Dolina Chaburu - historia osadnictwa w epoce brązu i w okresie żelaza I-II (ok. 3200 p.n.e. - ok. 600 p.n.e.)

DOLINA CHABURU - HISTORIA OSADNICTWA W EPOCE BR^ZU I W OKRESIE ŻELAZA I-II (OK. 3200 P . N . E . - OK. 600 P . N . E . )

Północno-wschodnia część Syrii to płaska kraina stepowa«prze-cięta gęstą siecią rzeczek i strumieni wpadających do Chaburu. Pod względem geograficznym należy zaliczyć ten teren do Górnej Mezopotamii. Szozególne znaczenie ma dorzecze górnego biegu Cha-buru - pas żyznej, doskonale nadającej się dla osadnictwa ziemi, długości ok. 150 i szerokości ok. 30 km. Jego usytuowanie, bar-dzo dobre warunki klimatyczne (powyżej 250 mm opadów w ciągu ro-ku) oraz urodzajne ziemie sprawiły, iż od piątego tysiąclecia p . n . e . krzyżowały się tutaj wpływy dwóoh wielkich cywilizacji starożytnego Wschodu: syryjskiej i mezopotamskiej. Tędy przebie-gał od najdawniejszych czasów ważny szlak karawanowy łączący Me-zopotamię z wybrzeżem Morza śródziemnego. Dużą rolę spełniała także droga wiodąca na północ, ku zasobnej w surowce wyżynie ana-tolijskiej. 0 znaczeniu dorzeoza górnego biegu Chaburu w prze-p szłości świadczy fakt, iż na powierzchni nie większej niż 120 km zlokalizowano ponad 500 tumulusów (arab. - t e l l ) , kryjących daw-ne miasta i osady*1. Zintensyfikowane od połowy lat siedemdzie-siątych badania wykopaliskowe (m.in. Tell Brak, Tell Lêlln, Tell Barrï) stopniowo odsłaniają historię dorzeoza górnego Chaburu, znacznie wzbogacając naszą znajomość dziejów starożytnego Wschodu.

Inaczej przedstawia się stan badań nad regionem dolnego Cha-buru. Terminem tym określa się odcinek rzeki, długości ok. 180 km, pomiędzy Hasaka a ujściem Chaburu do Eufratu ( i l . 1 ) . Głęboko wcięta w płytę stepową dolina rzeczna biegnie środkiem płaskowy-żu ograniczonego od wschodu i od zachodu bazaltowymi wyniesie-niami Sabal 'Abd Al- 'Azïz i Sabal Singar. Szerokość rzeki,

nio-sącej nieco słonawą, niezdatną do picia wodę, waha się od 30 do 50 m, zaś szerokość niziny nadrzecznej wynosi 50-350 m. Po obu stronach Chaburu znajduje się wąskie pasmo aluwialnyoh gruntów, znakomicie nadających się pod uprawę2. Teren na północ od Tell

Saddada w dostatecznej mierze korzysta z opadów deszczowych,

na-tomiast uzyskanie dobrych plonów z pól położonych bardziej na południe wymaga stosowania sztucznego nawadniania. Badania pali-nologiczne wskazują, iż do ok. 2000 r. p . n . e . klimat tamtejszy był bardziej wilgotny. Dzięki większej ilości opadów (o 70 --100 mm) w ciągu roku, obszar rolnictwa "deszczowego" sięgał nie-co dalej na południe^. Od początku drugiego tysiąolecia p . n . e . warunki klimatyczne ulegały powolnemu pogarszaniu.Fakt ten mógł-by tłumaczyć opuszczenie podówczas wielu stanowisk znajdujących się obecnie na terenie stepowym.

Region dolnego Chaburu znany jest dość dobrze ze źródeł pi-sanyoh (teksty z okresu starobabilońskiego, średnio- i nowoasy-ryjskiego). Z drugiej strony aż do 1978 r. nie przeprowadzono tutaj żadnych systematycznych badań wykopaliskowych. Wiadomości, jakie przekazali podróżnicy i badacze z drugiej połowy XIX i po-czątku XX w . , wskazywały jedynie na istnienie znacznej liczby

/i

stanowisk archeologicznych . Lata dwudzieste dwudzieste i

trzy-E.Wirth, Syrien. Ęj,ąe geo^raphisch 1971» W i s s en s c hafï lis^heLèfn a er

7.

W.Frey, y mwe_ltre.konstrukt jon. ( e d i t . ) ,

spie^_£er^ssjri^chen^Stadt

gra phis che _ La_nd eskun_d_e, de, Darmstadt

Dur- Lmmu, Berlir

EEJT'TwTTh. in

W 1850 r. A.H.Layard badał^kilka stanowisk nad dolnym bie-giem Chaburu. W Tell Arban/ 'Agaga natrafił na pozostałości bu-dowli reprezentacyjnej z okresu nowoasyryjskiego (A.H. Layard,

B Ł ^ p y w i g a J f e . s .

269-284)TnH/ 1B79 r r d ó t a r ł nad Chabur H.Rassam; zwiedził^tumulu-C07"C0 *-r J • « i. . uuifail uau yuauui. Ułiiaasjomj ùwicuiii.1 vuuiuxu-sy położone na południe od Tell Ta'ban i znalazł w Tell

Ha-Sachaua, Moritza, Koldeweya i von Oppenheima. Informacje zawarte

w tyoh sprawozdaniach tylko w niewielkim stopniu przyczyniły się

do lepszego poznania historii regionu. Wyjątkiem jest raport E. Herzfelda i F.Sarre, zawierający, prócz opisów, także szkice to-pograficzne poszczególnych miejsc. Do tej pory uważa się go za podstawowe kompendium wiedzy o historii doliny Chaburu w ozasach islamskich (E.Herzfeld, F.Sarre,

w

40

-dzieste naszego stulecia zaowocowały pierwszymi badaniami po-wierzchniowymi, jednakże ich wyniki nie zwróciły uwagi archeolo-gów w stopniu, na jaki z a s ł u g i w a ł y ^ . Momentem przełomowym w hi-storii poznawania regionu dolnego Chaburu stały się prospekoje terenowe, przeprowadzone przez ekipę niemiecką pod kierunkiem H.

M M C Kuhnego i W.Rolliga w latach siedemdziesiątych . W trakcie dwóch

kampanii (1975» 1977) odnaleziono 64 nowe stanowiska. W 1983 r. misja francuska, z J.-Y.Monchambertem na ozele, dokonała kolej-nych badań powierzchniowych. Objęły one teren na południe od Ha-saka, gdzie w wyniku zbudowania zapory powstanie sztuczne jezio-ro, którego wody zaleją stanowiska położone nad środkowym

bie-n

giem Chaburu . Ekipa francuska zlokalizowała dalsze 24 stanowi-ska, nie znane do tej pory. Pod konieo lat siedemdziesiątych do-konano pierwszyoh, jeśli nie liczyć krótkotrwałych sondaży A.H. Layarda i H.Rassama, badań wykopaliskowych. Archeolodzy nie-mieccy wybrali największe stanowisko regionu - Tell §§h Hamad, utożsamione w 1977 r . z asyryjskim miastem Dur-katlimmu.W 1982 r.

A.Musil zebrał wiele cennych wiadomości o tumulusaoh na zachodnim brzegu dolnego biegu Chaburu (A.Musil, Ihe..MiddleJfo.-PferaJtSSj New York 1927, American Geographical Society Oriental Explorations and Studies, I I I , s . 8 2 nn. i s.197 n n . ) . Owocne ba-dania A.Poidebarda z lat dwudziestych dotyczyły głównie okresu

i w epoce brązu, odwiedził tumulusy położone na zachodnim, jak i wsohodnim, przez długi czas pomijanym przez badaczy, brzegu Cha-buru. Raport z kampanii, w trakcie której przebadano 62 stano-wiska, nie został opublikowany (M.E.L.Mallowan, Rep_ort __ .on._ jjhe à ï S M & S ^ & â l ^ ê i i S X e ^

6

_{H.Kuhne, ż a g ^ j j & o ę i s c h e n Gąograghj.e.qm UĄtejgĘ}

Hąbur.Vor-t Hąbur.Vor-tHąbur.Vor-tber eine archaologische Gelandebegehu

lfiufiger Berioht ttbereińe arcMoidglâcheGelandebègehung," AfO, XXV, 1974-1277, s.249-255? i d . , Ząrhiatoriaohen Geqgr<n>hle ..am Untereń Hâbur. Zweiter, vorlêlufiger SerlSEt tfber einê

«ïrohtolo-glsohe Gel&ndebegehung, AfOx XXVI, 1978-1979, s.181-195; H.Ktth-n e , W.ROllig, T h g Ł g w e r J a b u r . . A P r e l l m ^ a r ç Regort . op a Survey

SfSlfliMS®^^

. , 7 J.Y.Monohambert, Le Moyen Khabour, Prospection préliminaire ei.Xa.gQnst.ruotion d un.-géfî^ep^AAS. m i l l . ; 198TT faso. 1T"sT 233-237 E s s f p p M Ł

Syryjczyoy rozpoczęli badania w Tell kgaga, wzgórzu, które kry-je pozostałości starożytnego Sadikanni. Dwa lata później pierw-sze misje^zagraniczne przystąpiły do eksploracji stanowisk za-grożonych zalaniem przez wody sztucznego zbiornika.

Celem niniejszego studium jest naszkicowanie historii osad-nictwa nad dolnym biegiem Chaburu w epoce brązu i w okresie że-laza I-II (ok. 3200 - ok. 600 p . n . e . ) na podstawie dostępoyoh ma-teriałów pochodzących z badań powierzchniowych, wykopalisk i ze źródeł pisanych. Na obecnym etapie wiedzy,kiedy dysponujemy tyl-ko krótkimi omówieniami wyników prospekcji terenowych i wstęp-nymi raportami z nielicznych prac wykopaliskowych, można pokusić się jedynie o zasygnalizowanie pewnych, uchwytnych w materiale trendów osadniczych.

Na wstępie kilka uwag na temat charakteru osadnictwa.

1 . Większość ze znanyoh 152 stanowisk leży w samej dolinie rzecznej bądź też na jej obrzeżach.

2. Uderza duże zagęszczenie osadnictwa wzdłuż środkowego biegu Chaburu, na odcinku pomiędzy Haśaka a Tell Ahmar. Przyczyn tego zjawiska należy upatrywać w fakcie, iż właśnie ta część znajduje się już w strefie, gdzie uprawa roli możliwa jest dzię-ki wystarczającej ilości opadów deszczowyoh (powyżej 3D0 mm rocz-n i e ) .

3. Rozmiary stanowisk są dość znacznie zróżnicowane. Obok kilku bardzo dużych, o powierzchni kilkudziesięciu hektarów i wysokości ponad 20 m (np. Tell Sêh Hamad, Tell fAgaga), istnieją również małe tumulusy, ledwie widoczne w terenie z powodu nie-wielkiej wysokości (do 2 m). Większość wzgórz ma średnie rozmia-ry: ich długość waha się od 1 0 0 do 2 5 0 m, zaś wysokość nie prze-kracza 5 m.

Pierwsze ślady zasiedlenia regionu dolnego Chaburu pochodzą z okresu prehistorycznego. Zaledwie na kilku stanowiskach odna-leziono oznaki wskazujące na istnienie osadnictwa w epoce neo-litu i chalkoneo-litu ( i l . 2 ) . W samej dolinie rzecznej na niewiel-kie ilości materiału neolitycznego (narzędzia krzemienne i ostrza obsydianowe) natrafiono w Tell Salal, Tell Ahmar Pd. i w

al-Ba-Q

tah . Można się spodziewać, iż większość stanowisk prehistorycz-znajduje się na skraju płaskowyżu lub na wyższych tarasach,

-dobnie jak w przypadku Buąras nad środkowym Eufratem. Odnalezie-nie narzędzi krzemiennych na wzgórzach położonyoh kilkanaście kilometrów na wschód od rzeki (Tell Manâh, Tell Haburîya, Tell Sayyir) zdaje się potwierdzać to przypuszczenie .

Nieco więcej świadectw przypada na okres chalkolityczny ( i l . 2 ) ; jednakże i w tym przypadku trudno porównywać skromne znale-ziska ceramiczne ze stanowisk nad dolnym biegiem Chaburu z boga-tym materiałem pochodząoym z ośrodków kultury Tell Halaf i kul-tury Ubajd w dorzeczu górnego Chaburu. Liczne stanowiska kulkul-tury Tell Halaf na dobrze nawodnionych, pagórkowatych przedgórzach Tauru Armeńskiego zanikają stopniowo ku południowi. W dorzeczu górnego biegu Chaburu konoentrują się one wokół Wadi Dara i <3ag-gag. Na południe od Hasaka ceramikę tej kultury odnaleziono w Tell Ziyide, Tell Umm t^slr i w Tell Mainaqa. Dwa pierwsze z tych

• 10

stanowisk leżą po obu stronach rzeki . Trudno dokładnie usta-l i ć , jak dausta-leko na północ i na zachód rozciągały 3ię wpływy kuusta-l- kul-tury Ubajd; z pewnością objęła ona obszar aż po środkowy Eu-₁₁ frat . Region dolnego Chaburu dostarczył licznych przykładów ceramiki typowej dla kultury Ubajd (m.in. Tell LëlIn,Tell Brak). Występuje ona głównie na stanowiskach wcześniej zasiedlonych przez lud kultury Tell Halaf. W regionie dolnego Chaburu cerami-kę charakterystyczną dla kultury Ubajd znaleziono, poza tumulu-sami zamieszkiwanymi w okresie poprzednim, w Hasaka, Tell Ahmar P d . , Tell Saddâda, Tell Salâl, Tell Manâh i daleko na południe -w Tell T a l f ï s1 2.

W schyłkowej fazie chalkolitu i w okresie Wczesnego Brązu I bardzo dobrze poświadczona jest na terenie północnej Syrii eks-pansja ludności kultury Uruk. Można ją prześledzić zarówno w do-rzeczu górnego Chaburu (Tell Lêlan, Tell Brak, rejon Saggag),

jak też na stanowiskach położonych nad środkowym Eufratem

(Qra-9 I b i d . , s . 1 2 7 .

1 0 H.Kuhne, AfO, XXVI, 3 . 1 8 6 ; J.Ï.Monchambert, "Akkadioa" nr 3 9 , 8 . 2 .

1 1 J.Mellart, Megopotamians Relations with the. West,, inclu-ding Anatolia. (wsT HTJ.Nissen, JTRenger ( f d i t . ; , Mesopotajgien uad -gelne N_aohb_arn«..Compte rendu de lą .XXyeme EAI, Berlin T9S2; voi.i ; ' a . " " '

1 2 K.Huhne, W.Rollig, AAAS, XXVII-XXVIII, s . 1 2 0 , 126; H.Kuh-ne, AfO, XXVI, s . 1 8 5 .

44

-ya u ujścia Chaburu, Habuda Kabira P d . , Sabal Aruda dalej na półnoof3. Przyjmująo nawet handlowy charakter tego osadnictwa, zwraca uwagę zbieżność (o ile nie identyczność) kultury material_ nej (budownictwo, ceramika, gliptyka) między syryjskimi "kolo-niami" a ośrodkami w południowej M e z o p o t a m i i B a d a n i a ostat-nich lat wskazują, iż sytuacja w dolinie Chaburu w okresie Póź-nego Uruk była o wiele bardziej skomplikowana, niż można było dotąd sądzić na podstawie dość przypadkowyoh znalezisk ceramiki charakterystycznej dla tej kultury1^. Prawdopodobnie należy li-czyć się ze zróżnicowanym oharakterem osadnictwa (znaczna cen-tralizacja i specjalizacja ośrodków), częściowo nie związanego z ośrodkami południowomezopotamskimi. Doniozkowate misy o ukośnie ściętym wylewie, charakterystyczne dla późnej fazy kultury Uruk, odnaleziono na co najmniej sześciu stanowiskach leżących nad dol-nym biegiem Chaburu ( i l . 3 ) . Są tot Hasaka, Tell ZiySde, Tell Umm Q j l r , Tell Masnaqa, Tell Ahmar Pd. oraz Tell Fadgami. Dwa duże wzgórza: Tell Maânaqa na prawym i Tell FadgamT na lewym brzegu rzeki - to główne ośrodki w owym okresie .

Okres Wozesnego Brązu należy do najlepiej udokumentowanych pod względem gęstości zasiedlenia w regionie dolnego biegu Cha-buru ( i l . 3 ) . Na terenie oałej Saziry istniało wiele ośrodków o charakterze miejskim'1''. Na północ i na północny-zachód od Sabal

łAbd Al-'Aziz rozwijała się w okresie Wczesnego Brązu I I kultu-ra Tell Huekultu-ra.Stanowiska tego zespołu,chakultu-rakteryżujące się koli-_w stym kształtem podwójnego systemu obwarowań i monumentalnymi bu-dowlami z kamienia, występują na zachód od dolnego biegu

Chabu-1 3 H.J.Nissen, Grundzuge etner .Geaobtgftte.. der.fruhzeit des V or d er en Or ient s., Darmstadt 1983. s. 134-139.

1 4 Por. np. J.Mellart, op. c i t . , s . 8 n . * id.

.SąjOyJJ^łłaeJisą-B.Al-Soof, Uruk Pottery.,Origin, and Distribution, Baghdad 1985, s.122-132.

1 6 -H.KGhne, W.ItSllig, AAAS, XXVII-XXVII1, s.125 n . , i l . 4 , 1 0 ; H.KOhne, AfO, XXVI, s . 1 8 3 .

1 7 J.Lauffray, W . J . van Liere, AAS, IV-V, s.136 nn. orey 45 -^ — . H a s a k a R a d Ś a g r a h - T . M u l l â M a t a t T v t . K e r m a ) T . G u d e d a « B | T . R a g â ' i / T . Z i y à d e * » r . a t T a y r ś T . M ë l e b i y a f C *T Um m Q s ï r W s c h . _ „ - . . « f , 5 T . B d ë r i T . K n e c l i ę W " / . . A T a ' b â n ( ' « T . M a ś n a g a T. Flêti«r\ \ ' T . M a r a z a * T . A h m a r P d . • T . M a n â h - T . ô a i â i

1 1 . 3 . Osadnictwo nad dolnym biegiem Chaburu w okresie Uruk i w okresie Wczesnego Brązu

^Hasaka

Rad Śagrah -T. Mullâ Mata?Tv T. Kerma

ÎT. GudëdajJ(B|T. Ragâ'i / T.Ziyàde*»r. atTayrś T. M ê l e b i y a f F »T ymm QsïrWsch. _ .. - , y/ JjT. Bdêri T. KnecliçW"/ , . A . L M J . Ta'bân ( ' « T . Maśnaga T. Flêti*\ \ 'T. Maraza* T. Ahmar Pd. • T. Manâh -T. âalâl

1 1 . 3 . Osadnictwo nad dolnym biegiem Chaburu w okresie Uruk i w okresie Wczesnego Brązu

46

-ru (Tell Malhat ed-De-ru, Tell Mu'azzar, Tell Murtiya)18. Brak ich natomiast w pasie nadrzecznym. Twórcami kultury Tell Huera były prawdopodobnie plemiona semickie, które przywędrowały na rozleg-łą krainę pomiędzy Balichem a Ohaburem z Pustyni Syryjskiej na przełomie czwartego i trzeciego tysiąclecia p . n . e . ^ . w okresie Wczesnego Brązu I I wschodnia część dorzecza górnego biegu Cfcabu-ru pozostawała w pewnej, nie dającej się obecnie dokładniej o-kreślić, zależności od wezesnodynastycznych ośrodków mezopotam-skich. Związki te potwierdza występowanie m.in. w Tell Brak i w Tell Lelân ceramiki typu Niniwa 5 w obu jej wariantach - malowa-nej i naoinamalowa-nej. Duże, ufortyfikowane miasta kultury Tell Hue-ra, jak i ośrodki w dorzeczu górnego Chaburu zniszczono pod ko-nieo Wczesnego Brązu I I I . Przyczyn upadku wielu stanowisk w pół-nocno-wschodniej Syrii upatrywać należy w wojennych wyprawach

a-20

kadyjskich, a być może i eblaickich władoów . Z całą pewnością ekspansja królów Akadu sięgała na północ aż po Tell Brak, gdzie krzyżowały się ważne szlaki handlowe. Obszar pomiędzy Balichem a Ohaburem nie został ponownie zasiedlony w okresie Wczesnego Brązu IV natomiast, region dolnego Chaburu, położony na rubie-żach państwa akadyjskiego, wykazuje oznaki dość ożywionego roz-woju. Odkryto tutaj ponad 30 stanowisk datowanych na trzecie ty-siąclecie p . n . e . Większość z nich usytuowana jest wzdłuż środko-wego biegu rzeki. W Tell Kamliya, Tell Malhat ed-Dêru oraz w Tell Sêji Hamad odnaleziono fragmenty nacinanej ceramiki typu Ni-niwa 5 2 1. W Tell Malhat ed-Dëru, Tell Bdiri oraz w Tell

Mêle-• Mêle-• Mêle-• '

biya, które były jednymi z ważniejszych ośrodków w tym okresie

18 _{H.Kuhne, AfO, XXVI, s.185î W . , TaJLl.Halhat .ed-Derû,.Ejnę} "(Sgg. . = r X f f . BoehmerT TT. schrift zum 75. Geburtśtag"fflrKurt

-308.

1 9

ihrer râumlichen und zeitlichen 2 0 I b i d . , s.50 n ; H.Kuhne,

a in. s.

i ^ ^ l J E â i B e r T i n T g ^ s iatiecheFor^hungen ierr von Oppenheim-Stiftung, I I , s . 1 0 9 .

* 1 H.Kuhne, W.Rollig, AAAS, XXVII-XXVIII, s . 1 2 0 ; H. Kuhne, Tell Malhat eij-Deru . . . , s . 3 0 3 , i l . 3 e ; id. Tell Seh Hamad - Dur--Katlimmù 1978-1983, AAAS, XXXIII, 1983, faso. 1 , s . 2 4 1 .

natrafiono na ceramikę "metaliczną" oraz kuliste naczynia o trój-22

kątnych imadłach przymocowanych do wylewu . Występowanie tych gatunków ceramiki wskazuje na śoisłe związki z Tell Huera i z Tell Harïrï, gdzie są one bardzo dobrze poświadczone. W sektorze 0 w Tell Mëlebiya w warstwach pochodząoych z okresu Wozesnego Brązu I I (ok. 2900 - ok. 2600 p . n . e . ) odsłonięto trzy domy wznie-sione z cegieł mułowych na kamiennych fundamentach2'. Budowle o planie dwudzielnym bardzo przypominają budynki mieszkalne z Tell Hallwa, stanowiska zasiedlonego kilka stuleci później, oraz te z Meskene. Jest jeszcze za wcześnie, by wysuwać daleko idące

wnio-s k i , ale wydaje wnio-s i ę , iż w Tell Melëbiya natrafiono na początki, mająoej bardzo długą tradycję, syryjskiej architektury mieszkal-nej. Na tym samym stanowisku w sektorze B odkryto fragment dziel-nicy rzemieślniczej z okresu Wczesnego Brązu IVa (ok. 2350 - ok. 2100 p . n . e . ) . Istnienie pięciu pieców do wytopu metali świadczy

24

o działalności metalurgicznej . Wytwarzana na miejsou ceramika oraz inne kategorie drobnych zabytków (narzędzia kamienne, koła wozów i amulet w formie byka) mają ścisłe odpowiedniki w mate-riale z terenu górnego Chaburu z okresu akadyjskiego.

Sporo informacji o osadnictwie nad dolnym biegiem Chaburu w okresie średniego Brązu dostarczają źródła pisane. Koresponden-cja dyplomatyczna i administracyjna pochodząca z archiwów kró-lewskich w Mari rzuca światło na sprawy wewnętrzne tego państwa, zwłaszcza na stosunki z plemionami pasterskimi. Pod koniec XIX w. p . n . e . dolina Chaburu znalazła się po raz pierwszy w historii w obrębie dużego, scentralizowanego organizmu państwowego -

im-perium Samśi-Addu. W czasie trzydziestotrzyletnich rządów władca ów podporządkował sobie tereny od Eufratu aż po Zagros. Niewiele wiadomo o sytuacji, jaka panowała nad Chaburem w okresie ustano-wienia w Subat-Enlil stolicy północnej ozęści państwa

Samli-22 H.Kuhne,_TellMalhated-Deru . . . , s.303, il. 3f-h| id., AfO, XXVI, s . 182 nVilUîïïÇèÏTMTLeb'eau, J.Y.Monchaçbert, gapport

n n . , p l . I I I 1 1 , 12 i p l . I V 3.

E.Gubel, M.Lebeau, J.Ï.Monchambert, "Akaddica" nr 4 5 , s . 7 , p l . I X .

48

--JLddu

2

^. Zarządzanie podbitym królestwem Mari powierzył

Samśi--Addu swemu młodszemu synowi JasmahSamśi--Addu. W wyniku wyprawy

wo-jennej nad środkowy Eufrat, przeprowadzonej przez króla Esznunny

Ibal-pi-ela II, Jasmah-Addu zoBtał po kilku latach pozbawiony

tronu i do Mari powrócił prawowity następca Jahdun-Lima -

Zimri--Llm. Dolny bieg Chaburu, który znalazł się wówczas w oentrum

odbudowanego państwa Mari, pełnił również istotną rolę, co

Eu-frat. Zapewniał stałe połączenie z żyznymi terenami w dorzeczu

górnego Chaburu, gdzie istniały państewka w większym lub

mniej-szym stopniu zależne od Zimri-Lima. Na gospodarkę Mari w

znacz-nym stopniu wpływała uprawa pól położonych w dolinie Eufratu

i Chaburu. Dokonywano prac związanych z regulowaniem biegu obu

rzek (np. kanał ilïm-Jahdun-Lim łącząoy Chabur z Eufratem)

2

®.Nad

dolnym Chaburem leżały dwa ważne miasta: Saggaritum i tyattunân,

główne ośrodki okręgów. Być może istniał w tym rejonie i trzeci

2 7

okręg, ze stolicą w Dur-Jahdun-Lim . W miastach tych rezydowali

wyznaczani przez władcę zarządcy. Mieszkali oni w pałacach bądź

też w okazałych rezydencjach, w których zatrzymywał się król w

₂₈

trakcie swyoh licznych podróży . Państwo Zimri-Lima, pozbawione

naturalnyoh umocnień, było narażone na nieustanne niepokoje ze

strony koozowników, którzy przemieszczali się między brzegami

_{p q}

Eufratu i Chaburu, a pastwiskami Górnej Mezopotamii . Kres

ist-nienia państwa Mari położyła wyprawa Hammurabiego w trzydziestym

trzecim roku panowania tego władcy. Wzmianki o pracach, jakie

jego następca, Samsu-iluna, przeprowadził w Saggarâtum,

potwier-dzają, iż dolina dolnego Chaburu została na pewien czas włączona

do państwa babilońskiego. Gdy pod konieo XVIII w. p.n.e. Babilon

stracił panowanie nad obszarem środkowego Eufratu, powstało

tu-2 5

M.Anbar, . 106. III,

1973, s.1-33»

s

t

u

c

^

^

—

thern Iraftj London 19687s721nn.

" ^ jTe.Kupper (w:) KIA, vol.V, s.179, s.v. iilm-Jahdun-Limj

J.Lauffray, W.J. van Liere, AAS, IV-V, s.146 n.j J.W. van Liere,

^ J.E.Kupper,

(wi) A.Finet (edit/. „ ^

lgs_regions^adjacentesBruxelles

^ ^ ^ ^ P o r T ' n p . ARM II 101 ; VII 277; XIII 51.

au_temps_ des rois

deMari,

taj niewielkie państwo Hâna, ze stolicą w Terqa. Istniało ono do

końca XVII w. p.n.e.j jego północne granice musiały sięgać aż po

wierzchołek "trójkąta" Chaburu.

W trakcie badań powierzchniowych w dolinie dolnego Chaburu

stwierdzono warstwy osadnicze z okresu środkowego Brązu na

sze-snastu stanowiskach; dalszych kilkanaście wykazuje oznaki

zaję-cia w tym okresie (ii.4)^°. Niemal wszystkie leżą w regularnych

odstępach, przede wszystkim na lewym brzegu rzeki. Obraz ten

powiada w dużym stopniu, zwłaszcza jeśli idzie o południowy

od-oinek rzeki, osadnictwu z Wczesnego Brązu. Istniała zatem pewna

"tradyoja" zasiedlania regionu, związana zapewne z przebiegiem

szlaków handlowych w obu okresach. Do największych ośrodków

na-leżąt Tell Abu Hff'it/TellNamlIya,Tell AsamsSnî, Tell FadgamT oraz

Tell Ta'ban 1 ^ . Prawie nie występuje ceramika Chabur, tak

ty-powa dla okresu środkowego Brązu w dorzeczu górnego

Chaburu.Nie-co jej fragmentów znaleziono jedynie w Tell Fadgaml. Dzięki

ba-daniom ostatnich lat, można zweryfikować wysuwane dotychczas

pro-pozycje identyfikacji głównych miast państwa Mari. Źródła pisane

informują, iż Saggaratum powinno znajdować się blisko ujścia

Chaburu do Eufratu. Z powodu braku warstw osadniczych ze

środko-wego Brązu, należy odrzucić jego identyfikację z Tell Fidin (G.

Dossin, J.W. van Liere), Seger (A.Gotze) czy też z Tell Suwwar

(G.Dossin)'

2

. Na uwagę zasługuje propozycja H.Kunego, który

lo-kalizuje Saggaratum ( = nowoasyryj. Sangarite) w Tell Abu

Ha'-i t " . MHa'-iasto Dur-IgîtlHa'-im, założone przez JaggHa'-id-LHa'-ima, dzHa'-iadka

Zimri-Lima, od dawna utożsamiane jest z Dur-katlimmu, znanym z

tekstów średnio- i nowoasyryjskich. Odnalezienie archiwum

asy-ryjskiego w Tell SeLj Hamad pozwoliło na identyfikację tego

sta-nowiska z Dur-katlimmu . Obecnie nie można na podstawie źródeł

3 0

J.Y.Monchambert, "Akaddica" nr 39, s.2, 5-7i H.Kuhne.AfO,

XXV, s.252-255.

5 1

H.Kuhne, W.Rollig, AAAS, XXVII-XXVIII, s.119,n.,123,126n.

B.Groneberg, Ple

r

0rt_s-.jjft4,-ggwassernamen, der

ąltbabylpni-schen Zglt, WiesbadenT^yŚa^RGTC III, S.T99 n.

""^^HLKuhne,_.AfO. XXV, s.253-255i là., ffijjer

j u r ^ ^ b g t , BaM/XI, 1980, sT67T

- 50 -

51

-filologicznych udowodnić, i ż jest ono tożsame ze

starobabiloń-skim Dur-Igïtlim. Bogaty zbiór ceramiki potwierdza zasiedlenie

Tell ioełj Hamad w okresie Średniego Brązu; tym samym

identyfika-cja z Dûr-Igïtlim pozostaje najbardziej prawdopodobna^.

Podob-n i e jak Saggarâtum, także QattuPodob-nâPodob-n (= Podob-nowoasyryj. QatPodob-ni) powiPodob-nPodob-no

leżeć na lewym brzegu Ghaburu. Dotychozas miasta tego

doszukiwa-no s i ę w Tell Saddâda (J.Seidmann, M.Palkner, A.Gotze) lub na

stanowiskach znajdujących s i ę d a l e j na południe (J.R.Kupper)^

6

.

W Tell Saddâda nie znaleziono śladów osadnictwa z okresu

śred-niego Brązu. K.Kessler i W.Rollig zaproponowali identyfikację

Qatni z położonym na prawym brzegu rzeki Tell Asamsânî^. Wydaje

s i ę , że i w tym przypadku słuszność ma H.Kuhne, który na

podsta-wie szczegółowej analizy przebiegu wypraw władców

nowoasyryj-skich utożsamia Qatni (= starobabil. Qattunân) z Tell Fadgaml^

8

.

Stosunkowo niewiele wiadomo o osadnictwie nad dolnym biegiem

Chaburu w okresie Późnego Brązu. Milczą źródła pisane, także

ma-t e r i a ł archeologiczny j e s ma-t skąpy. W XV i XIV w. p . n . e .

dominują-cy wpływ na ten teren wywierało państwo Mitanni, powstałe w

dru-g i e j połowie XVI w. p . n . e . na skutek zjednoczenia małych księstw

huryokich Górnej Mezopotamii . Sytuacja uległa zmianie w

poło-wie XIV w., gdy Asur-uballit I uwolnił s i ę spod mitannijskiego

zwierzchnictwa. Kolejni władcy asyryjscy w wiekach X I I I i X I I

p . n . e . rozszerzali granice swego państwa coraz d a l e j na północ

i na zachód. Region Chaburu dostał s i ę pod dominację asyryjską

za rządów Adad-nirari I (1307 - 1275 p . n . e . ) . Po pokonaniu

Sat-tuary I , a później Wasaśatty z a j ą ł on i splądrował miasta w

ba-senie górnego Chaburu (m.in. Amasakku, KaJjat)

4 0

. Uzależnienie

państwa mitannijskiego pociągnęło przejęcie przez Asyrię

kontro-5 kontro-5

W.Rollig, Dur-ka

419-430; H.Ktihne, AfO,"

36

, Or NS, XLVII, 1978,

, s.186 n.

faso. 3» s.

B.Groneberg, op. c i t . , s.189; K.Nashef, pie. Orts_-^uod

_Ge-• * « b - d « i m

3 7

W.Rollig, Or NS, XLVII, s.424, 428.

5 8

H.Kuhne, AfO, XXV, s.255; i d . , AfO, XXVI, s.187; id.,BaM,

X I , s.51n.

^ B,,,?.jLeiPj-aoht k t ó r e w c h o d s k ł a d .państwa J J i t a n n l , por.

G.Wllhelmy^&rSięfjg^ Kultùr^^qer~"TTurriter.

Darmstadt 1§82, s". 2/ nn. ' "

filologicznych udowodnić, iż jest ono tożsame ze

starobabiloń-skim Dur-Igïtlim. Bogaty zbiór ceramiki potwierdza zasiedlenie

Tell ioełj Hamad w okresie Średniego Brązu; tym samym

identyfika-cja z Dûr-Igïtlim pozostaje najbardziej

p r a w d o p o d o b n a ^ .

Podob-nie jak Saggarâtum, także Qattunân (= nowoasyryj. Qatni) powinno

leżeć na lewym brzegu Ghaburu. Dotychozas miasta tego

doszukiwa-no się w Tell Saddâda (J.Seidmann, M.Palkner, A.Gotze) lub na

stanowiskach znajdujących się dalej na południe (J.R.Kupper)^

6

.

W Tell Saddâda nie znaleziono śladów osadnictwa z okresu

śred-niego Brązu. K.Kessler i W.Rollig zaproponowali identyfikację

Qatni z położonym na prawym brzegu rzeki Tell A s a m s â n î ^ . Wydaje

się, że i w tym przypadku słuszność ma H.Kuhne, który na

podsta-wie szczegółowej analizy przebiegu wypraw władców

nowoasyryj-skich utożsamia Qatni (= starobabil. Qattunân) z Tell Fadgaml^

8

.

Stosunkowo niewiele wiadomo o osadnictwie nad dolnym biegiem

Chaburu w okresie Późnego Brązu. Milczą źródła pisane, także

ma-teriał archeologiczny jest skąpy. W XV i XIV w . p.n.e.

dominują-cy wpływ na ten teren wywierało państwo Mitanni, powstałe w

dru-giej połowie XVI w . p.n.e. na skutek zjednoczenia małych księstw

huryokich Górnej Mezopotamii . Sytuacja uległa zmianie w

poło-wie XIV w., gdy Asur-uballit I uwolnił się spod mitannijskiego

zwierzchnictwa. Kolejni władcy asyryjscy w wiekach XIII i XII

p.n.e. rozszerzali granice swego państwa coraz dalej na północ

i na zachód. Region Chaburu dostał się pod dominację asyryjską

za rządów Adad-nirari I (1307 - 1275 p.n.e.). Po pokonaniu

śat-tuary I , a później Wasaśatty zajął on i splądrował miasta w

ba-senie górnego Chaburu (m.in. Amasakku, KaJjat)

4 0

. Uzależnienie

państwa mitannijskiego pociągnęło przejęcie przez Asyrię

kontro-5 kontro-5

W.Rollig, Dur-katlimmu. Or N S , XLVII, 1978, fasc. 3 , s.

419-430} H.KÛhne, A f O , X X V l T s . 1 8 6 n .

B.Groneberg, op. cit., s.189; K.Nashef, pie. Orts_-^jund

3 7

W.Rollig, Or N S , XLVII, s.424, 428.

5 8

H.Kuhne, A f O , XXV, s.255; id., AfO, XXVI, s.187; id.,BaM,

X I , s.51n.

3 9

G . Wi l h e l m T ^ r i m d ^ g g e J l Ł

Darmstadt 1 9 8 2 p s ? 2 7 n n V

52

-li nad terenami uprzednio zależnymi od Mitanni (m.in. środkowy

Eufrat i dolina Chaburu). Po dokonaniu przez Salmanasara I

(1274-- 1245 p.n.e.) âattuara II ustanowiono bezpośrednią administra(1274--

administra-cję asyryjską na zdobytych ziemiach. Wymienienie w dokumentach

znalezionych w Tell Sëh Hamad bel palate z miasta Dûr-katlimmu

dowodzi, iż obszar nad dolnym biegiem Chaburu stanowił

integral-41 —

ną część państwa średnioasyryjskiego . Głównym zadeniem

Durka-tlimmu była obrona północno-zachodnich granic Asyrii. Zrozumiałe

zatem, iż obok siedziby namiestnika musiał znajdować się także

garnizon wojskowy. Urzędnicy asyryjscy rezydowali zapewne i w

innych znaczniejszych ośrodkach (m.in. w Ąatni i w Sadikanni).

Kryzys, jaki zarysował się w Asyrii po śmierci Tukulti-Ninurty I

(1208 r. p.n.e.), wiązał się z utratą licznych ziem.

Tiglat-pi-lesar I (1115-1077 p.n.e.), za którego panowania, na krótko raz

jeszcze rozbłysła potęga państwa średnioasyryjskiego, w

począt-kowym okresie rządów odzyskał kontrolę nad regionem Ohaburu.

Materiał archeologiczny wykazuje wyraźną przerwę w historii

osadnictwa doliny Chaburu w połowie drugiego tysiąclecia p.n.e.

Warstwy z okresu Późnego Brązu uchwycono na ponad jedenastu

sta-nowiskach, zaś kilka dalszych dostarczyło skromniejszych

znale-zisk ceramicznych (il.4). Tumulusy rozmieszczone są dość

równo-miernie po obu stronach rzeki w południowej części regionu.

Po-niżej Hasaka osadnictwo wyraźnie koncentruje się na lewym

brze-gu. W Hasaka i w Tell Bdëri natrafiono na fragmenty malowanej

•

tL

P

ceramiki typu Nuzi . Wpływów mitannijskich doszukiwać się można

również w odciskach pieczęci na dokumentach z archiwum w Tell

Sëh Hamad

4

^. Poza trzema wymienionymi, do najważniejszych

ośrod-" • e - '

ków z okresu Późnego Brązu należy Tell Ta ban 1. Na zachodnim

stoku "twierdzy" w Tell Sëh Hamad, jednego z największych

stano-wisk regionu (ok. 110 ha powierzchni), odkryto duży zespół

bu-dowlany, prawdopodobnie siedzibę namiestnika asyryjskiego .

By-4 1

W.Rollig, Or NS, XLVII, s.428 n.

4 2

H.Kuhne, AfO, XXVI, s.183, 185 n.

53

-ła to budowla piętrowa, o długości co najmniej 30 metrów.Z

dzie-sięciu odsłoniętych do tej pory pomieszczeń jedno, usytuowane na

piętrze, pełniło funkcje archiwum. Zachowane teksty (625

tabli-czek i fragmentów) umożliwiły, dzięki wymienieniu eponimów z

o-kresu rządów Salmanasara I i Tukulti-Minurty I, dokładne

datowa-nie całości na XIII w. p.n.e.

Źródła pisane i archeologiczne dowodzą znacznego wzrostu

gę-stości zasiedlenia nad brzegami dolnego Chaburu w okresie żelaza

I-II. Do głosu doszedł nowy element etniczny - plemiona

Aramej-czyków. W drugiej połowie drugiego tysiącleoia p.n.e. opuściły

one pierwotne siedziby w Pustyni Arabskiej i rozprzestrzeniły

się na północ i na północny-wschód. Pomimo wysiłków królów

asy-ryjskich z końca XII i z XI w. p.n.e. (Tiglat-pilesar I,

Aśśur-bel-kala), nie zdołano powstrzymać naporu koczowników.

Osiedli-wszy się nad środkowym Eufratem, pozbawili oni Asyrię możności

kontrolowania tamtejszych bogatych krain rolniczych i dostępu do

Syrii. W efekcie nastąpiło załamanie państwa

średnioasyryjskie-go. W drugiej połowie XI w. p.n.e. trwała nadal penetracja

ara-mejska. Na przełomie XI i X w. p.n.e. koczownicy Aramu

przekro-czyli Eufrat u ujścia Chaburu i w ciągu następnych

dziesięciole-ci zajęli cały obszar nad Chaburem. W drugiej połowie X w. p.n.e.

powstały tutaj liczne państewka aramejskie, rządzone przez

lo-kalnych dynastów. W skład Laqe, luźnej konfederacji plemion

ara-mejskich, wchodziło księstwo Bit-Halupe, położone u ujścia

Cha-buru do Eufratu. Niewiele wiadomo o innych państwach

usytuowa-nych dalej na północy, takich jak Qatni czy Bit-Jahriri.W

dorze-czu górnego Chaburu największe znaczenie uzyskało Bit-Batiiani.

Największy wróg Aramejczyków - Asyria pod rządami Assurdana II

(934 - 912 p.n.e.) zaczęła przezwyciężać kryzys i odzyskała

he-gemonię na terenie Międzyrzecza. Kolejni królowie nowoasyryjscy

(Adad-nirari II, Tukulti-łłinurta II, Asśur-nasir-pal II)

podej-mowali wyprawy wojenne przeciwko miastom-państwom aramejskim

4

^.

Ich zamiarem nie była bezpośrednia aneksja, lecz utrwalenie

zwierzchnictwa poprzez wymuszenie trybutu. Ostatecznie pod

ko-nieo IX w. p.n.e. region środkowego Eufratu i dorzecza Chaburu

został podporządkowany władoom z Aszur. W 838 r. p.n.e.

Salmana-sar III utworzył największą prowincję imperium ze stolicą w

Ha-JlG ..

ła to budowla piętrowa, o długości co najmniej 30 metrów.Z dzie-s i ę c i u oddzie-słoniętych do tej pory pomiedzie-szczeń jedno, udzie-sytuowane na p i ę t r z e , pełniło funkcje archiwum. Zachowane teksty (625 tabli-czek i fragmentów) umożliwiły, dzięki wymienieniu eponimów z o-kresu rządów Salmanasara I i Tukulti-Minurty I , dokładne datowa-n i e całości datowa-na X I I I w. p . datowa-n . e .

Źródła pisane i archeologiczne dowodzą znacznego wzrostu gę-stości zasiedlenia nad brzegami dolnego Chaburu w okresie żelaza I - I I . Do głosu doszedł nowy element etniczny - plemiona Aramej-czyków. W drugiej połowie drugiego tysiąclecia p . n . e . opuściły one pierwotne siedziby w Pustyni Arabskiej i rozprzestrzeniły się na północ i na północny-wschód. Pomimo wysiłków królów asy-ryjskich z końca X I I i z X I w. p . n . e . (Tiglat-pilesar I , Aśśur-b e l - k a l a ) , nie zdołano powstrzymać naporu koczowników. Osiedli-wszy się nad środkowym Eufratem, pozbawili oni Asyrię możności kontrolowania tamtejszych bogatych krain rolniczych i dostępu do S y r i i . W efekcie nastąpiło załamanie państwa średnioasyryjskie-go. W drugiej połowie X I w. p . n . e . trwała nadal penetracja ara-mejska. Na przełomie X I i X w. p . n . e . koczownicy Aramu przekro-c z y l i Eufrat u ujśoia Chaburu i w oiągu następnyprzekro-ch dziesięprzekro-ciole- dziesięciole-ci z a j ę l i cały obszar nad Chaburem. W drugiej połowie X w. p . n . e . powstały tutaj liczne państewka aramejskie, rządzone przez lo-kalnych dynastów. W skład Laqe, luźnej konfederacji plemion ara-mejskich, wchodziło księstwo Bit-Halupe, położone u ujścia Cha-buru do Eufratu. Niewiele wiadomo o innych państwach usytuowa-nych dalej na północy, takioh jak Qatni czy Bit-Jahriri.W dorze-czu górnego Chaburu największe znaczenie uzyskało Bit-Baliiani. Największy wróg Aramejczyków - Asyria pod rządami Aslurdana I I

( 9 3 4 - 912 p . n . e . ) zaczęła przezwyciężać kryzys i odzyskała he-gemonię na terenie Międzyrzecza. Kolejni królowie nowoasyryjscy (Adad-nirari I I , Tukulti-Ninurta I I , Asśur-nasir-pal I I )

podej-* 4 5 mowali wyprawy wojenne przeciwko miastom-państwom aramejskim

I c h zamiarem n i e była bezpośrednia aneksja, lecz utrwalenie zwierzchnictwa poprzez wymuszenie trybutu. Ostatecznie pod ko-nieo IX w. p . n . e . region środkowego Eufratu i dorzecza Chaburu

został podporządkowany władcom z Aszur. W 838 r . p . n . e . Salmana-sar I I I utworzył największą prowincję imperium ze stolicą w

5 4

-s a p p i e ; obejmowała ona kraje Q a t n i , Bit-Halupe, Laqe oraz poło-żone d a l e j ra południe Hindanu i Suhi . W wyniku r e o r g a n i z a c j i p o d j ę t e j przez Tiglat-pilesara I I I powstało sześć samodzielnych okręgów administracyjnych, z których t r z y znajdowały s i ę nad środkowym Eufratem.

I n a c z e j n i ż w dorzeczu górnego Chahuru, g d z i e osadnictwo w okresie żelaza I - I I jest poświadczone w niewielkim s t o p n i u , w r e g i o n i e dolnego Chaburu odnaleziono wiele stanowisk ( i l . 5 ) . Są one rozmieszczone równomiernie po obu stronach r z e k i . Dużo cera-miki typowej dla tego okresu stwierdzono na ponad t r z y d z i e s t u oś-miu tumulusach; materiał zebrany na kilkunastu innych n i e wyklu-cza i c h zasiedlenia w owym c z a s i e . D z i ę k i utożsamieniu Tell f

Aga-ga z Sadikanni oraz T e l l Set} Hamad z Dur-katlimmu, możliwe stało s i ę odtworzenie przebiegu wypraw wojennych do doliny Chaburu, t r z e c h władców asyryjskich z pierws

zej połowy I X w. p . n . e . Dzię-k i temu wysunięto nowe propozycje i d e n t y f i Dzię-k a c j i wymienionych w _{marszrutach królów A s y r i i s t a c j i postojowych, leżących z reguły}

4 7

w p o b l i ż u głównych miast regionu . Oto n a j w a ż n i e j s z e z n i c h : Hasaka = a s y r y j . Magarisi T e l l Ta 'ban = a s y r y j . Jabëte T e l l Fadgami = a s y r y j . Qatni T e l l Suwwar = a s y r y j . Usala T e l l Fidën = a s y r y j . Suru T e l l Maśih = a s y r y j . Rummunina.

Z rozmiarów tych stanowisk i obfitości materiału ceramiczne-go wnosić n a l e ż y , iż wraz z T e l l 3£h Hamad i T e l l fAgSga

stano-wiły one główne ośrodki nad dolnym Chaburem. Wszystkie leżały na drodze królewskiej ( a k a d . harran ś a r r i ) , która wiodła z Nasipina do u j ś c i a Chaburu i d a l e j na południe wzdłuż E u f r a t u . W niektó-rych z tych m i a s t , oprócz garnizonów wojskowych, mieściły s i ę przedstawicielstwa asyryjskich władz okręgowych. Tak było w £a-dikanni ( = T e l l 'Agâga), g d z i e odnaleziono dwa posągi bóstwa o-piekuńczego lamassu oraz ortostat z wizerunkiem uskrzydlonego

by-k a4 8. Na jednej z rzeźb wyryto imię Muśezib-Ninurta, o którym

L e i p z i gE1 9 ° oe rś 47 •• ' ' H . K u h n e , BaM, X I , s . 4 4 n n . 4 8 5 5 -Hasaka 7~S / T. Nâç ' f T. Mêlebiyaj ( S T. Bwêdi _/ T. Knëdi§L / T. Dagaga M S T. DâêrâdWl T. Fleti ê T. Maraza • J T.'APèa^"^ T. Bahzaav, T. Saddâda T. Asamsâni ^-vS*]

T. Husën «I Hamad

T. Suwwar

1 1 . 5 . Osadnictwo nad dolnym biegiem Chaburu w okresie żelaza I - I I T. Brik

L

T. Kerma Pd. jT. TnênTr ÏT. Umm QsTrWsch. ÎT. Bdêri T. Ta'bàn Dahab 'T. MaSnaga T. Tlëlât Madîna T. Abu Hamza _{f •} T. Fadgami T. Qatarï T. Margada Wsch. T. Namlîya T. Abu Hait 0 10 20 30 40 50 km 1 i i i i i

Hasaka " ^ k T . Kerma Pd. Tnênïr Umm QsTrWsch. JJt. Bdêri T.'Ta'bàn T. Dahab 'T. MaSnaga » ^ C-T. Tlëlât ? > i T N §; ' f T. Melebiya ( / T. BwëcM _ / T. Knêdià®, / T. Dagaga M S T. DâërâdWÇ T. Fleti J T. Maraza • J T. BahzaH, T. Saddâda Madîna > T. Abu Hamza

_{f •}

'T. Fadgami T. Asamsârïi Q a t a i f y T. Margada Wsch.

T. Husën «I ih Hamad

T. Suwwar

11.5. Osadnictwo nad dolnym biegiem Chaburu w okresie żelaza

I - I I

T. Namlîya

'T. Abu Hait

50 k m

_J

56

-wiadomo, iż był namiestnikiem Sadikanni w 820 r . p . n . e .4^ Zabyt-ki _{OTO odkryto in Bitu,przy wejściu do pomieszczenia będącego} za-pewne częścią składową rezydencji (pałacu?) wysokiego urzędnika asyryjskiego. Z inskrypcji umieszczonej na pieczęci cylindrycz-nej kapłana o imieniu Bel-iril można wnioskować o istnieniu w Sadikanni świątyni poświęconej bogu Samnuha i jego małżonce bo-gini Gubaba^0. Odzyskane z rąk Aramejczyków w IX w. p . n . e . Dur--katlimmu, pełniło, jak i inne ośrodki usytuowane przy drodze królewskiej, funkcję miasta garnizonowego. Mur szerokości 2 , 5 m, wzmocniony usytuowanymi w regularnych odstępach wieżami lub ba-stionami, opasywał "twierdzę" i dwa "dolne miasta". W północno--wschodnim narożniku "dolnego miasta" I I natrafiono na dużą bu-dowlę (fort?) przylegającą do obwarowań-^.

Dzięki niedawnym badaniom powierzchniowym oraz rozpoczętym pracom wykopaliskowym, region dolnego Chaburu, stanowiący do po-łowy lat siedemdziesiątych "białą plamę" na archeologicznej ma-pie Syro-Mezopotamii, powoli odsłania swą bogatą i nader intere-sującą historię. Istnienie na stosunkowo niewielkim obszarze po-nad 150 stanowisk poświadcza gęste zasiedlenie tego terenu w prze-szłości. Wśród przyczyn, które wpłynęły na istotną rolę, jaką dolina Chaburu pełniła począwszy od piątego tysiąclecia p . n . e . , dwie należy uznać za decydujące: urodzajność ziem oraz położenie geograficzne. Dorzecze górnego biegu Chaburu, a także dolina rzeczna poniżej Hasaka, dzięki sprzyjającym warunkom glebowym i klimatycznym, stanowiły zawsze znaczące ośrodki gospodaroze "U-rodzajnego Półksiężyca". Z drugiej strony, położenie geograficz-n e , przy uwzględgeograficz-niegeograficz-niu jego walorów strategiczgeograficz-nych, hageograficz-ndlowych i gospodarczych, sprawiło, iż omawiany region był miejscem krzyżo-wania się wpływów starożytnych cywilizacji bliskowschodnich, po-cząwszy od neolitu. Wymienione cechy zadecydowały o charakterze tutejszego osadnictwa. Z uwagi na otwartość i łatwą dostępność terenu, ludność obszarów nadrzecznych była stale narażona na a-taki ze strony niespokojnego żywiołu koczowniczego. Jednocześnie zajęcie wilgotniejszych terenów, związane z ustanowieniem władzy centralnej, dawało kontrolę nad koczownikami, którzy aby się

I b i d . , i l . 5 .

5 0 B.Menzel, Ąssyrische Tempel, Rome 1981, v o l . I , s . 1 2 8 . 5 1 H.Kuhne, DaM, I , s.157 n n . ; i d . , AAAS, X X X I I I , e.240 n .

dostać do życiodajnych pastwisk, musieli podporządkować się wład-com istniejących tu organizmów państwowych. Kontrola taka była nieodzownym warunkiem rozwoju gospodarczego ludnośoi osiadłej,

zapewniała możność ekspansji i spokojnego rozwoju. Tędy też, co najmniej od początku trzeciego tysiąclecia p . n . e . , odbywała się powolna, lecz stała wędrówka plemion semickich z Półwyspu Arab-skiego na północ» do wnętrza Saziry oraz dalej w głąb Mezopo-tamii. Fakt ten w połączeniu z brakiem naturalnych granic obron-nyoh zadecydował o nietrwałości wszelkich państw istniejących nad dolnym biegiem Chaburu. Usytuowanie pomiędzy dwiema wielkimi cywilizacjami» syryjską i mezopotamską nadało prowincjonalny charakter kulturze regionu Chaburu. świadc zy o tym zarowno ską-pość rodzimych źródeł pisanyoh, jak też oharakter materiału ar-cheologicznego (np. ceramiki). Ośrodek, który najczęśoiej wywie-rał wpływ na dolinę Chaburu, znajdował się zawsze na wschodzie, z reguły w basenie górnego Tygrysu.

Region dolnego biegu Chaburu zasiedlono już w okresie prehi-storycznym. W materiale archeologicznym pochodzącym z kilku sta-nowisk uchwytne są wpływy kultury Tell Halaf i Ubajd. Gwałtowny wzrost gęstości osad notujemy w okresie Wczesnego Brązu (ponad 25 stanowisk). Osadnictwo skupiało się przede wszystkim na lewym brzegu rzeki, przy ozym zajmowane podówczas tumulusy usytuowane

są w dość regularnych odstępach. Podobny obraz rysuje się w pierwszej połowie drugiego tysiąolecia, gdy tereny nad Chaburem po raz pierwszy w historii weszły w skład dużych państw teryto-rialnych. Wyraźna przerwa w historii zasiedlenia nastąpiła w po-łowie drugiego tysiąclecia p.n.e..Zjawisko owo zapewne łączyć należy z upadkiem państwa Hâna, załamaniem się władzy centralnej i częśoiowym wyludnieniem terenu. W drugiej połowie drugiego ty-siąclecia p . n . e . osadnictwo, o dość skromnym charakterze,rozkła-da się równomiernie po obu brzegach rzeki. Ponowny rozkwit re-gionu dolnego Chaburu dokonał się w okresie żelaza I - I I . Mate-riał ceramiczny wskazuje, iż zajętych było wówczas kilkadziesiąt stanowisk. W czasach późniejszych dolina rzeki była nadal gęsto zaludniona, aż po okres islamski. Przez pierwsze wieki naszej e-ry dorzeoze Chaburu - stanowiące kluczowy odcinek rzymskiej gra-nioy na Wschodzie - odgrywało ważną rolę strategiozną w konflik-taoh pomiędzy imperium rzymskim a Partami i Sasanidami.

Dzięki intensyfikacji badań archeologicznych,w ostatnich

la-tach wzrasta nieustannie nasza znajomość historii i kultury

re-gionu dolnego biegu Chaburu. Same prospekcje terenowe przyniosły

nader wartościowe wynikis

- możliwa stała się rekonstrukcja historii osadnictwa, która

wykazała szczególnie gęste zasiedlenie regionu w okresie

Wozes-nego Brązu i w okresie żelaza I-II,

- ze względu na zebrany materiał oeramiczny dokonano

weryfi-kaoji istniejących dotychczas w literaturze przedmiotu prób

iden-tyfikacji poszczególnych stanowisk ze starożytnymi miastami.

Należy spodziewać się, iż badania stanowisk położonych nad

dolnym Chaburem dostarczą wkrótce szczególnie bogatego materiału

dla okresu żelaza I-II, należącego do najsłabiej poznanych w

ar-cheologii tej części Bliskiego Wsohodu.