1. Gospodarka rynkowa:
Gospodarka rynkowa to taka, w której decyzje dotyczące zakresu i sposobu produkcji, podejmowane są przez suwerenne podmioty gospodarcze, kierujące się własnym interesem i postępujące zgodnie z zasadami racjonalności gospodarowania.
Podstawą podejmowania tych decyzji są informacje płynące z rynku: m.in. ceny dóbr i usług, ceny czynników wytwórczych, płace, stopy procentowe, stopy zysku, kursy papierów wartościowych, walut oraz oczekiwania podmiotów gospodarczych co do ich kształtowania się w przyszłości.
Gospodarka rynkowa - system ekonomiczny, w którym decyzje dotyczące gospodarki podejmowane są przez różne podmioty gospodarcze (ludzi, przedsiębiorstwa i rząd). W tym systemie gospodarczym bardzo ważnym czynnikiem jest konkurencja. Prowadzi ona do obniżania cen produktów i usług oraz do podnoszenia ich jakości. Dzięki temu że występuje zjawisko konkurencji, potencjalny nabywca (produktów, usług) ma bardzo wiele możliwości wyboru.
Podmiotami gospodarki rynkowej są : gospodarstwa domowe
przedsiębiorstwa instytucje finansowe administracja państwowa władza lokalna
Podstawowe wybory ekonomiczne:
Produkt
co produkować ?
produkować należy to co jest potrzebne, produkują to co mogą korzystnie sprzedać na rynku, po to aby zarobić
Ile produkować ?
Tyle, by zaspokoić popyt Nakłady
w jaki sposób produkować?
produkować należy jak najtaniej i by jak najefektywniej wykorzystać dostępne zasoby
Podział
ile komu przypadnie produktu ?
według jakich kryteriów dzielić produkt?
należy dzielić tak, aby uzyskać jak największą różnicę między kosztami, a nakładami
Sposoby dokonywania wyborów odnośnie powyższych pytań mają swe ukształtowanie w procesie społecznym, tradycji, powtarzaniu wzorców lub w procesie politycznym, gdzie decydują państwo i polityka i ingerują w różnym stopniu w gospodarkę.
Sposoby koordynacji w procesie gospodarowania:
Metoda wojskowa:
Metoda wojskowa:
rozkazy, nakazy, rozdzielnictwo, kontrola, rozliczanie, stabilność Metoda rynkowa:
Swoboda działania, samodzielność, odpowiedzialność, operatywność, zmiany, dynamika W realnym świecie nie ma rozwiązań modelowych- obie metody mają zastosowanie.
Znaczenie cen wolnorynkowych:
Funkcje cen:
przenoszą informacje, motywują, dzielą dochód Zagrożenia:
Monopol prywatny Państwo:
cła i inne restrykcje w handlu zagranicznym ceny regulowane
płace minimalne
Kamienie węgielne gospodarki rynkowej:
wolność prowadzenia działalności gospodarczej
system wolności cen wynika z wolności prowadzenia działalności gospodarczej, cena jest efektem gry popytu i podaży
wolne ceny:
ceny są nośnikiem informacji na temat gospodarki rynkowej, są bodźcem popytu, ceny dzielą popyt, ad a) przynosi informację o wytworzonych produktach, informację o tym czy rośnie czy maleje popyt, jakie są warunki do wytwarzania produktu, skutkuje racjonalnymi zachowaniami uczestników życia gospodarczego
jeśli cena kształtuje się swobodnie to jednocześnie daje bodziec do zachowania producentów i konsumentów
wysokość ceny decyduje o podziale dochodu i kosztach poniesionych przy jego podziale, współczesne państwa starają się ingerować w wolne ceny, monopole ingerują w wolne ceny
Determinanty wzrostu i rozwoju gospodarczego:
Ustrój gospodarczy:
konkurencja, stosunek do własności, dominująca metoda koordynacji Kapitał ludzki:
innowacyjność, przedsiębiorczość, wykształcenie, motywacja Stabilność ekonomiczna:
Inflacja, pozycja banku centralnego, deficyt sektora publicznego i dług publiczny, otwarte granice, rynkowy kurs walutowy, liberalne zasady przepływu kapitału inwestycyjnego i portfelowego
2. Gospodarka a państwo
merkantylizm- system poglądów ekonomiczno-politycznych, który pojawił się we wczesnym okresie nowożytności, mówiącej, że posiadanie metali szlachetnych równa się bogactwu.
Termin merkantylizm został ukuty w 1776 r. przez słynnego ekonomistę Adama Smitha Merkantyliści uważali, że:
źródłem bogactwa państwa jest rozwinięty eksport przewyższający import, kraje europejskie bezpośrednio ze sobą konkurują,
kraj, który ma najwięcej bogactwa, wygrywa tę konkurencję, kruszec złoty i srebrny jest synonimem bogactwa.
Głównym wnioskiem płynącym z tych reguł – reguł, które przez całe stulecia określały stosunki międzynarodowe – było to, że kluczowym elementem w powiększeniu przez dany kraj swoich zasobów metali szlachetnych jest korzystny bilans handlowy. Każdy kraj musiał eksportować więcej dóbr i usług niż importował, oczywiście o ile nie był w stanie zwyczajnie wytwarzać dużych ilości własnych metali szlachetnych. Przykładowo, Anglia założyła kolonie na półkuli zachodniej po części aby posiadać własne źródło drewna i nie musieć kupować go w obszarze bałtyckim. Było to ważne dla przemysłu stoczniowego, a więc w tworzeniu potęgi morskiej. Merkantylizm był siłą
napędową kolonializmu, w myśl zasady, że wielkie imperium to klucz do bogactwa.
Jako zła postrzegana była również zależność od handlu zagranicznego. Aby sobie z nią poradzić, Anglia wprowadziła Akty Nawigacyjne, które zabraniały wstępu do angielskich portów każdemu statkowi, który nie był angielski ani nie przewoził dóbr wyprodukowanych w kraju swego pochodzenia. Rezultatem tego było ograniczenie możliwości prowadzenia handlu przez kolonie brytyjskie z krajami innymi niż Anglia.
fizjokratyzm - szkoła ekonomiczna powstała we Francji (druga połowa XVIII wieku). Jej hasła były związane z ideą porządku naturalnego. Fizjokraci akcentowali znaczenie pracy i rolnictwa jako jedynych źródeł bogactwa. Podstawowe miejsce w teorii fizjokratów ma koncepcja pracy
produkcyjnej i produktu dodatkowego. Uważali oni, że produkcyjną pracą (tj. tworzącą nową wartość) jest jedynie praca w rolnictwie, bo tam powstaje tzw. produkt dodatkowy, czyli nadwyżka
wytworzonej wartości ponad koszty produkcji. Produkcyjne są jednak tylko gospodarstwa
nowoczesne, typu kapitalistycznego, bo nastawione na rynek - stosują nowe metody produkcji.
Jednym z jego twórców był François Quesnay. Podstawowym hasłem fizjokratów było
hasło leseferyzmu czyli wolnej konkurencji, swobody działalności gospodarczej, której istnienie warunkuje działanie praw natury.
Były trzy grupy:
klasa właścicieli ziemskich - świeccy i duchowni
wydzierżawiają posiadaną ziemię rolnikom dzierżawcom za co otrzymują czynsz dzierżawny klasa produkcyjna (rolnictwo)
tylko ona pomnaża wartość produkcji, tworzy produkt czysty klasa jałowa (przemysłowcy, rzemieślnicy, kupcy)
nie wytwarza nowej wartości, przynosi jedynie równowartość zużytych środków konsumpcji.
Ekonomia klasyczna - szkoła myśli ekonomicznej, zapoczątkowana w drugiej połowie XVIII w. przez Adama Smitha, uważana za pierwszy współczesny, naukowy kierunek ekonomiczny.
Praca – źródłem bogactwa narodów
Podział pracy źródłem rozwoju sił wytwórczych Podział pracy – tym głębszy im szerszy rynek
Naturalny, żywiołowy przebieg procesów gospodarczych Prawo podaży i popytu + wolne ceny
Ceny wystarczającym regulatorem Niewidzialna ręka rynku
Państwo – „nocny stróż”
Podstawowe założenia modelu ekonomii klasycznej:
Wszystkie podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe) są racjonalne i zmierzają do maksymalizacji swoich zysków lub użyteczności.
Wszystkie rynki są doskonale konkurencyjne, tak że podmioty gospodarcze decydują o tym, ile kupić i sprzedać, na podstawie danego zbioru cen, które są doskonale elastyczne.
Wszystkie podmioty maja doskonałą znajomość warunków rynkowych i cen przed przystąpieniem do wymiany.
Wymiana ma miejsce tylko wtedy, gdy na wszystkich rynkach zostały ustalone ceny, przy których następuje opróżnianie rynku.
Oczekiwania podmiotów są stabilne.
Zadania rządu wg Adama Smitha:
1.Ochrona społeczeństwa przed przemocą zewnętrzną (wojsko)
2.Ochrona każdego obywatela przed gwałtem i niesprawiedliwością ze strony współobywateli (stanowienie prawa, policja, sądy, prokuratura, więziennictwo)
3.Organizowanie i utrzymywanie pewnych urządzeń użyteczności publicznej, które – jako nieopłacalne – nie są organizowane przez jednostki i grupy jednostek, ale przynoszą korzyść wszystkim (regulacja rzek, budowa i utrzymanie dróg, zieleń miejska)
liberalizm - pogląd, który odrzuca wszelkie ograniczenia, które krępują wolny rozwój gospodarczy i wolną konkurencję na rynku, promując „państwo-minimum” tzn. państwo ograniczające swoją działalność do zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego, zewnętrznego oraz zajmowania się sprawami, którymi nie jest w stanie zająć się prywatny kapitał.
•Im mniej władzy dla rządu, tym więcej wolności dla jednostek, rodzin i zorganizowanych grup społecznych
•Każdy przyrost władzy rządu – bez względu na przesłanki i cele – zwiększa niebezpieczeństwo, że zamiast służyć większości obywateli władza stanie się narzędziem do wykorzystywania jednych przez drugich
•Każda ingerencja państwa w gospodarkę wymaga dokładnej analizy efektów i kosztów, w tym skutków ubocznych. Może być dopuszczona tylko wtedy, gdy efekty jednoznacznie przewyższają koszty, a ingerencja nie ogranicza wolności jednostek
keynesizm- to jedna z dwóch wiodących XX-wiecznych szkół makroekonomicznych, której inicjatorem był John Maynard Keynes.
Keynes stwierdzał, że w miarę zwiększania się produkcji, zatrudnienia i dochodów, konsumpcja z przychodów maleje. W wyniku tego rosną oszczędności, których z różnych powodów się nie inwestuje. Zaoszczędzone dochody ograniczają globalny popyt, to zaś powoduje trudności zbytu wytworzonej produkcji – ogranicza jej rozmiary, a w ślad za tym i zatrudnienie, rodząc kryzys i bezrobocie.
Jak wg niego ożywić popyt?
Działania pośrednie:
•Polityka monetarna – zwiększyć podaż pieniądza
•Polityka kredytowa – obniżyć stopy procentowe
•Polityka podatkowa – obniżyć podatki
•Polityka budżetowa – dopuszczalny deficyt Działania bezpośrednie:
•Zamówienia rządowe
•Roboty publiczne (infrastruk.)
•Nacjonalizacja
•Kontrola banków
•Umowy zbiorowe
•Hamowanie spadku płac
•Zasiłki dla bezrobotnych
•Subsydia (eksport, firmy)
•Zakaz strajków
•Likwidacja związków zawodowych
socjalizm – wieloznaczne pojęcie, odnoszące się do prób zmniejszenia nierówności społecznych i upowszechnienia świadczeń socjalnych, lub poddania gospodarki kontroli społecznej (poprzez instytucje państwowe, samorządowe, korporacyjne lub spółdzielcze). Częścią wspólną wszystkich odmian socjalizmu jest (częściowe lub całkowite) odrzucenie idei kapitalistycznego wolnego rynku, ograniczenie własności prywatnej oraz promowanie idei sprawiedliwości społecznej.
Uspołecznione (upaństwowione) środki produkcji Centralne planowanie
Nakazy, zakazy, rozdzielnictwo Ograniczona rola pieniądza
Dyktatura proletariatu (partii komunistycznej)
szkoła chicagowska - nurt ekonomii neoklasycznej, którego przedstawiciele skupieni byli na University of Chicago. Głównymi przedstawicielami są Milton Friedman oraz George Stigler.
Dwie główne cechy chicagowskiej szkoły ekonomii to przekonanie, że neoklasyczna teoria cen pozwala wyjaśnić postępowanie podmiotów gospodarczych oraz że mechanizm wolnego rynku efektywnie alokuje zasoby. Wynika z tego bardzo ograniczona rola dla państwa, a zatem odrzucanie założeńkeynesizmu i etatyzmu na rzecz libertarianizmu i leseferyzmu.
•Odrzucenie założeń keynesizmu
•Negowanie konieczności regulowania rynków przez państwo
•Promowanie liberalizmu gospodarczego
•Neoklasyczna teoria cen
•Monetaryzm – pieniężny charakter inflacji, współzależność tempa PKB i podaży pieniądza
• Główne zadania państwa: przeciwdziałanie inflacji, zapobieganie deficytom budżetowym
konsensus waszyngtoński - Dokument opierał się na 10 podstawowych punktach, które powinny być realizowane w celu zapewnienia stabilnego i zrównoważonego wzrostu i rozwoju gospodarczego.
Utrzymanie dyscypliny finansowej
Ukierunkowanie wydatków publicznych na dziedziny, które gwarantują wysoką efektywność poniesionych nakładów i przyczyniają się do poprawy struktury podziału dochodów
Reformy podatkowe ukierunkowane na obniżanie krańcowych stóp podatkowych i poszerzanie bazy podatkowej
Liberalizacja rynków finansowych w celu ujednolicenia stóp procentowych
Utrzymywanie jednolitego kursu walutowego na poziomie gwarantującym konkurencyjność Liberalizacja handlu
Likwidacja barier dla zagranicznych inwestycji bezpośrednich Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych
Deregulacja rynków w zakresie wchodzenia na rynek i wspierania konkurencji Gwarancja praw własności
Konsensus Waszyngtoński zakładał dyscyplinę monetarną, reformę i uproszczenie systemu podatkowego, liberalizację handlu zagranicznego, ułatwienia w zakładaniu firm.
W następnych latach wprowadzano zmiany do Konsensusu. Początkowo uzupełniono go o
dwubiegunowe – bipolarne założenia dotyczące systemu kursów walutowych, które powinny być bądź całkowicie sztywne, bądź całkowicie płynne. Następna zmiana wprowadzała pełną liberalizację rynku kapitałowego. Postulowano utworzenie niezależnego banku centralnego, silnego aparatu skarbowego, niezależnego sądownictwa. Zmodyfikowana wersja Konsensusu Waszyngtońskiego jest dzisiaj synonimem rynkowego fundamentalizmu i neoliberalizmu.
Przyczyny wzrastania interwencjonizmu w XX wieku:
•Kryzysy – mechanizm rynkowy zawodzi
•Bezrobocie – problem ekonomiczny, społeczny, polityczny
•Nierówności społeczne + demokracja
•Doping zewnętrzny (socjalizm)
Mierniki interwencjonizmu sektora publicznego:
skala zatrudnienia w sektorze publicznym do ogółu zatrudnienia – Polska 24% pracowników w sektorze publicznym
odsetek społeczeństwa dla którego głównym źródłem utrzymania jest sektor publiczny, Polska 40%
rozmiary majątku publicznego jakim dysponuje sektor publiczny:
grunty zalesione-lasy grunty rolne
grunty mieszkaniowe na terenie miast Państwo:
dostarczanie czystych dóbr publicznych z których wszyscy korzystamy- naturalna kompetencja obrona konkurencji- ustawodawstwo, polityka gospodarcza, niezamykanie granic
ochrona dóbr wolnych- środowisko
polityka monetarna, nadzór nad rynkiem kapitałowym zwalczanie bezrobocia
podział dochodów
dostarczanie niektórych rodzajów usług (ochrona zdrowia, oświata) Obecność państwa niebezpieczna dla społeczeństwa:
pomoc wybranym branżom gospodarki
pomoc tym producentom, którzy przegrali walkę konkurencyjną bezpośrednie organizowanie przez państwo gospodarki
przyszłość:
Rynek podstawowy regulator gospodarki – decyduje o efektywności i innowacyjności
Rządy narodowe – interweniują rozważnie i oszczędnie, w imię dobra ogólnego, nie naruszając podstaw rynku
Podmioty ponadnarodowe – interweniują na zasadzie subsydiarności, nie naruszając interesów narodowych
3. Polityka gospodarcza
polityka gospodarcza – działalność państwa odnosząca siędo gospodarki; świadome oddziaływanie władz państwowych oraz instytucji i organów międzynarodowych na gospodarkę, jej dynamikę, strukturę, funkcjonowanie i stosunki ekonomiczne. Podmiotem jest władza państwowa. •Określanie celów danego systemu gospodarczego oraz stosowanie metod, środków, sposobów prowadzących do osiągania tych celów
Działalność państwa polegająca na określaniu bieżących i perspektywicznych celów społeczno- gospodarczych oraz na ich realizacji za pomocą metod i środków wynikających z zasady racjonalnego gospodarowania
Polityka gospodarcza to praktyczne zastosowanie praw ekonomii do osiągania celów określanych przez państwo za pomocą metod racjonalnego gospodarowania
cele – dynamika:
wzrost gospodarczy: miernikiem tempo przyrostu PKB (3%) inflacja: miernikiem tempo zmiany cen (3%)
bezrobocie: miernikiem stopa bezrobocia (6%)
Gospodarka narodowa - całokształt działalności gospodarczej prowadzonej na terytorium danego państwa
Instrumenty regulacyjne:
przepisy prawa określające prowadzenie działalności gospodarczej np. Kodeks Spółek Handlowych
ustawy o stowarzyszeniach i fundacjach ustawy szczegółowe dotyczące banków
Kodeks Pracy- regulacja zasad zatrudniania, zwalniania pracowników Instrumenty administracyjne:
nakazy i zakazy
rozdzielnictwo- np. podczas wojny (system rynkowy) koncesje, pozwolenia
limity dotyczące wielkości produkcji, eksportu, importu Instrumenty finansowe:
podatki, składki obligatoryjne
cła- szczególne podatki nakładane na importerów a czasem eksporterów, poziom ceł w narodowej gospodarce obniża się
ceny regulowane (w tym płaca minimalna)
dopłaty do eksportu, dopłaty do kredytów, poręczenia i gwarancje, dotacje, zasiłki Instrumenty rynkowe:
kurs bankowy – państwo ma duży wpływ w sytuacjach kryzysów
stopy procentowe kredytów i depozytów- zależą od stopy banku centralnego
4. Transformacja systemu gospodarczego Polski Start: Gospodarka centralnie planowana (monocentryczna) Uspołecznione (upaństwowione) środków produkcji Planowanie indykatywne (rzeczowe)
Rozdzielnictwo Nakazy, zakazy
Ceny administracyjne (ustala rząd) Brak konkurencji
Niedobory
Meta: Gospodarka rynkowa
Swoboda (wolność) gospodarowania Wolne ceny
Konkurencja Własność prywatna
Mocny, wymienialny pieniądz
Gospodarka otwarta na świat zewnętrzny Uwarunkowania wewnętrzne
Załamanie wzrostu gospodarczego
Hiperinflacja (otwarta - cenowa, ukryta - zasobowa) Nierównowaga (inwestycje, zaopatrzenie, konsumpcja) Załamanie finansów publicznych (deficyt budżetu państwa) Chaos (strajki, zatory płatnicze, dolaryzacja)
Uwarunkowania zewnętrzne Zadłużenie zagraniczne Niski stan rezerw dewizowych Główne kierunki zmian:
1) stabilizacja:
cele:
Ograniczenie inflacji
Budowanie i równoważenie „rynków”
Równoważnie budżetu państwa Redukcja długu zagranicznego instrumenty:
Uwolnienie cen
Podwyżki cen administracyjnych Indeksacja płac + „popiwek”
Redukcja dotacji i subwencji budżetowych Wzrost wpływów podatkowych
Stabilizacja kursu walutowego Polityka realnych stóp procentowych Fundusz stabilizacyjny (1 mld USD) Rozmowy z rządami Zachodu i bankami 2) deregulacja/ liberalizacja:
cele:
Zwiększenie zakresu wolności gospodarowania Wprowadzenie systemu cen rynkowych Liberalizacja handlu zagranicznego Demonopolizacja
instrumenty:
Ustawa o działalności gospodarczej (23.12.1988): wolność, równość Ustawy z XII.1989
Likwidacja obowiązkowego pośrednictwa w zatrudnianiu Likwidacja reglamentacji, koncesji, kontyngentów Uwolnienie cen
Redukcja ceł
Wymienialność wew. złotego Zniesienie monopolu CHZ
Liberalizacja przepływów transgranicznych kapitału 3) zmiany instytucjonalne:
cele:
Silne podmioty gospodarcze Zdrowy system bankowy Rynek kapitałowy
Nowoczesny system podatkowy System ochrony konkurencji instrumenty:
Upadłość, restrukturyzacja Komercjalizacja i prywatyzacja
„Przywrócenie” kodeksu handlowego Umocnienie pozycji NBP
Ułatwienia w zakładaniu banków
Utworzenie GPW i instytucji towarzyszących Reforma systemu podatkowego (VAT, CIT, PIT) Ustawa i Urząd ds. ochrony konkurencji i konsumenta 5. Polityka pieniężno- kredytowa
pieniądz – wszystko, co jest powszechnie uznawane za środek regulacji zobowiązań. Jest podstawowym regulatorem procesów w rynkowym systemie gospodarczym, a zatem także zdecydowanie zasadniczym instrumentem polityki gospodarczej. Musi spełniać 4 funkcje:
miernika wartości;
środka wymiany;
środka płatniczego;
środka przechowywania (tezauryzacji) wartości
Tezauryzacja – nieproduktywne gromadzenie i przechowywanie majątku: zapasów złota, pieniędzy kruszcowych, pieniędzy papierowych, walorów, wierzytelności lub innych dóbr materialnych o dużej wartości (nieruchomości, dzieł sztuki, antyków, biżuterii). Tezauryzacja prowadzi do wycofania wartości z obiegu gospodarczego lub pieniężnego, wskutek czego nie przynoszą one korzyści ani ich posiadaczowi, ani gospodarce.
Polityka pieniężna – narzędzie polityki gospodarczej; jej celem powinno być ograniczenie ilości pieniądza w systemie gospodarczym do wielkości niezbędnej dla właściwego spełniania przez pieniądz jego funkcji; ogłoszenie celu bezpośredniego (poziom inflacji), cel pośredni – odpowiednia korelacja przyrostu podaży pieniądza z przyrostem produktu narodowego, oddziaływanie na poziom stóp procentowych i kursu walutowego. Realizatorem zadań polityki pieniężnej (podmiotem) jest bank centralny.
Polityka pieniężna oparta na zasadach ilościowej teorii pieniądza wykorzystuje pośrednie instrumenty rynkowe. Powinna być ukierunkowana na realizację celów długookresowych. Politykę tę można także prowadzić przez realizację strategii bezpośredniego celu inflacyjnego.
Idea pieniądza neutralnego
Ilość pieniądza, szybkość obiegu, kierunki przepływu nie wywierają trwałego wpływu na przebieg realnych procesów gospodarczych (produkcja, inwestycje, zatrudnienie, oszczędzanie, konsumpcja)
Mechanizm rynku (elastyczne ceny) eliminuje krótkotrwałe zakłócenia spowodowane nadmierną lub niedostateczną podażą pieniądza
Idea pieniądza aktywnego
Źródło: J.M.Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza (1936)
Stopa procentowa (cena pieniądza) ma wpływ na przebieg realnych procesów gospodarczych Zwiększona emisja powoduje obniżenie stóp procentowych, a to pobudza inwestycje
Zalecenie: rząd powinien aktywnie regulować dopływ pieniądza – zwiększać w okresie kryzysu, zmniejszać w okresie „przegrzania koniunktury”
Idea pieniądza stabilnego
Źródło: szkoła chicagowska (monetaryzm) – l.70 XXw.
Manipulowanie podażą pieniądza nie zapobiega kryzysom, ponieważ procesy realne są zdeterminowane czynnikami niepieniężnymi
Jedynym skutkiem aktywnej polityki pieniężnej jest inflacja
Cel: stabilizacja cen (bo wysoka inflacja dezorganizuje gospodarkę – wprowadza niepewność) Zalecenie: tempo podaży pieniądza dostosować do tempa wzrostu PKB (w ujęciu nominalnym) Główny dylemat polityki pieniężno- kredytowej
Równanie Fishera T * P = M * V
T – wolumen transakcji (produkcja, ilość dóbr i usług) P – przeciętny poziom cen
M – masa pieniężna (podaż) V – prędkość cyrkulacji pieniądza
Wydatki lub dochody ogółem powinny być równe przeciętnej masie pieniężnej pomnożonej przez prędkość cyrkulacji.
Strategia monetarna – dostosowanie wzrostu podaży pieniądza do poziomu przewidzianej aktywności gospodarczej oraz spowodowanie, aby wzrost cen odpowiadał celowi inflacyjnemu polityki pieniężnej Przyczyny inflacji (wzrost ogólnego poziomu cen):
Wstrząsy popytowe (tempo wzrostu popytu przewyższa tempo wzrostu produkcji)
Wstrząsy podażowe (spada produkcja, maleje podaż towarów i usług, co przy danym popycie winduje ceny w górę)
Czynniki kreacji pieniądza:
Emisja NBP (gotówkowy i bezgotówkowy) Kredyty banków komercyjnych (bezgotówkowy) Saldo rezerw dewizowych
Szybkość obiegu pieniądza
Polityka monetarna – możliwe strategie:
Strategia stabilnego kursu walutowego Strategia bezpośredniego celu inflacyjnego
Strategia kontroli ilości pieniądza na rynku (kształtowania agregatów pieniężnych) Instrumenty polityki pieniężno – kredytowej:
Stopa rezerwy obowiązkowej
Operacje otwartego rynku (stopa referencyjna bonów pieniężnych NBP)
Stopy kredytów udzielanych bankom komercyjnym (refinansowy, lombardowy, redyskontowy) i depozytów przyjmowanych od banków komercyjnych
Limity kredytowe
kredyt lombardowy - NBP udziela bankom kredytu lombardowego pod zastaw skarbowych papierów wartościowych. Kredyt ten umożliwia pokrywanie krótkookresowych niedoborów płynności.
Depozyty - Banki mogą składać w NBP jednodniowe depozyty (overnight). Lokaty przyjmowane są do końca dnia operacyjnego, a zwrot kwoty depozytu wraz z należnymi odsetkami następuje w kolejnym dniu operacyjnym.
Lokaty są oprocentowane według stopy zmiennej ustalanej przez Radę Polityki Pieniężnej (stopy depozytowej).
Lokaty terminowe w NBP pozwalają bankom komercyjnym na zagospodarowanie nadwyżek płynnych środków.
Operacje otwartego rynku to transakcje dokonywane z inicjatywy banku centralnego z bankami komercyjnymi. Obejmują one warunkową i bezwarunkową sprzedaż lub kupno papierów wartościowych lub dewiz, a także emisje własnych papierów dłużnych banku centralnego.
Operacje otwartego rynku są podstawowym instrumentem umożliwiającym utrzymywanie
krótkoterminowych rynkowych stóp procentowych na poziomie spójnym z realizacją ustalonego przez RPP celu inflacyjnego.
Jednym z pośrednich instrumentów rynkowych oddziaływania banku centralnego jest udzielanie kredytów bankom komercyjnym; kredyty refinansowe (udzielone do określonej kwoty rachunku kredytu) lub kredyty lombardowe (udzielanie pod zastaw papierów wartościowych; przyjmowanie od banków weksli do dyskonta i redyskonta, system minimalnych rezerw obowiązkowych
Stopa kredytu redyskontowego – cena pobierana przez bank centralny od banków komercyjnych za wykup weksli
Stopa dyskontowa – stopa procentowa stosowana przez bank centralny przy udzielaniu kredytów bankom komercyjnym oraz na zmianach wielkości tych kredytów
Stopa procentowa – cena płacona przez pożyczkobiorcę posiadaczowi kapitału pożyczkowego lub oszczędzającemu, który zdeponował swój pieniądz. Cena ta jest wyrażana w procencie kapitału pożyczkowego i jest skalkulowana w odniesieniu do pewnego okresu. Regulowanie stopy procentowej pozwala na utrzymanie pożądanej płynności finansowej w gospodarce, szczególnie w okresach recesji.
Władze publiczne powinny dążyć do tego, by stopa procentowa ukształtowała się na poziomie pozwalającym na efektywną alokację zasobów finansowych kraju.
Zbyt niska stopa – brak mobilizacji do oszczędności oraz zadowalającej selekcji inwestycji pod kątem efektywności;
Zbyt wysoka stopa – nadmierne hamowanie konsumpcji i inwestycji
6. System bankowy w Polsce
Ewolucja systemu bankowego w PRL
Likwidacja banków prywatnych ->Specjalizacja ->Centralizacja->Deprecjacja ->
Odrodzenie (lata 80-te)
System bankowy po reformie 1989 Dwupoziomowy
•I szczebel – bank centralny,
•II szczebel – pozostałe banki Komercjalizacja (zysk) Konkurencja
Samodzielność (z podrzędnego ogniwa administracji do roli samodzielnej siły, mającej istotny wpływ na funkcjonowanie gospodarki)
Działalność banków w gospodarce:
mogą prowadzić działalność zarezerwowana dla banków:
przyjmowanie wkładów pieniężnych (lokaty itd.) udzielanie kredytów
udzielanie gwarancji bankowych emitowanie papierów wartościowych prowadzenie rachunków bankowych Ponadto:
udzielanie pożyczek
operacje na czekach, wekslach wydawanie kart płatniczych handel długami
udostępnianie skrytek sejfowych obrót dewizami
usługi doradcze, konsultingowe
7. Polityka fiskalna
polityka fiskalna - ogół działań państwa kształtujących budżet państwa poprzez zmiany we wpływach (np. podatki, zadłużenia publicznego) i wydatkach państwa (np. subwencje, inwestycje państwowe, itp.).
Pojęcie podatku Świadczenie pieniężne:
Publiczno-prawne (należne podmiotowi publicznemu z mocy prawa)
Nieodpłatne (podatnikowi nie przysługują żadne świadczenia z tytułu zapłacenia podatku) Przymusowe (władza może stosować środki przymusu w celu wyegzekwowania podatku) Bezzwrotne (w chwili zapłaty podatek staje się własnością państwa lub JST).
Konstrukcja podatku
Podmiot (czynny, bierny; podatnik, płatnik)
Przedmiot opodatkowania – rzecz lub zdarzenie, z którym ustawa wiąże obowiązek podatkowy Podstawa opodatkowania – wartość lub ilość przedmiotu opodatkowania (kumulacja lub rozłączność) Stawka/stopa (skale podatkowe)
Zwolnienia, ulgi, umorzenia, abolicja Funkcje podatków:
a) fiskalne: dostarczają środków państwu i in. podmiotom publicznym;
b) gospodarcze: kształtowanie siły nabywczej (inflacja, ożywienie gospodarki), ulgi, zwolnienia;
c) społeczne: łagodzenie nierówności społecznej
Klin podatkowy - nazwa wzięła się od kształtu na wykresie, który wynika z popytu i podaży pracy - jest to różnica między wydatkami pracodawcy na pensję (łącznie z wszelkimi obciążeniami
podatkowymi i obowiązkowymi składkami), a faktycznie otrzymywanym wynagrodzeniem.
Klin podatkowy jest jednym z mierników opiekuńczości państwa. Jest to jeden z ważniejszych czynników branych pod uwagę przez zagranicznych inwestorów przy wybieraniu lokalizacji inwestycji, gdyż informuje o nakładach jakie inwestor będzie musiał ponieść w związku z zatrudnieniem.
8. Budżet państwa
budżet państwa - najwyższej rangi planem finansowym polityki państwa oraz narzędziem polityki społecznej, uwzględniającym planowane dochody i wydatki państwa na następny rok budżetowy. Jako dochody uwzględnia się m.in.: wpływy z podatków pośrednich i bezpośrednich, dochody
niepodatkowe (np. cła), dochody z prywatyzacji oraz dochody zagraniczne. Mianem wydatków określa się m.in. koszty dotacji, obsługi długu publicznego, obsługi strefy budżetowej, rozliczeń z bankami, subwencji dla gmin oraz rezerw ogólnych. Nie jest planem dochodów i wydatków państwa. Jest planem dochodów i wydatków państwowych jednostek budżetowych (nie wszystkich).
Struktura budżetu państwa:
środki które wpływają – dochody, przychody środki, które wypływają- wydatki, rozchody
dochody- 90% podatki- największe znaczenie VAT i akcyza 2/3 od osób fizycznych i prawnych z tytułu usług- działalność prowadzona przez sektor publiczny, wpływ z zysku NBP
wydatki- wszystkie środki (inwestycje) przychody:
środki z tytułu sprzedaży papierów wartościowych pożyczki i kredyty zaciągane na rynku kapitałowym wpływy z prywatyzacji
wpływy z pożyczek i kredytów udzielanych innym podmiotom
Budżet :
odzwierciedlenie polityki gospodarczej państwa
zestawienie rocznych dochodów i przychodów, wydatków i rozchodów na kolejny rok ustawa budżetowa- szczególny tryb przygotowania i uchwalania
najpóźniej 3 mies. Przed rozpoczęciem roku budżetowego, ustawa musi trafić do sejmu w wyjątkowych wypadkach możliwe jest przedłużenie terminu
sejm w ciągu 4 miesiące musi zakończyć pracę nad ustawą budżetową i przedłożyć ją prezydentowi jeśli w 14 dni od terminu tak się nie stanie, prezydent (może)skraca kadencję parlamentu
prezydent na podpisanie ustawy budżetowej ma 7 dni
zwiększanie deficytu budżetowego nie może być ustalone przez sejm
zakładki- dochody są planowane na poziomie niższym niż prawdopodobnie będą RM- wyłączny autor budżetu, tylko ten organ decyduje o skali deficytu budżetowego 3/5 wartości rocznego PKB, czyli 60%- zakaz zadłużania państwa powyżej 60% PKB
najpóźniej w 5 miesięcy p zakończeniu roku budżetowego, RM powinno złożyć sprawozdanie z wykonania budżetu i wysokości zadłużenia państwa
NBP- obsługuje skarb państwa
NIK- kontroluje odcinkowo- każdy organ administracji sprawdzany na okoliczność wydawania pieniędzy budżetowych
absolutorium dla rządu- nie udzielenie nie rodzi konsekwencji dla RM Funkcje budżetu:
1.Redystrybucyjna (w przekroju):
grup społecznych gałęzi gospodarki regionów
2.Regulacyjna (łagodzenie cyklów koniunkturalnych) automatyczne regulatory (podatki, wydatki socjalne) budżet cykliczny (przeplatanie się deficytów i nadwyżek) 3.Informacyjno- kontrolna
barometr zdrowia/choroby gospodarki instrument parlamentarnej kontroli rządu Zasady budżetowe:
jedności (jeden dokument) zupełności (ubruttowienia)
specjalizacji (szczegółowości wydatków) rocznego budżetu (plan roczny)
Deficyt budżetu państwa:
1.Różnica między dochodami a wydatkami budżetu państwa stanowi odpowiednio nadwyżkę budżetu państwa lub deficyt budżetu państwa.
2. Deficyt budżetu państwa oraz inne pożyczkowe potrzeby budżetu państwa mogą być pokryte przychodami pochodzącymi z:
1) sprzedaży skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym i zagranicznym;
2) kredytów zaciąganych w bankach krajowych i zagranicznych;
3) pożyczek;
4) prywatyzacji majątku Skarbu Państwa;
5) nadwyżki budżetu państwa z lat ubiegłych.
Dług publiczny (albo zgodnie z definicją ustawową „państwowy dług publiczny”) – obejmuje nominalne zadłużenie podmiotów sektora finansów publicznych (administracja rządowa i samorządowa, sądy, trybunały,państwowe szkoły wyższe, ZUS, KRUS, NFZ) ustalone po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy podmiotami należącymi do tego sektora (skonsolidowane zadłużenie brutto)
9. Prywatyzacja
prywatyzacja - akt przekazania prywatnemu właścicielowi państwowego mienia. Prywatyzacja może się odbywać przez uwłaszczenie lub sprzedaż.
Przesłanki prywatyzacji:
państwo nie sprawdza się w roli właściciela środków produkcji;
pobudzenie inicjatywy prywatnej – wyższe tempo rozwoju;
przyciąganie kapitału inwestycyjnego z zagranicy;
poprawa sytuacji budżetu państwa
Denacjonalizacja - zmiana praw własnościowych przedsiębiorstw, które wcześniej zostały znacjonalizowane. Może być przeprowadzana na 3 sposoby: komunalizację, uwłaszczenie i prywatyzację.
komunalizacja – przekazywanie przez państwo majątku jednostkom samorządowym (grunty w miastach, lokale użytkowe, oświata, służba zdrowia, przedsiębiorstwa użyteczności publicznej) prywatyzacja- wyzbywanie się własnego majątku przez państwo (wojsko, rolnictwo, przemysł) uwłaszczenie- przekazywanie przez państwo majątku innym podmiotom (kościoły, mieszkania) reprywatyzacja- zwrot majątku, które zabrało państwo
10. Papiery wartościowe
Papier wartościowy to dokument lub zapis w systemie informatycznym na rachunku papierów wartościowych, który ucieleśnia prawa majątkowe w taki sposób, że dane uprawnienia przysługują osobie wskazanej jako uprawniona w treści dokumentu (choćby jako okaziciel), a przedłożenie go jest warunkiem koniecznym i wystarczającym dla realizacji uprawnienia. Ponadto, zniszczenie lub utrata dokumentu powoduje utratę uprawnień dopóki nie zostanie wydane postanowienie o umorzeniu dokumentu. Dzielą się na towarowe (list przewozowy, konosament, dowód składowy) oraz finansowe (akcje, obligacje, weksle, czeki, bony, certyfikaty inwestycyjne, listy zastawne).
Akcja – papier wartościowy łączący w sobie prawa o charakterze majątkowym i niemajątkowym, wynikające z uczestnictwa akcjonariusza w spółce akcyjnej. Także ogół praw i
obowiązków akcjonariusza w spółce lub część kapitału akcyjnego.
Prawa majątkowe
prawo do dywidendy (udziału w zysku spółki przeznaczonym do podziału między akcjonariuszy).
Ani statut, ani uchwała zgromadzenia akcjonariuszy nie może pozbawić akcjonariusza tego prawa;
prawo do udziału w podziale majątku spółki w przypadku jej likwidacji. Akcjonariusz nie może zostać pozbawiony tego prawa przez statut ani uchwałę.;
prawo poboru akcji nowej emisji. Kodeks spółek handlowych przyznaje
dotychczasowym akcjonariuszom spółki prawo do objęcia akcji nowej emisji w przypadku podwyższenia kapitału przez spółkę. Prawo to może być w interesie spółki ograniczone lub wyłączone.
Prawa korporacyjne (organizacyjne)
prawo głosu (prawo to będzie realizowane głównie przez uczestnictwo w
zgromadzeniu akcjonariuszy). Prawo głosu przysługuje od dnia pełnego pokrycia akcji, chyba że statut stanowi inaczej.
Obligacja – papier dłużny, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem obligatariusza i
zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia. Są to papiery masowego obrotu, występują więc w seriach. W przeciwieństwie do akcji, obligacje nie dają ich posiadaczowi żadnych uprawnień względem emitenta typu współwłasność, dywidenda czy też uczestnictwo w walnych zgromadzeniach.
Emitentami są:
podmioty publiczne (Skarb Państwa, JST)
banki
podmioty niefinansowe (spółki, fundacje)
Bon skarbowy - weksel lub bilet skarbowy, dłużny papier wartościowy Skarbu Państwa na okaziciela o wartości nominalnej 10 tys. PLN z terminami emisji od 1 do 52 tygodni (standardowo 13 i 52).
Oprocentowanie bonów ma charakter stały, dyskontowy (dochodem jest różnica pomiędzy ceną zakupu, a wartością nominalną bonu).
Podstawową cechą bonów skarbowych jest zerowy stopień ryzyka, co sprawia, że są atrakcyjnym papierem lokacyjnym. Za zerowe ryzyko nabywca płaci koszt w postaci niskiego oprocentowania.
Jednocześnie niskie oprocentowanie świadczy o niewielkim koszcie zaciąganego przez skarb państwa kredytu. Bony są również wykorzystywane przez banki centralne do regulacji obiegu pieniądza w gospodarce. W Polsce emitentem bonów skarbowych jest Ministerstwo Finansów. Celem emisji jest finansowanie krótkoterminowo deficytu budżetowego, ujemnego salda handlu zagranicznego lub spłat zobowiązań długoterminowych.
Rola papierów wartościowych:
stymulacja oszczędzania, centralizacja kapitału,
alokacja kapitału – przepływ do efektywnych zastosowań, osiąganie wyższego dochodu
11. Rynek kapitałowy
Rynek kapitałowy – segment rynku finansowego, na którym dokonywane są emisje średnio- i długoterminowych instrumentów finansowych takich jak akcje i obligacje, przeznaczone na
finansowanie inwestycji. Zwyczajowo (ale też w przepisach prawnych wielu krajów), cezurą czasową oddzielającą rynek pieniężny od kapitałowego jest termin zapadalności instrumentu finansowego wynoszący jeden rok. Instytucją kontrolującą rynek kapitałowy jest Komisja Nadzoru Finansowego.
Podstawowe funkcje rynku kapitałowego:
pozyskiwanie kapitału przez emitentów,
uzyskiwanie dochodów przez inwestorów, którzy udostępniają kapitał eminentom (np. dywidendy), efektywna alokacja środków w gospodarce, właściwa wycena instrumentów finansowych (papierów wartościowych).
Rynek kapitałowy regulowany przez:
domy maklerskie, bank rozliczeniowy,
Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych
Pośrednicy: banki, fundusze inwestycyjne i emerytalne
WIBOR – wysokość oprocentowania pożyczek na polskim rynku międzybankowym.
WIBID - roczna stopa procentowa, jaką płacą banki za środki przyjęte w depozyt od innych banków.
Stopa ta, podobnie jak WIBOR, ustalana jest codziennie o godz. 11:00.
