ROLA WSPÓŁPRACY W STYMULOWANIU INNOWACJI W GOSPODARCE TURYSTYCZNEJ1

ISSN 2083-8611 Nr 215 · 2015

Katarzyna Czernek

Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Wydział Zarządzania

Katedra Turystyki

katarzyna.czernek@ue.katowice.pl

ROLA WSPÓŁPRACY W STYMULOWANIU INNOWACJI W GOSPODARCE TURYSTYCZNEJ

Streszczenie: Celem artykułu jest wskazanie na rolę współpracy w stymulowaniu po- szczególnych rodzajów innowacji w gospodarce turystycznej. Artykuł składa się z trzech części poprzedzonych wstępem. W części pierwszej zdefiniowano innowacje, w tym in- nowacje w turystyce oraz zaprezentowano ich rodzaje i przykłady. Następnie, w części drugiej wskazano na rolę współpracy w powstawaniu i dyfuzji poszczególnych rodzajów innowacji w gospodarce turystycznej. Przedstawiono także przykłady kooperacji służą- cej stymulowaniu innowacji w regionach turystycznych. Rozważania zakończono synte- tycznym podsumowaniem, w którym wskazano na potrzebę dalszych badań nad proble- matyką kooperacji i jej roli w innowacyjności w gospodarce turystycznej.

Słowa kluczowe: współpraca, innowacje, rodzaje innowacji, gospodarka turystyczna.

Wprowadzenie

Prace poświęcone rozważaniom na temat innowacyjności początkowo do- tyczyły głównie przemysłu wytwórczego [Hjalager, 2010]. Rozwój sektora usług w gospodarce oraz postęp technologiczny w latach 80. XX w. sprawił jed- nak, że zaczęto rozpatrywać innowacje także w odniesieniu do usług [OECD, 2005; Miles, 2005; Coombs, Miles, 2000]. W związku z tym, innowacje odgry- wają obecnie coraz większą rolę jako czynnik sprzyjający poprawie konkuren- cyjności, zarówno indywidualnych usługodawców, jak i obszarów, na których oni funkcjonują. Dotyczy to także przedsiębiorstw i regionów turystycznych.

1 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podsta- wie decyzji numer UMO-2012/07/D/HS4/00554.

W literaturze jest dostępnych wiele klasyfikacji innowacji², jednak nieza- leżnie od przyjętego kryterium podziału, poszczególne rodzaje innowacji w go- spodarce turystycznej mogą być osiągane zarówno przez pojedyncze przedsię- biorstwa, jak i w ścisłej współpracy tych przedsiębiorstw z innymi podmiotami – z sektora publicznego, prywatnego i non-profit.

Taka kooperacja wynika głównie ze złożonego charakteru regionalnego produktu turystycznego, który kreuje wiele różnych podmiotów (obiekty zakwa- terowania, gastronomii, atrakcje turystyczne itp.). Ponadto, każdy z nich wnosi unikatowe zasoby w postaci wiedzy, doświadczenia, kapitału itp., niezbędne do powstania innowacji. Kooperacja ta może mieć miejsce zarówno na etapie two- rzenia innowacji (np. poprzez wspólne inwestycje w nowe produkty turystyczne, poprzez doradztwo, wspólne generowanie pomysłów), jak i ich rozpowszech- niania (np. współpraca w formie wspólnych kanałów dystrybucji, co pozwala na prowadzenie działalności na nowych rynkach). Kooperacja ta może przy tym przybierać formę bardziej lub mniej zinstytucjonalizowaną (np. funkcjonować w postaci lokalnej/regionalnej organizacji turystycznej, spółki przedsiębiorstw lub doraźnych wspólnych działań między pojedynczymi podmiotami).

Mimo że rola kooperacji w gospodarce turystycznej jest w ostatnich latach stosunkowo szeroko podkreślana w literaturze [por. Czernek, 2012; Nordin, 2003; Żabińska, 2006], brakuje prac, w których przedstawiono by znaczenie ko- operacji wewnątrz- i międzysektorowej w tworzeniu i dyfuzji innowacji w re- gionach turystycznych. W związku z tym, celem artykułu jest wskazanie na rolę współpracy w stymulowaniu poszczególnych rodzajów innowacji w gospodarce turystycznej. Cel ten zostanie osiągnięty po uprzednim zdefiniowaniu innowacji oraz zaprezentowaniu ich rodzajów i przykładów w sektorze turystyki.

1. Pojęcie i klasyfikacja innowacji

Najogólniej można przyjąć, że innowacje (z łaciny od słowa „innovation”) stanowią nowe i lepsze niż stosowane do tej pory rozwiązania, mające wpływ na społeczno-ekonomiczne warunki życia ludzi [Fagerberg, 2006, s. 1]. Innowacje odnoszą się do oferowanych na rynku nowych lub unowocześnionych: 1) pro- duktów, 2) procesów, a także nowych: 3) organizacyjnych lub zarządczych mo- deli w przedsiębiorstwach i na obszarach turystycznych, 4) organizacji lub insty- tucji oraz 5) zachowań na rynku [Hjalager, 2002].

2 Przedstawiono je w dalszych rozważaniach.

Innowacja może przyjmować wiele form i być różnie klasyfikowana [por. Schumpeter, 1939; OECD, 2005; Hjalager, 2002]. Dotyczy to także sektora turystycznego. Różnorodność ta wynika przede wszystkim z różnych celów ba- dań nad innowacjami. Jedną z najczęściej przytaczanych ogólnych klasyfikacji jest podział według Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) na in- nowacje: produktowe, procesowe, marketingowe i organizacyjne [OECD, 2005].

W odniesieniu do gospodarki turystycznej typologii innowacji dokonywali różni autorzy [Hjalager, 1997; Weiermair, 2006; Hall, 2009]. Niektóre z ich propozy- cji odpowiadały klasyfikacji zaproponowanej przez OECD, inne wprowadzały do niej większe lub mniejsze modyfikacje. Autorką specjalizującą się w proble- matyce innowacji w turystyce jest A.M. Hjaleger. Z myślą o turystyce, jako sek- torze usług mającym specyficzne cechy, wyróżniła ona innowacje: produktowe, klasyczne procesowe, procesowe w zakresie informacji, innowacje w zakresie zarządzania oraz instytucjonalne [Hjalager, 1997, s. 36]. W jednej ze swoich prac Hjalager dodała także innowacje w zakresie logistyki [Hjalager, 2002].

Innowacje produktowe oznaczają zmienione lub całkowicie nowe produkty (dobra/usługi), których innowacyjność jest oczywista albo dla producentów, albo dla konsumentów, dostawców lub konkurentów [Hjalager, 2002]. Mogą to być przykładowo programy lojalnościowe stosowane w obiektach noclegowych czy w gastronomii, a także organizacja nowego typu wycieczek dla turystów lub eventów bazujących na lokalnej tradycji. Innowacjami produktowymi mogą być także nowe systemy przewodnictwa, sprzęt turystyczny oraz innowacyjne roz- wiązania przedsiębiorstw i regionów turystycznych w zakresie ochrony środowi- ska, np. zielone hotele, przyjazne dla środowiska linie lotnicze czy touroperatorzy [Hjalager, 1997; Novelli, Schmitz i Spencer, 2006; Pikkemaat, 2008; Riley, 1983].

Z kolei celem klasycznych innowacji procesowych jest wdrożenie określo- nych działań – w szczególności nowej lub ulepszonej technologii umożliwiającej poprawę efektowności funkcjonowania danego podmiotu lub całego obszaru.

Mogą one polegać także na zmianie całej linii produkcyjnej. Tego typu innowa- cje mogą być łączone ze wspomnianymi wcześniej innowacjami produktowymi lub mogą być ich rezultatem. Dobrym ich przykładem w turystyce są nowe tech- nologie informacyjne i komunikacyjne (Information and Communication Tech- nology – ICT), na których wykorzystanie w biurach informacji turystycznej i in- nych obszarach działalności turystycznej zwracają uwagę m.in. A. Blake i in.

oraz Y.L. Yuan i in. [Blake, Sinclair, Soria, 2006; Yuan, Gretzel, Fesenmaier, 2006]. Technologie te są także szeroko wykorzystywane w gastronomii (np. au- tomatyzacja z wykorzystaniem robotów, gotowanie z czujnikami kontroli itp.) [Rogers, 2007], na wyciągach narciarskich czy na lotniskach itp. W turystyce

innowacje procesowe są najczęściej wytwarzane przez producentów sprzętu i su- rowców. Dlatego trudno je osiągnąć w pojedynkę i jest w tym względzie ko- nieczna współpraca z innymi podmiotami.

Innowacje procesowe w zakresie informacji opierają się na wykorzystaniu klasycznych innowacji procesowych, np. w działalności promocyjnej danego podmiotu, celem poprawy jego wizerunku. Przykładem może być wykorzystanie systemu monitoringu do kontroli jakości. W odniesieniu do obszarów turystycz- nych przykładem może być system kontrolowania pojemności turystycznej, ba- zujący na odpowiedniej informacji [Hjalager, 1997]³.

Kolejny rodzaj innowacji – w zakresie zarządzania – dotyczy różnych aspektów zarządzania przedsiębiorstwem lub obszarem turystycznym, związa- nych z komunikacją z ludźmi (w tym działań marketingowych). Przykładem może być organizacja szkoleń/warsztatów dla personelu przedsiębiorstwa lub mieszkańców regionu turystycznego na temat np. związany z ochroną środowi- ska. Tego rodzaju innowacje występują często w kombinacji z wprowadzaniem nowych produktów, usług oraz technologii produkcji [por. Buhalis, Law, 2008;

Shaw, Williams, 2009; Hall, Williams 2008]. Tego typu innowacja może mieć miejsce w pojedynczym obiekcie lub w ramach kooperacji danego podmiotu z in- nymi [Hjalager, 1997]. Przykładowo, mieszkańcy mogą być angażowani w roz- wój turystyki, np. przez przynależność do organizacji wspierających i zapewnia- jących ten rozwój, jednocześnie dostarczając mieszkańcom korzyści z tego płynących, np. w postaci bieżących informacji na temat tego, co dzieje się w re- gionie [Hjalager, 1997]. Zatem ten typ innowacji może (choć nie musi) obejmo- wać nowe struktury kooperacyjne.

Kolejny, ważny ze względu na przedmiot rozważań, rodzaj innowacji sta- nowią innowacje instytucjonalne. Te z kolei polegają na wdrożeniu nowych rozwiązań instytucjonalnych na poziomie wykraczającym zawsze poza jeden podmiot. W tej grupie innowacji chodzi o instytucje rozumiane szeroko – tj. nie tylko jako organizacje (np. organizacje publiczne i branżowe stowarzyszenia), ale także nawyki, tradycje, przyjęte rozwiązania itp. Nowe instytucje mogą ge- nerować duże zmiany na obszarach turystycznych, wpływając na działalność wielu przedsiębiorstw w gospodarce turystycznej, jak i na turystów. Dobrym przykładem może być stworzenie CRS – Computer Reservation Systems – który centralizuje dostęp do biletów lotniczych [Hall, Williams, 2008], powołanie w regionie nowej organizacji zajmującej się marketingiem w zakresie turystyki, zmiana warunków otrzymywania wsparcia finansowego dla przedsiębiorstw,

3 W tej pracy Hjalager łączy obie grupy innowacji procesowych w ramach jednej.

franchising itp. Jak twierdzi Hjalager, ta grupa innowacji reprezentuje struktury kooperacyjne i regulacyjne w mniejszych lub większych społecznościach. Inno- wacje te przechodzą w poprzek sektorów publicznego i prywatnego i tworzą nowe zasady gry [Hjalager, 2002]. Ma to duże znaczenie z punktu widzenia pro- blematyki podjętej w artykule, o czym szerzej w dalszych rozważaniach.

Hjalager jako osobną grupę wyodrębniła także innowacje w logistyce.

Obejmują one nową kompozycję zewnętrznych komercyjnych powiązań danego przedsiębiorstwa w zakresie przepływów materiałów, transakcji kupna- sprzedaży, informacji itp. W turystyce ich przykładem mogą być wertykalne powiązania między obiektami restauracyjnymi czy marketing internetowy. In- nowacje tego typu mogą oddziaływać na pozycję pojedynczego przedsiębior- stwa w łańcuchu wartości.

Należy podkreślić, że różne typy innowacji wzajemnie na siebie nachodzą i nie można ich traktować jako w pełni rozłącznych [OECD, 2005; Novelli, Schmitz i Spencer, 2006; Stamboulis i Skayannis, 2003; Weirmaiar, 2005].

W szczególności w gospodarce turystycznej występują tzw. hybrydowe innowa- cje, gdyż jednoczesna produkcja i konsumpcja może komplikować rozróżnienie między produktem, procesem czy innowacjami organizacyjnymi [Camisón i Monfort-Mir, 2012]. Ponadto inwestycje w technologię mogą prowadzić do poprawy i wzmocnienia usług, podczas gdy dostępność technologii może także wpływać na sposoby wykorzystania marketingu [Buhalis, 2004].

Biorąc pod uwagę różne kryteria podziału innowacji można także wyróżnić inne ich typy, jednak ze względu na cel artykułu nie będą one przedmiotem roz- ważań⁴. Jak sygnalizowano, wiele z przedstawionych rodzajów innowacji od- bywa się w kooperacji z innymi podmiotami. W dalszych rozważaniach zostanie wskazana rola współpracy w poszczególnych typach innowacji.

2. Miejsce współpracy wśród różnych rodzajów innowacji

Do wytworzenia innowacji produktowych współpraca różnych podmiotów gospodarki turystycznej nie jest niezbędna, może być jednak wskazana. Przykła- dowo, dzieje się tak, gdy nowym produktem jest wydarzenie (event) organizo- wane w regionie turystycznym, mające na celu przyciągnięcie turystów do tego

4 Przykładowo, ze względu na stopień i tempo zmian wyróżnia się innowacje inkrementalne i rady- kalne (por. Damanpour, 1991; Peters i Pikkemaat, 2005; Kvam i Streate, 2010]. Z kolei biorąc pod uwagę konieczność zbudowania nowych powiązań biznesowych oraz możliwość wykorzystania dotychczasowej wiedzy i kompetencji w produkcji owych produktów czy usług wyróżnić można innowacje regularne, niszowe, rewolucyjne lub architektoniczne (por. Abernathy i Clark, 2005].

regionu. Aktywnością musi się tu wykazać zarówno organizator samego wyda- rzenia (np. hotel, restauracja lub władze samorządowe), jak i inne podmioty działające w tym regionie. Turysta, przyjeżdżając do regionu na odbywające się tam wydarzenie, będzie bowiem korzystał z różnego rodzaju dóbr i usług ofero- wanych w danym miejscu – noclegu, wyżywienia, innych atrakcji turystycz- nych, które przy okazji będzie chciał zwiedzić. Jeśli podmioty obsługujące tury- stę skoordynują swoje działania i podejmą jakąś formę współpracy, by zapewnić mu w miarę spójną ofertę w ramach nowego produktu turystycznego, jakim jest organizowany event, tym większe są szanse, że turysta będzie zadowolony z po- bytu w danym miejscu i do niego wróci.

Dobrym przykładem takiej innowacji produktowej była zorganizowana w niektórych miastach w Polsce (m.in. w maju 2008 r. w Poznaniu i w paździer- niku 2008 r. w Wiśle) impreza promująca dane miasto, mająca zachęcić do przy- jazdu do niego jak najwięcej turystów w wybrany weekend poza sezonem tury- stycznym (w Poznaniu był to „Poznań za pół ceny”, a w Wiśle – „Wisła za półdarmo”). W obu przypadkach impreza była koordynowana przez lokalną or- ganizację turystyczną, która zachęca swoich członków (i nie tylko) do przystą- pienia do wydarzenia i oferowania wybranych lub wszystkich produktów danego usługodawcy ze zniżką w wybrany weekend.

Innym przykładem innowacji produktowej są nowe aplikacje mobilne umieszczone do pobrania na stronach internetowych gmin. Aplikacje te umożli- wiają łatwiejsze odnalezienie danego obiektu przez turystę. Mogą one powsta- wać z inicjatywy samorządu terytorialnego. Władze samorządowe mogą jednak także poprosić usługodawców o dostarczenie informacji na swój temat celem umieszczenia ich w aplikacji, a następnie o zamieszczenie aplikacji do pobrania na ich stronach WWW lub o informowanie o niej w broszurach, ulotkach i in- nych materiałach promocyjnych.

Z kolei przykładem innowacji procesowej, w obrębie której współpracuje wie- le podmiotów, są nowe technologie wykorzystywane na wyciągach narciarskich, funkcjonujących na podstawie jednego karnetu w regionach górskich. Potrzebne jest wówczas stosowanie przez różnych usługodawców (właścicieli różnych wy- ciągów) wspólnego systemu umożliwiającego dostęp do wyciągów i służącego wspólnym rozliczeniom między usługodawcami⁵. Tego typu klasyczne innowa- cje procesowe służą także innowacjom procesowym w zakresie informacji – technologia, umożliwiająca połączenie wielu wyciągów w ramach jednego kar-

5 Szerzej na ten temat oraz na temat problemów z tworzeniem wspólnych karnetów na wyciągi narciarskie (Czernek, 2012).

netu służy także rejestracji liczby turystów oraz kontroli pojemności turystycz- nej, co z kolei może ułatwiać prowadzenie działań marketingowych, w tym dzia- łań mających służyć właściwemu kreowaniu wizerunku danego miejsca.

Przykładem innowacji w zakresie zarządzania w gospodarce turystycznej jest zapraszanie do członkostwa w różnego rodzaju stowarzyszeniach, funda- cjach i innych zrzeszeniach, np. usługodawców turystycznych, a także miesz- kańców danego obszaru. Celem takiego działania jest motywowanie ich do wspólnych aktywności na rzecz rozwoju turystycznego danej miejscowości, ofe- rując w zamian np. możliwość bezpłatnego udziału we wspomnianych wcześniej szkoleniach/warsztatach, udział w targach turystycznych i innych eventach pro- mujących dane miejsce.

Najściślej ze współpracą jest związany kolejny typ innowacji – innowacje instytucjonalne. Ich istotą jest bowiem współdziałanie wielu podmiotów, najczę- ściej reprezentujących różne sektory w gospodarce – publiczny, prywatny i non- profit. Ich współpraca w zakresie kształtowania nowych, innowacyjnych roz- wiązań, ma stymulować przedsiębiorczość w regionie turystycznym oraz sprzy- jać poprawie pozycji konkurencyjnej zarówno przedsiębiorców, jak i całego regio- nu. Jest to jednym z powodów intensywnych badań nad sieciami i aliansami oraz innymi formami kooperacji, jakie mają miejsce w ostatnich latach w pracach z za- kresu turystyki [por. Baggio, 2011; Baggio, Cooper, 2010; Lynch, Morrison, 2007].

Przykładem innowacji instytucjonalnych może być współpraca między bankami sprzedającymi karty kredytowe (np. American Express) a innymi akto- rami w gospodarce turystycznej (obiekty noclegowe, linie lotnicze, itp.), które obecnie bardzo intensywnie wykorzystują system kart kredytowych jako finan- sowe zabezpieczenie przy dokonywaniu rezerwacji, np. za nocleg czy transport.

Innym przykładem innowacji instytucjonalnej opartej na współpracy są liczne formy franchisingu i innych licencjonowanych porozumień umożliwiają- cych rozwój innowacji procesowych i produktowych w bardzo od siebie oddalo- nych miejscach na świecie [Lashley, Morrison (red.), 2000]. Formy te są szeroko wykorzystywane np. w hotelarstwie czy gastronomii.

Jeszcze innym, bardzo ważnym z punktu widzenia tematu artykułu przy- kładem innowacji instytucjonalnej jest powstanie w Polsce początkiem XXI w. – na wzór krajów Europy Zachodniej – lokalnych i regionalnych organizacji tury- stycznych, zrzeszających podmioty sektora publicznego, prywatnego i nonprofit, mające na celu przede wszystkim wspólną promocję danego obszaru turystycz- nego. O organizacjach partnerskich, jako przykładzie innowacji instytucjonalnej, piszą np. Carlisle i in. [2013]. Autorzy wskazują na powstanie w Gambii, jako w kraju słabo rozwiniętym ekonomicznie, organizacji ASSET (ang. Association

of Small Scale Enterprises in Tourism in the Gambia), która wdrożyła liczne in- nowacje (strona WWW na temat ważnych wydarzeń, broszury, katalogi, utwo- rzenie centrum kulturalnego i centrum rezerwacji, udział w targach oraz rozwój nowych produktów turystycznych itp.) celem rozwoju turystyki w tym kraju [Carlisle i in., 2013].

Rola współpracy jest także ważna w ostatnim typie innowacji – w zakresie logistyki. Przykładem takiej innowacji, często jeszcze stosunkowo rzadko wy- stępującej w polskich regionach turystycznych, jest współpraca właścicieli obiektów gospodarki turystycznej, np. noclegowych czy gastronomicznych (zwłaszcza zlokalizowanych w pobliżu siebie), polegająca na wspólnych zamó- wieniach środków czystości czy innych produktów wykorzystywanych przez wszystkich partnerów w ich bieżącej działalności. Umożliwia to m.in. negocjo- wanie niższych cen u dostawców, dzięki większej sile przetargowej grupy pod- miotów składających wspólne zamówienie.

3. Stymulowanie innowacyjności w turystyce

z wykorzystaniem współpracy – potencjalne problemy

Jak widać, współpraca ma ważne znaczenie dla generowania i rozprzestrze- niania się innowacji w regionach turystycznych. Dotyczy to wszystkich rodza- jów innowacji – produktowych, procesowych, w zakresie zarządzania, logistyki, a zwłaszcza zaś innowacji instytucjonalnych, często wymagających powstania nowych organizacji kooperacyjnych.

Jednocześnie trzeba jednak podkreślić, że wdrażanie i dyfuzja innowacji w gospodarce turystycznej nie jest zadaniem prostym, choćby ze względu na ba- riery współdziałania podmiotów w sektorze turystyki. W literaturze są dostępne opracowania na ten temat, w tym na temat specyficznych – wynikających z cech samej turystyki – uwarunkowań innowacyjności w tym sektorze [Hjalager, 2002; Hjalager, 2006]. Bariery te związane są przykładowo z dominacją małych i średnich przedsiębiorstw, fragmentarycznością podaży turystycznej czy sezo- nowością działalności gospodarczej w tym sektorze itp. [Czernek, 2014]. Przy- kładowo, sezonowość zatrudnienia pociąga za sobą występowanie barier siły ro- boczej w postaci np. niskiego stopnia kwalifikacji pracowników, dużej rotacji zatrudnienia czy niewielkiego prestiżu pracy w sektorze turystycznym. Domina- cja małych i średnich przedsiębiorstw wiąże się natomiast z wyższą niepewno- ścią w prowadzeniu działalności gospodarczej, dużym znaczeniem tzw. wiedzy milczącej, tj. wiedzy trudnej do przekazania i skodyfikowania, z brakiem zaufa-

nia i otwartości, a także postawami zachowawczymi, zamiast proaktywnymi ze strony przedsiębiorców. Z kolei fragmentaryczność podaży turystycznej – duża różnorodność podmiotów obsługujących turystów, ich zróżnicowanie oraz roz- drobnienie w przestrzeni – może utrudniać komunikację i przekaz informacji niezbędnych do zaplanowania i wdrożenia nowych, innowacyjnych rozwiązań na obszarze turystycznym.

Podsumowanie

Przedstawione rozważania pozwoliły osiągnąć cel artykułu, tj. wskazać na rolę współpracy w stymulowaniu poszczególnych rodzajów innowacji w gospo- darce turystycznej. Rolę tę starano się uwypuklić zarówno przy okazji prezento- wania rodzajów innowacji (w pierwszej części artykułu), jak i później – w trak- cie omawiania miejsca współpracy wśród różnych rodzajów innowacji oraz sygnalizując możliwe trudności z wykorzystaniem kooperacji w stymulowaniu innowacyjności w turystyce (odpowiednio część druga i trzecia). Mimo tych sy- gnalizowanych trudności, nie budzi jednak wątpliwości fakt, iż kooperacja jest ważnym czynnikiem warunkującym innowacyjność w sektorze turystycznym, co stanowi przesłankę do dalszych badań empirycznych nad tą problematyką.

Literatura

Abernathy W.J., Clark K.B. (1985), Innovation: Mapping the winds of creative destruction,

“Research Policy”, Vol. 14, s. 3-22.

Baggio R. (2011), Collaboration and cooperation in a tourism destination: A network science approach, “Current Issues in Tourism”, Vol. 14, No. 2, s. 183-189.

Baggio R., Cooper C. (2010), Knowledge transfer in a tourism destination: The effects of a network structure, “Service Industries Journal”, Vol. 30, No. 10, s. 1-15.

Blake A., Sinclair M.T., Soria J.A.C. (2006), Tourism productivity. Evidence from the United Kingdom, “Annals of Tourism Research”, Vol. 33, No. 4, s. 1099-1120.

Buhalis D. (2004), eAirlines: Strategic and tactical use of ICTs in the airline industry,

“Information & Management”, Vol. 41, No. 7, s. 805-825.

Buhalis D., Law R. (2008), Progress in information technology and tourism manage- ment: 20 years on and 10 years after the internet – the strategy of eTourism re- search, “Tourism Management”, Vol. 29, No. 4, s. 609-623.

Camisón C., Monfort-Mir V.M. (2012), Measuring innovation in tourism from the Schumpeterian and the dynamic-capabilities perspectives, “Tourism Management”, Vol. 33, No. 4, s. 776-789.

Carlisle S., Kunc M., Jones E., Tiffin S. (2013), Supporting innovation for tourism de- velopment through multi-stakeholder approaches: Experiences from Africa, “Tour- ism Management”, Vol. 35, s. 59-69.

Coombs R., Miles I. (2000), Innovation, measurement and services: The new problematique [w:] J.S. Metcalfe, I. Miles, (eds.), Innovation systems in the service economy, Kluwer Academic Publishers, Boston, s. 85-103.

Czernek K. (2012), Uwarunkowania współpracy na rzecz rozwoju turystyki w regionie, PROKSENIA, Kraków.

Czernek K. (2014), Innowacje w turystyce miejskiej oraz determinanty ich rozwoju, Stu- dia Oeconomica Posnaniensia, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Po- znań, s. 55-79.

Damanpour F. (1991), Organizational innovation: A meta analysis of effects of determinants and moderators, “Academy of Management Journal”, Vol. 34, No. 3, s. 555-590.

Fagerberg J. (2006), Innovation: A guide to the Literature [w:] J. Fagerberg, D.C. Mowery, R.R. Nelson (eds.), The Oxford handbook of innovation, Oxford University Press, Oxford.

Lashley D., Morrison A. eds. (2000), Franchising hospitality services, Butterworth- -Heinenmann, Oxford.

Hall C.M., Williams A.M. (2008), Tourism and innovation, Rutledge, London.

Hall C.M. (2009), Innovation and tourism polity in Australia and New Zealand: Never the twain shall meet? “Journal of Policy Research in Tourism, Leisure and Events”, Vol. 1, No. 1, s. 2-18.

Hjalager A.M. (2010), A review of innovation research in tourism, “Tourism Manage- ment”, Vol. 31, No. 1, s. 1-12.

Hjalager A.M. (1997), Innovation patterns in sustainable tourism. An analytical typology,

“Tourism Management”, Vol. 18, No. 1, s. 15-41.

Hjalager A.M. (2002), Repairing innovation defectiveness in tourism, “Tourism Manage- ment”, Vol. 23, No. 5, s. 465-474.

Hjalager A.M. (2006), The marriage between welfare services and tourism: A driving force for innovation? [w:] M. Peters, B. Pikkemaat (eds.), Innovation in hospitality and tourism, The Haworth Hospitality Press, Binghamton, NY, s. 7-30.

Kvam G-T., Streate E.P. (2010), Innovation and diffusion – different roles in developing nature-based tourism, “The Open Social Science Journal”, Vol. 3, s. 30-40.

Lynch P., Morrison A. (2007), The role of networks [w:] E. Michael (ed.), Microclusters and networks: The growth of tourism, Elsevier, Oxford, s. 43-62.

Miles I. (2005), Innovation in services [w:] J. Fagerberg, D.C. Mowery, R.R. Nelson (eds.), The Oxford handbook of innovation, Oxford University Press, Oxford.

Nordin S. (2003), Tourism clustering & innovation – paths to economic growth & devel- opment, ETOUR, Utredningsserein Analysis och Statistik, European Tourism Re- search Institute, Ȍstersund.

Novelli M., Schmitz B., Spencer T. (2006), Networks, clusters and innovation in tourism:

A UK experience, “Tourism Management”, Vol. 27, No. 6, s. 1141-1152.

OECD (2005), Oslo manual: The measurement of scientific and technological activities.

Proposed guidelines for collecting and interpreting technological innovation data, 3^rd ed., European Commission, Eurostat.

Peters M., Pikkemaat B. (2005), Innovation in tourism, “Journal of Quality Assurance in Hosp & Tourism”, Vol. 6, No. 34, s. 1-6.

Pikkemaat B. (2008), Innovation in small and medium-sized tourism enterprises in Tyrol, Austria, “Entrepreneurship and Innovation”, Vol. 9, No. 3, s. 187-197.

Riley C. (1983), New product development in Thomson Holidays UK, “Tourism Manage- ment”, Vol. 4, No. 4, s. 253-261.

Rogers S. (2007), Innovation in food service technology and its strategic role, “Interna- tional Journal of Hospitality Management”, Vol. 26, No. 4, s. 899-912.

Schumpeter J.A. (1939), Business cycles: A theoretical, historical, and statistical analysis of the capitalist process, Mc Graw-Hill, New York – London.

Shaw G., Williams A. (2009), Knowledge transfer and management in tourism organi- zations: An emerging research agenda, “Tourism Management”, Vol. 30, No. 30, s. 325-335.

Stamboulis Y., Skayannis P. (2003), Innovation strategies and technology for experience- -based tourism, “Tourism Management”, Vol. 24, No. 1, s. 35-43.

Weirmair K. (2005), Prospects for innovation in tourism. Analyzing the innovation po- tential throughout the tourism value chain, “Journal of Quality Assurance in Hospi- tality & Tourism”, Vol. 6, No. ¾, s. 59-72.

Weiermair K. (2006), Product improvement or innovation: What is the key to success in tourism? [w:] Innovation and growth in tourism, OECD, Paris, s. 53-69.

Yuan Y.L., Gretzel U., Fesenmaier D.R. (2006), The role of information technology use in American convention and visitor bureaus, “Tourism Management”, Vol. 27, No. 3, s. 326-341.

Żabińska T. (2006), Partnerstwo jako determinanta rozwoju turystyki w regionie. Dyle- maty teorii i praktyki [w:] A. Nowakowska, M. Przydział (red.), Turystyka w bada- niach naukowych, Prace dydaktyczne, WSIiZ, Rzeszów.

THE ROLE OF COOPERATION IN STIMULATING INNOVATIONS IN TOURIST ECONOMY

Summary: The aim of the paper is to point at the role of cooperation in stimulating dif- ferent types of innovations in tourist economy. The article consists of three parts preced- ed by the introduction and finished by conclusions. In the first part innovation (including innovation in tourism) was defined, and its different types and examples were presented.

Then, in the second part, the role of cooperation in creating and diffusion of different types of innovations in tourist economy was showed. There were presented examples of

cooperation stimulating innovations in tourist regions as well. Then some problems with using cooperation in innovations were shown. Considerations are ended by presenting synthetic conclusions where the need of future research on cooperation and its role in in- novativeness in tourist economy was stressed.

Keywords: innovations, cooperation, tourism, tourism economy.