w autorach. M ożna bowiem przypuszczać, że zanika - być może związana z przyspieszeniem tempa życia - potrzeba czy możliwość pisania pamiętników na zamówienie (stąd podwójny sukces wydawców, którzy musieli promować konkurs w dwójnasób).
Niezależnie od niedosytu związanego z samym zamysłem konkursowym - nie jest to zresztą zarzut, lecz wyraz tęsknoty za wysłuchaniem „opowieści 0 zwykłej wsi zwykłych ludzi” - należy polecić tę książkę i cieszyć się, że jednak powstała w okresie tak niesprzyjającym. Inicjatywa to ostatnimi czasy rzadka 1 ważna przez swoje nawiązanie do wielkiej polskiej tradycji socjologicznej.
Literatura
Konkurs na pamiętniki w Polsce 1921-1966. Opracował F. Jakubczak. W ar
szawa.
Palska, H. 1997. Polskiepamiętnikarstwo konkursowe: ideologia w autobiografii, autobiografia w ideologii. „Ask” 1.
Hanna Palska
Początki zmian systemowych a psychologiczne funkcjonowanie jednostek
K A ZIM IERZ M. SŁOMCZYŃSKI, KRYSTYNA JANICKA, BOGDAN W.
MACH I W OJCIECH ZABOROWSKI: Struktura społeczna a osobowość.
Psychologiczne funkcjonowanie jednostki w warunkach zmiany społecznej. W ar
szawa: Wydawnictwo IFIS PAN, 1996, 272 s.
Związki między miejscem jednostki w strukturze społecznej a różnymi wymiarami jej osobowości - to temat od dawna interesujący badaczy o różnych orientacjach teoretycznych. Psychologowie społeczni i socjolodzy wielokrotnie stwierdzali związki między położeniem społecznym jednostek a ich opiniami, wartościami, zachowaniami. Stwierdzane empirycznie związki interpretowano odwołując się do różnych konstruktów teoretycznych, takich jak: społeczny perspektywizm myślenia (Mannheim 1977), funkcjonalność (Merton 1982), zbieżność i rozbieżność czynników statusu (Lenski 1962), rozciągnięcie skali wartości (Rodman 1963).
Kazimierz M. Słomczyński, Krystyna Janicka, Bogdan Mach i Wojciech Zaborowski - autorzy książki Struktura społeczna a osobowość. Psychologiczne funkcjonowanie jednostek w warunkach zmiany społecznej od wielu lat (niektórzy z nich - od ponad dwudziestu) prowadzą badania nad związkami pozycji społecznej jednostek z ich orientacjami społecznymi, obrazem własnej osoby
i z wartościami konformizmu i samokierowania (samorealizacji), bardzo konsekwentnie testując dwie hipotezy teoretyczne: hipotezę psychologicznej generalizacji doświadczeń życiowych i hipotezę socjalizacyjną. Pierwsza z tych hipotez, wywodząca się z badań Melvina K ohna i Carmi Schoolera, głosi, iż wpływ pozycji klasowej jednostek na ich psychologiczne orientacje i wartoś
ciowanie rzeczywistości jest wynikiem związanych z daną pozycją możliwości przejawiania zachowań samosterownych w sytuacji pracy. Doświadczenia takiej samosterowności (lub jej braku) przenoszą się na sferę psychiczną, są generalizowane na sferę wartości życiowych i orientacji społecznych jednostki.
Hipoteza socjalizacyjna, również nawiązująca do prac Kohna, mówi o tym, iż związki między pozycją jednostki w strukturze społecznej a pewnymi cechami jej osobowości są rezultatem międzypokoleniowej transmisji wartości, na
stawień i stanów psychicznych w rodzinie; treść tego, co jest przekazane, jest uwarunkowana doświadczeniami rodziców i dzieci.
Autorzy recenzowanej książki próbują poznać naturę omawianych związ
ków w okresie zmiany społecznej, co sprawia, iż odpowiadają na dodatkowe pytania, interesujące nie tylko teoretyków. Prezentowane w książce analizy dostarczają odpowiedzi na pytania: „czy i jakie zmiany w człowieku (jego nastawieniach, otwartości poznawczej, wartościach) są wywoływane przez zmiany systemowe?” oraz „czy owe zmiany psychologiczne sprzyjają okreś
lonemu kierunkowi reform, czy też mogą go blokować?” . Omawiana książka jest więc ważna dla różnych grup czytelników. Jest ważna nie tylko z racji ważnych pytań, jakie stawiają jej Autorzy, ale także dlatego, iż jest poważna.
M ateriał empiryczny pochodzi z kilku badań na dużych próbach, prowadzo
nych w latach 1992 i 1993, a do porównań wykorzystywane są wcześniejsze badania (wykonane na próbach ogólnopolskich w latach 1978-1980 i 1987-1988), a także analogiczne dane z badań międzynarodowych. Autorzy prezentują skomplikowany, ale precyzyjnie opisany, niezwykle rzetelny warsz
tat badawczy, wyjaśniają strategię badań, zasady doboru próby, poszczególne etapy konstrukcji narzędzi do pomiaru różnych zmiennych, jasno prezentują wyniki analiz. Czytelnik m a materiał, na podstawie którego dokładnie widzi o co pytano badanych, jak poszczególne odpowiedzi są interpretowane na poziomie zmiennych teoretycznych, na podstawie jakich analiz dochodzi się do tez teoretycznych. Podane są także informacje o stosowanych procedurach kontrolnych realizacji badań. Takie standardy rzetelności opisu sposobu dochodzenia do materiału empirycznego i uzyskanych wyników nie są ostatnio powszechne wśród polskich badaczy zjawisk społecznych. M ożna więc potrak
tować omawianą książkę jako materiał dydaktyczny, pozwalający czytelnikom ulepszyć własny warsztat badawczy.
Oprócz weryfikacji hipotez teoretycznych, znajdujemy w książce dane porównujące strukturę społeczną Polski początku lat 90. i końca lat 70. Autorzy używają odmiennych terminów do opisu położenia jednostek w systemie
stratyfikacyjnym i do charakterystyki ich miejsca w strukturze klasowej.
Wykształcenie, status zawodowy, dochód - to zmienne różnicujące pozycję w strukturze stratyfikacji społecznej; natomiast klasy społeczne definiowane są jako grupy osób pozostających w podobnych stosunkach kontroli nad produk
cją i dystrybucją. Zaproponowano też pojęcie „pozycja rynkowa” , wywodzące się z koncepcji М аха Webera. Pozycja rynkowa powiązana jest z pozycją stratyfikacyjną i z położeniem klasowym. We współczesnej Polsce określa ona stopień uwikłania jednostek w procesy strukturotwórcze. N a podstawie em
pirycznych wskaźników Autorzy wyodrębnili sześć kategorii tej zmiennej;
kategorie krańcowe tej taksonomii to: skrajne pozytywne uprzywilejowanie i skrajne negatywne uprzywilejowanie. Interesujące, iż bardziej heterogeniczne są kategorie pozytywnie uprzywilejowane niż grupy uprzywilejowane negatyw
nie. Autorzy uzasadniają to cechami aktualnej sytuacji: źródła przywilejów ekonomicznych w dzisiejszej Polsce są silnie zróżnicowane, natomiast osoby 0 najniższej pozycji rynkowej to głównie bezrobotni, bezskutecznie poszukujący pracy.
Stopniowa zmiana struktury klasowej w procesie zmiany społecznej nie zaskakuje; istotniejsze jest jednak pokazanie, w jakim miejscu już zaszły zmiany 1 jak aktualna struktura m a się do struktury społecznej w rozwiniętych krajach kapitalizmu. Okazuje się, iż straciło swoje pierwotne znacznie rozróżnienie pracowników produkcyjnych i nieprodukcyjnych oraz fizycznych i umys
łowych. W porównaniu z krajami rozwiniętego kapitalizmu nadreprezentowana jest kategoria pracowników fizycznych; niedoreprezentowane są kategorie związane z prywatną własnością (właściciele i samodzielni). Jednocześnie stopień niedopasowania poziomu zarobków z pracy do poziomu wykształcenia i statusu zawodowego w roku 1992 jest wyższy niż w roku 1978. W tym miejscu oficjalna propaganda, podkreślająca rolę wykształcenia w nowym systemie społecznym, wyraźnie rozmijała się z rzeczywistością społeczną.
Starannie testowane związki między miejscem jednostek w strukturze społecznej a ich cechami psychologicznymi prowadzą do ustalenia wielu faktów psychologiczno-społecznych, istotnych dla zrozumienia i przewidywania kształ
tu i przebiegu polskich reform. Przytoczę te, które wydają mi się najciekawsze.
Okazuje się, iż na początku lat 90. wyższa pozycja stratyfikacyjna związana jest z niższym lękiem i nieco większą pewnością siebie. Najniższy dyskomfort psychiczny m a kadra kierownicza, następnie kontrolerzy pracy, eksperci i pra
cownicy umysłowi. Największy dyskomfort charakteryzuje robotników. Rela
cja między pozycją społeczną Polaków a niektórymi ich cechami psychologicz
nymi zbliżyła się więc do uniwersalnego wzorca a „wyjątkowość” naszego społeczeństwa, notowana w latach 70. i 80., zniknęła. W arto dodać, iż także w zakresie innych zmiennych społeczno-psychologicznych zaobserwowano podobną prawidłowość. Przykładowo: wzorzec uwarunkowań alienacji poli
tycznej w latach 90. stał się identyczny jak model relacji między alienacją
a zmiennymi „strukturalnym i” w innych społeczeństwach (por. Korzeniowski, 1993; 1995). W arto też zauważyć, iż nasza rodząca się normalność będzie prawdopodobnie niosła „normalne” i obserwowane w świecie konflikty.
Wykazano strukturalną odrębność zatrudnienia kobiet i mężczyzn, czyli tak zwaną „segregację zawodową” . Przejawia się ona w tendencji do nadmiernego skupiania się lub niedoboru kobiet lub mężczyzn w pewnych sektorach, branżach czy pozycjach struktury biurokratycznej. Dwa istotne kryteria uwars
twienia: dochód i stanowiska - pełnią odmienne role w wyznaczaniu pozycji zawodowej kobiet i mężczyzn w Polsce wczesnych lat 90. U kobiet ściślejszy jest związek przynależności społeczno-zawodowej z dochodem, u mężczyzn - z po
zycją w strukturze władzy. Autorzy wiążą to z odmienną dla kobiet i mężczyzn rolą złożoności pracy z ludźmi. Nie jestem przekonana, czy rzeczywiście jest to najlepsza interpretacja stwierdzonych prawidłowości; być może odgrywają tu rolę pewne tradycyjne wyobrażenia o kobietach i mężczyznach, a nie tylko obiektywnie inny charakter złożoności pracy.
Autorzy wskazują na postępujący merytokratyzm społeczeństwa polskiego.
W roku 1992 aktualna pozycja zawodowa jest silniej determinowana przez wykształcenie i elastyczność intelektualną niż to było w roku 1978. Wykształ
cenie, jakie człowiek zdobywa, wyznaczane jest najsilniej przez własne wartości samorealizacyjne, wartości samorealizacyjne rodziców i sytuację materialną rodziny, w której się wychowywał. Znika natomiast tendencja do między- generacyjnego dziedziczenia pozycji zawodowej. Wynik ten jest rozbieżny z często spotykanym w publicystyce stwierdzeniem o coraz większej roli dziedziczenia pozycji w strukturze społecznej , „reprodukcji elit” i dużej roli czynników „przypisanych” w wyznaczaniu tej pozycji. W art jest szerokiej popularyzacji.
Inny, ciekawy fenomen psychospołeczny - to tak zwany „nowy konformiz- m ” w pokoleniu rodziców, obserwowany zwłaszcza wśród inteligencji. Rodzice pragną dla swoich dzieci nie tyle samosterowności, co konformizmu. Autorzy książki interpretują tę tendencję jako wynik chłodnej, intelektualnej analizy polskiej rzeczywistości początku lat 90.: polski kapitalizm spostrzegany jest - rozbieżnie z deklaracjami ideologów - jako wymagający od jednostek dużej dozy konformizmu i posłuszeństwa. Ta konstatacja wydaje mi się płytka, nie wyjaśniająca przyczyn tego stanu rzeczy. Dlaczego ludzie w Polsce początku lat 90. nowy ustrój jest tak właśnie widzą? Jakie doświadczenia czynią realną percepcję rzeczywistości odmienną od oczekiwań i ideologicznych wizji? Anali
zy dokonywane przez innych badaczy wykazujące specyficzny kolektywizm i konformizm etosu Solidarności (por. np. analizy Szackiego 1994) byłyby tu bardzo przydatne.
A probata zmian systemowych jest najsilniej uwarunkowana przez subiek
tywne poczucie poprawy/pogorszenia własnej sytuacji ekonomicznej oraz przez wykształcenie i rodzaj sympatii politycznych. Wykształcenie jest istotnym
predyktorem aprobaty zmian, niezależnie od położenia ekonomicznego. Ale poziom aprobaty zmian jest niższy u osób z wyższym wykształceniem niż u osób z wykształceniem niepełnym wyższym i pomaturalnym. Autorzy wykazują, iż wynika to stąd, że wśród najwyżej wykształconych zauważane są duże różnice ideologiczne (różnice sympatii politycznych), które znacząco różnicują oceny rzeczywistości.
Przeprowadzone analizy potwierdzają obie (wcześniej omówione) hipotezy teoretyczne na temat natury związku położenia w strukturze stratyfikacyjnej i klasowej a cechami psychologicznymi jednostek. Osoby zajmujące wyższe pozycje społeczne i należące do uprzywilejowanych klas społecznych wykonują pracę charakteryzującą się wyższą samosterownością niż osoby zajmujące niższe pozycje i należące do klas społecznie upośledzonych. Samosterowność w pracy - jej złożoność, stopień organizacyjnej podległości i rutynizacji, zmienna centralna dla hipotezy generalizacji doświadczeń - powinna być określana raczej jako „samosterowność zajęć” , bowiem okazuje się ona istotna dla rozwoju otwartości mentalnej także wtedy, gdy mierzy się ją poza sferą pracy zawodowej (u gospodyń domowych czy wśród osób poszukujących pracy). Przy testowaniu hipotezy socjalizacyjnej, wyjaśniającej związek pozycji społecznej z cechami psychologicznymi jednostek przez międzygeneracyjny przekaz wartości, okazało się, iż między rokiem 1978 a 1993 wzrósł względny wpływ wartości samorealizacyjnych ojca na wartości dziecka, wpływ relatywny wobec wpływu wartości samorealizacyjnych matki. Wzór wpływów socjaliza- cyjnych, obserwowany w roku 1993 jest bardziej niż w roku 1978 podobny do wzoru obserwowanego w krajach wysoko rozwiniętych. Innymi słowy, mamy kolejny dowód naszego społecznego „normalnienia” czy uniwersalności pew
n ych fen o m en ó w p sych osp ołeczn ych .
Autorzy są niezwykle ostrożni w interpretowaniu prezentowanych danych empirycznych, nigdy ich nie „nadinterpretują”; na ostatnich stronach książki rozważają różne implikacje uzyskanych wyników dla przewidywania przebiegu transformacji systemowej w Polsce. Podnoszą wątek psychologicznych barier rozwoju kapitalizmu, rolę otwartości mentalnej, wysokiego poczucia dys
komfortu psychicznego wśród robotników. Wszystkie proponowane wątki dyskusji są bardzo interesujące. Szkoda, iż zostały tylko zarysowane. Wątek słabego indywidualizmu jako psychologicznej bariery rozwoju kapitalizmu w Polsce, mający empiryczne wsparcie w przynajmniej kilku badaniach z lat 90., warto rozbudować charakterystyką specyfiki polskiego indywidualizmu i kole
ktywizmu. Przydatne mogłyby tu być pewne wyniki, wcześniej prezentowane przez Autorów, na przykład fakt, iż do czynnika sukcesu w wartościach rodzicielskich w latach 1992-93 wchodzi pozycja „brak uczciwości” .
Reasumując, przeczytałam bardzo ciekawą, rzetelną warsztatowo pracę, która mówi ważne rzeczy o polskiej rzeczywistości początku lat 90. Ważne a mało znane; co więcej - czasami ustalenia Autorów są rozbieżne z wiedzą
potoczną. Namawiam Autorów do napisania popularnej wersji recenzowanej książki, w której mogłyby znaleźć się także dane z innych programów badaw
czych oraz wątki polemiczne.
Literatura
Korzeniowski K. 1993. Alienacja polityczna a uczestnictwo polityczne w warun
kach transformacji systemu. W: J. Reykowski (red.): Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe, szkice z psychologii politycznej. Warszawa:
Wyd. Instytutu Psychologii PAN.
Korzeniowski K. 1995. Alienacja polityczna a zachowania wyborcze w warun
kach transformacji systemowej w Polsce. W: S. Gebethner (red.): Wybory parlamentarne 1991 i 1993. Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, Wydawnictwo Sejmowe.
Lenski G. 1962. Zbieżność pozycji w różnych hierarchiach. W: A. Malewski (red.). Zagadnienia psychologii społecznej. Warszawa: PWN.
Mannheim K. 1977. Ideology and Utopia. An Introduction to the Sociology o f Knowledge. New York: Harvest Book, H arcourt, Brace and World Inc.
M erton R.K. 1982. Z zagadnień struktury społecznej i kulturowej. W: Teoria socjologiczna i struktura społeczna. Warszawa: PWN.
Rodman H. 1963. The lower class value stretch. „Social Forces” , 42, s. 205-215.
Szacki J. 1994. Liberalizm po komunizmie. Warszawa: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im. S. Batorego.
Krystyna Skarżyńska
ELŻBIETA SKOTNICKA-ILLASIEW ICZ: Powrót czy droga w nieznane?
Europejskie dylematy Polaków. Warszawa: CEUW, 1997, 146 s.
Jedną z ostatnich pozycji, która ukazała się w ramach cyklu Monografie i Studia, wydawanego przez Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszaw
skiego i Instytut Kultury, jest książka Elżbiety Skotnickiej-Illasiewicz.
Składa się ona z Wprowadzenia, trzech części i Posłowia. A utorka we wprowadzeniu informuje, że rozważania podjęte w książce mają na celu poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o genezę zarysowujących się różnic w interpretacjach korzyści i kosztów wejścia Polski do Unii, jakie występują w naszym społeczeństwie. Jej zdaniem, zróżnicowanie owych poglądów uwa
runkowane jest subiektywnym, kulturowym wyposażeniem Polaków, m a też źródła w niejednakowym poczuciu świadomości europejskiej społeczeństwa polskiego. Świadomością europejską E. Skotnicka-Illasiewicz nazywa przeko-
