 26
18 9 12 7 4 14 11 4 23 71 25 49 7 138 110 19
Ogółem . . 24 171 874 25 165 1 .
521
OPIEKA NAD MACIERZYŃSTWEM I NIEMOWLĘTAMI.
z uwzględnieniem zajmowanych stanowisk.
Społeczne Wolna praktyka Ogólna liczba położnych
Ogółem miasto
wojew. miasta pow.
gminy wiej skie
miasto wojew. miastapow
gminy wiej skie
miasto wojew. miasta
pow.
gminy wiej
skie
15 1053 — — 1091 — — 1091
— 2 14 — 96 214 — 109 273 382
5 19 24 221 63 108 226 83 168 477
— 37 69 27 66 225 28 109 316 443
— l 6 34 58 110 34 68 124 226
17 17 9 18 53 79 39 79 94 212
11 1 12 27 5 33 43 9 62 114
— 1 — 4 13 26 6 21 37 64
— 2 1 8 29 14 10 36 20 66
— 1 — 12 13 10 12 22 33 67
— 21 16 267 83 252 273 158 481 912
— 1 5 28 35 85 29 73 197 299
— — 2 13 47 130 15 76 289 380
— — 2 248 93 350 248 122 503 873
— — 65 87 54 65 152 390 607
— — 18 25 28 21 75 248 344
— 1 20 51 362 20 54 401 475
48 103 161 2063 817 2080 2160 1246 3636 7032
1) zakład dla rodzących, wzgl. oddział położniczy w szpitalu po
wszechnym, przynajmniej na 75 łóżek;
2) pogotowie porodowe, którego działalność rozciągałaby się rów
nież na najbliższe okolice;
3) schronisko dla kobiet ciężarnych, położnic i matek karmiących, z prawem pierwszeństwa dla kobiet niezamężnych, przynajmniej na 150 łóżek; pożądane jest, by przy schronisku urządzony był warsztat do lek
kiej pracy, którą mogłyby wykonywać zarówno kobiety ciężarne jak i położnice; „hotel” dla położnic — na wzór paryskiego;
4) jadłodajnie dla kobiet ciężarnych i matek karmiących;
5) poradnie dla ciężarnych i matek karmiących (przy każdej stacji opieki nad dziećmi); poradnię eugeniczną;
6) zakład leczniczy, wzgl. oddział ginekologiczny w szpitalu po
wszechnym dla kobiet z cierpieniami narządów rodnych przynajmniej na 50 łóżek.
Wytyczne dla miast powiatowych. Każde miasto powiatowe i mia- sta z ludnością powyżej 20.000 mieszkańców winnyby posiadać:
1) zakład dla rodzących, wzgl. oddział położniczy przynajmniej na 30 łóżek;
2) schronisko dla kobiet ciężarnych, położnic i matek karmiących, z prawem pierwszeństwa dla kobiet niezamężnych, przynajmniej na 50 łóżek, o ile możności — z warsztatami; schronisko takie winno być oparte na zasadzie samowystarczalności;
3) zakład leczniczy, wzgl. oddział ginekologiczny w szpitalu po
wszechnym dla kobiet z cierpieniami narządów rodnych przynajmniej na 20 łóżek;
4) jadłodajnie dla kobiet, wymienionych W punkcie poprzednim;
5) poradnie dla ciężarnych i matek karmiących (przy każdej stacji opieki nad dziećmi), które byłyby zarazem poradniami eugenicznemi.
Wytyczne dla gmin wiejskich. Każda inna (mniejsza; Jednostka samorządowa winnaby posiadać:
1) oddział dla rodzących z taką liczbą łóżek, by jedno łóżko wy
padało na 2.000 mieszkańców; pożądane jest tworzenie zakładów mniej
szych (na 6—8 łóżek), a za to gęściej rozsianych; gminy wiejskie, po
siadające mniej niż 6.000 mieszkańców, powinny się łączyć z uwzględ
nieniem warunków terytorjalnych i tworzyć wspólne zakłady dla ro
dzących;
2) schronisko dla kobiet ciężarnych i matek karmiących (w stosun
ku: 1 łóżko na 1.000 mieszkańców) z warsztatami do lekkiej pracy.
OPIEKA NAD MACIERZYŃSTWEM I NIEMOWLĘTAMI. 27
Każda gmina o przeciętnej gęstości zaludnienia winna utrzymywać jedną położną na każde 2.000 mieszkańców; w gminach, położonych na Kresach Wschodnich, ze względu na mniejszą gęstość zaludnienia
i wypływającą stąd konieczność większych- rozjazdów, stosunek ten (1 : 2000) winien być odpowiednio zmniejszony (do 1 : 1500, a nawet do 1 : 1000); przy obliczaniu potrzebnej liczby położnych od liczby,
w sposób wyżej wskazany otrzymanej, należy odjąć liczbę, odpowia
dającą liczbie łóżek w zakładach dla rodzących.
Każda gmina powinna utrzymywać lekarza — położnika (w stosun
ku 1 na 6.000 — 8.000 mieszkańców); gminy mniejsze powinny łączyć się odpowiednio pod względem terytorjalnym ii utrzymywać wspólnego lekarza.
Każda gmina winna posiadać zorganizowane środki przewozowe, wzgl. mieć zarezerwowany fundusz, zabezpieczający przewiezienie leka
rza lub położnej, wzgl. obojga jednocześnie do miejsca zamieszkania kobiety, wymagającej opieki lub pomocy higjeniczno-lekarskiej; wzgl.
zabezpieczający przewiezienie takiej kobiety do jednego z zakładów wyżej wymienionych.
Zakłady dla niemowląt. Oprócz wyżej wymienionycn zakładów przewidywana jest dalsza rozbudowa zakładów dla niemowląt, przede- wszystkiem zaś — sprawujących opiekę otwartą i stanowiących w na
szych warunkach najbardziej skuteczną broń do walki ze śmiertelnością niemowląt, a więc:
1) stacje opieki nad dziećmi razem z poradniami dla ciężarnymi i matek karmiących oraz pijalniami mleka („kuchnie mleczne, „krople mleka”) w stosunku. 1 na 10.000 mieszkańców;
**
2) żłobki dzienne fabryczne i społeczne oraz zamknięte (dla pod
rzutków i sierot),
4) zakłady opiekuńcze dla dzieci chorych i uzdrowiska.
„Badalnie” krwi i stacje „steryhzacyjne''. W celu ułatwienia walki z przymiotem powstanie szereg „badalń krwi“, a do walki z zakażę niem połogowem — „stacyj sterylizacyjnych** (do wyjaławiania środ
ków opatrunkowych oraz bielizny porodowej i operacyjnej na użytek lekarzy i położnych).
Akcja uświadamiająca. Oprócz tego, w miarę posiadanych środków, Ministerstwo w dalszym ciągu pragnie przyczynie się do zorganizowa
nia:
1) propagandy podstawowych zasad zapobiegania powstawaniu chorób „społecznych1, przedewszystkiem zaś do spopularyzowania wiadomości o wpływie alkoholu, przymiotu, rzeżączki i gruźlicy na zdol
ność rozrodczą rodziców, na przebieg ciąży i porodu oraz na rozwój płodu i jego obarczenie dziedziczne, oraz o szkodliwości sztucznego karmienia niemowląt;
*
2) uświadamiania dorastających dziewcząt cio doi ich zadań jako przyszłych matek;
OPIEKA HIGJENICZNO-LEKARSKA NAD DZIEĆMI I MŁODZIEŻĄ. 29
3) wykorzystania schronisk ’dla matek karmiących jako szkoły praktycznej dla przyszłych matek;
4) tworzenia „klubów małych matek";
5) uświadamiania czynników samorządowych i społecznych co do ich obowiązków w dziedzinie ochrony macierzyństwa;
6) spopularyzowania idei przedślubnych świadectw zdrowia;
7) wprowadzenia noweli prawnej o dochodzeniu ojcostwa;
8) ustanowienia specjalnych premij dla matek, wychowujących liczne potomstwo.
Biblioteka Wydziału Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą. W celu ułat
wienia działaczom społecznym orjentorwania się w dość specjalnych i na- ogół dotąd mało znanych zagadnieniach opieki społecznej nad macie
rzyństwem i niemowlętami, zapoczątkowano bibljotekę, której ramy następnie rozszerzono na wszystkie zagadnienia, dotyczące opieki spo
łecznej nad dziećmi i młodzieżą. Dotąd wyszło 11 prac.
OPIEKA HIGJENICZNO-LEKARSKA NAD DZIEĆMI I MŁODZIEŻĄ.
Przyczyny rozpowszechnienia chorób zakaźnych. Po okresie wojen
nym na Państwo spad! olbrzymi ciężar roztoczenia opieki nad masą sie
rot. Wyczerpanie fizyczne, zmęczenie moralne, najrozmaitsze braki, za
pomnienie w doraźnej walce o ochronę życia wszystkich wskazań zdro
wotnych, wszystko to wywołało zmniejszenie się odporności, większą wrażliwość na wszelkie zarazki chorobotwórcze i w ten sposób wysunęło w dziedzinie opiekuńczej wzmożone zadanie opieki nad dzieckiem cho
rem i zagrożOnem.
Zwalczanie gruźlicy .W dziedzinie opieki nad dziećmi choremi na pierw
szy plan wysunęło się zwalczanie gruźlicy i jej zapobieganie. Oparcie za
mierzeń w tym dziale opieki społecznej na danych liczbowych było ko- niecznem do ściślejszego sprecyzowania planu działalności, planu, który szczególnie wobec warunków społecznych i finansowo-gospodarczych Państwa musiał być rozłożony na szereg lat. Dane, dostarczone Minister
stwu Pracy i Opieki Społecznej na skutek polecenia, wydanego wszyst
kim województwom, a dotyczące 482.733 zbadanych dzieci szkół po
wszechnych, wykazały, że w tej liczbie zagrożonych gruźlicą i chorych na gruźlicę było 76.645 osobników czyli 15,87%. Przystępując do walki z gruźlicą, Ministerstwo zdecydowało, iż placowa akcja zwalczania i zapobiegania gruźlicy u dzieci musi objąć ochronę wszystkich dzieci:
1) przez możliwe usunięcie z ich otoczenia chorych na gruźlicę zaraźliwą;
2) w razie niemożności usunięcia chorego z otoczenia dziecka, zapewnić dziecku warunki życia, zmniejszając 'jak najbardziej możliwość zaraże
nia się; 3) danie możności wszystkim dzieciom wątłym i słabym, a więc mało odpornym na zarazek gruźlicy, wzmocnienia ustroju i nabrania od
porności; 4) zapewnienie dzieciom, zagrożonym gruźlicą, warunków, umożliwiających im naukę nietylko bez szkody dla zdrowia, ale popie
rających zdrowie; 5) danie dzieciom ciężko chorym i zagrożonym moż
ności leczenia.
Zdając sobie sprawę, iż urzeczywistnienie tych wszystkich ogniw planowej walki i zapobiegania gruźlicy u dzieci i młodzieży wymaga dłuż szego czasu i wielkich wysiłków ze strony społeczeństwa, jako punkt wyjścia akcji zapobiegawczej Ministerstwo uznało organizację stacyj przeciwgruźliczych. Poradnie przeciwgruźlicize są miejscami, gdzie zagrożeni i chorzy na gruźlicę powinni otrzymać pomoc i opiekę, kwa
lifikowanie do zakładów i t, p.. Opieka, roztoczona przez poradnie przeciwgruźlicze w naszych warunkach, zanim powstaną bardziej skom
plikowane instytucje przeciwgruźlicze, będzie dążyć przez dawanie wskazówek do racjonalnego urządzenia życia domowego tego, którym się opiekuje; przez dostarczanie obarczonej rodzinie pomocy — zmniej
szenie, jeżeli nie zupełne usunięcie, niebezpieczeństwa wspólnego prze
bywania chorych i zdrowych.
Przy udziale 118 organizacyj społecznych przeciwgruźliczych, które- wszędzie na terenie 'Rzeczypospolitej rozwinęły energiczną działalność, a przy poparciu materjalnem Min. Pracy i Opieki Społecznej, które — prócz zasiłków gotówką na urządzenie i organizację poradni prze
ciwgruźliczych, łożyło w wielu wypadkach znaczne sumy na zakup nie
zbędnych aparatów leczniczych (lamp kwarcowych, aparatów Roentge
na i t. p.), powstało w Polsce w przeciągu dwóch lat 135 poradni prze
ciwgruźliczych. Jeżeli przyjmiemy pod uwagę, iż w kulturalnych pań
stwach Zachodniej Europy jedna poradnia przeciwgruźlicza wystar
cza na 150.000 ludności, nie jesteśmy już zbyt oddaleni od tego ideału, gdyż przyjmując ludność Polski na 30 miljonów, mamy obecnie 1 sta
cję przeciwgruźliczą na 230.000 mieszkańców. Ponieważ przytem rów
nolegle ilość sanatorjów przeciwgruźliczych w Polsce wzrosła do liczby 40 prawie z 3.000 łóżek, możemy twierdzić, iż akcja przeciwgruźlicza u nas stanęła na pewnym gruncie i pozwala żywić całkiem niepłonną nadzieję, iż w niedalekiej przyszłości zostaną osiągnięte wybitnie do
datnie rezultaty. Zorganizowanie w tak krótkim stosunkowo czasie tak znacznej liczby poradni nie byłoby możliwe, gdyby Ministerstwo Pra
cy i Opieki Społecznej nie zaincjowało Kursów, mających na celu przy
